II (XII). LATINI PACATI DREPANII PANEGYRICVS DICTVS THEODOSIO IMPERATORI

1

[1] Si quis umquam fuit, imperator Auguste, qui te praesente dicturus iure trepidaverit, eum profecto me esse et ipse sentio et his qui consilium tuum participant videri posse video. [2] Nam cum te semper ultra omnes retro principes laudari oportuerit, nunc porro ultra quam alias praedicatus es in ea urbe conveniat dicendo celebrari, cuius et libertatem armatus adseruisti et auxisti dignitatem togatus, quo tandem modo consequi maiestatem utriusque vestrum oratione mea potero hoc praecipue in tempore, quo ita mutuo ambo crevistis, ut nec tu fueris adhuc maior nec illa felicior? [3] Huc accedit auditor senatus, cui cum difficile sit pro amore quo in te praeditus est de te satis fieri, tum difficilius pro ingenita atque hereditaria orandi facultate non esse fastidio rudem hunc et incultum Transalpini sermonis horrorem, praesertim cum absurdae sinistraeque iactantiae possit videri his ostentare facundiam, quam de eorum fonte manantem in nostros usque usus derivatio sera traduxit. [4] Quibus equidem cogitatis adeo sollicitor ut non eos tantum hodie arbitrer interesse quos cerno, sed adsistere obversarique dicturo Catones ipsos et Tullios et Hortensios omnesque illos oratores putem qui me in posteris suis audiunt. [5] Ita multiplici circumventus metu, quasi parum habeam timere quod video, <video> quod timeam.

2

[1] Quid ergo? Novusne me pavor et inopina trepidatio in ipso dicendi tempore deprehendit? Mihi vero hi omnes quibus altrinsecus iactor aestus diu ante meditati longeque prospecti sunt; sed cum admiratione virtutum tuarum ab ultimo Galliarum recessu, qua litus Oceani cadentem excipit solem et deficientibus terris sociale miscetur elementum, ad contuendum te adorandumque properassem, ut bona quae auribus ceperam etiam visu usurparem, timui (fateor) pii laboris officium impia taciturnitate corrumpere. [2] Ita dum obsequio interpretor impudentiam, dum in eundem hominem non puto convenire gaudium et silentium, duas res diversissimas iunxi metum et temeritatem. Quin et illud me impulit ad dicendum quod ut dicerem nullus adigebat; non enim iam coacta laudatio et expressae metu voces periculum silentii redimunt. [3] Fuerit abieritque tristis illa facundiae ancillantis necessitas, cum trucem dominum auras omnes plausuum publicorum ventosa popularitate captantem mendax adsentatio titillabat, cum grates agebant dolentes et tyrannum non praedicasse tyrannidis accusatio vocabatur. [4] Nunc par dicendi tacendique libertas, et quam promptum laudare principem, tam tutum siluisse de principe. Libet igitur redditam postliminio securitatem loquendo experiri; libet, inquam, quia neminem magis laudari imperatorem decet quam quem minus necesse est.

3

[1] Det igitur mihi sermonis huius auspicium ille felicitatis publicae auspex dies qui te primus inauguravit imperio. [2] Nam ut divinis rebus operantes in eam caeli plagam ora convertimus a qua lucis exordium est , sic ego vota verborum quae olim nuncupaveram soluturus id oratione mea tempus adspiciam, quo Romana lux coepit. [3] Iacebat innumerabilibus malis aegra vel potius dixerim exanimata res publica, barbaris nationibus Romano nomini velut quodam diluvio superfusis. [4] Sed parcam replicare causas et placatum vulgus offendere. Nam cum per se vivax sit recordatio calamitatum, tum mihi metus hanc gaudiorum praesentium lucem tristium commemoratione fuscare. [5] Faciam ergo quod facere praestantes scientia medicos saepe vidi: altorum vulnerum cicatrices, postquam cutem sanitate duxerunt, manu pendente tractabo, per sententias isse et singulos universosque rogitasse contentus, an, cum inter omnes liqueret fessis rebus medendum tali aliquo viro publicis gubernaculis admovendo, qui imperatoris unius tueretur aetatem alterius iuvaret laborem, potuerimus huiusmodi principem vel optare. In integro itaque rem totam esse faciamus, et in quodam orbis terrarum comitio quaeri putemus, quisnam sit ille qui debeat tantam molem subire et nutantia Romanae rei fata suscipere. [6] Nonne is omnium suffragiis hominum tributim centuriatimque legeretur, cui felix patria cui domus clara cui forma divina cui aetas integra cui militarium civiliumque rerum usus contigisset?

4

[1] Cuncta igitur a capite proposito ordine persequamur: iam profecto constabit eum principem declaratum qui et ab omnibus legi debuerit et ex omnibus. [2] Nam primum tibi mater Hispania est, terris omnibus terra felicior, cui excolendae atque adeo ditandae impensius quam ceteris gentibus supremus ille rerum fabricator indulsit; [3] quae nec austrinis obnoxia aestibus nec arctois subiecta frigoribus media fovetur axis utriusque temperie; quae hinc Pyrenaei montibus, illinc Oceani aestibus, inde Tyrrheni maris litoribus coronata naturae sollertis ingenio velut alter orbis includitur. [4] Adde tot egregias civitates, adde culta incultaque omnia vel fructibus plena vel gregibus, adde auriferorum opes fluminum, adde radiantium metalla gemmarum. Scio fabulas poetarum auribus mulcendis repertas aliqua nonnullis gentibus attribuisse miracuia; quae, ut sint vera, sunt singula, — nec iam excutio veritatem: sint, ut scribitur, Gargara proventu laeta triticeo, Mevania memoretur armento, Campania censeatur monte Gaurano, Lydia praedicetur amne Pactolo, — dum Hispaniae uni quidquid <ubique> laudatur adsurgat. [5] Haec durissimos milites, haec experientissimos duces, haec facundissimos oratores, haec clarissimos vates parit, haec iudicum mater, haec principum est. Haec Traianum illum, haec deinceps Hadrianum misit imperio; huic te debet imperium. Cedat his terris terra Cretensis parvi Iovis gloriata cunabulis et geminis Delos reptata numinibus et alumno Hercule nobiles Thebae. Fidem constare nescimus auditis; deum dedit Hispania quem videmus.

5

[1] Erat iustae compensationis occasio, ut qui de patriae tuae laudibus pauca dixissem, patris saltem virtutibus praedicandis prolixius immorarer. Sed quid faciam? Novam quandam patior ex copia difficultatem. [2] Quid, inquam, faciam? Quae Rhenus aut Vachalis vidit adgrediar? Iam se mihi Sarmatica caede sanguineus Hister obiciet. Attritam pedestribus proeliis Britanniam referam? Saxo consumptus bellis navalibus offeretur. Redactum ad paludes suas Scotum loquar? Compulsus in solitudines avias omnis Alamannus et uterque Maurus occurrent. [3] Cum igitur impediat turba dilectum, ad hoc tanti viri gesta praestet in summam referre quam enumerando tenuare, dixisse sufficiat unum illum divinitus exstitisse, in quo virtutes simul omnes vigerent quae singulae in omnibus praedicantur. [4] An si eius saeculo mos ille vixisset, quo Romani duces Macedonici Cretici Numantini de vocabulis gentium subactarum adoptivum insigne sumebant, nonne hodie pauciora in annalium scriniis quam in vestrae domus titulis cognomenta legerentur? — cum ipse Saxonicus, ipse Sarmaticus, ipse Alamannicus diceretur et, quantum tota res publica habet hostium, tantum una familia ostenderet et triumphorum.

6

[1] Sed quid necesse est mitti in praeteritum diligentiam curiosam? Patrem, imperator, tuum de te aestimemus. Nec difficilis coniectatio est; nam cum duo sint quae claros duces faciant, summa virtus summaque felicitas, scire obvium est qua praeditus fuerit felicitate qui te genuit. [2] O digna imperatore nobilitas, eius esse filium principem qui princeps esse debuerit, qui hunc Romani fastigii apicem non solum fortitudine atque sapientia sed decore etiam corporis et dignitate potuerit aequare ! — velut tua haec forma venerabilis quam fortunae suae par est, quam longe lateque conspicua commendat imperium, ut plane in ambiguo sit utrumne te magis nostris mentibus virtus an obtutibus vultus insinuet! [3] Non frustra plane opinione sapientium, qui naturalium momenta causarum subtilius sciscitati arcanis caelestibus nobiles curas intulerunt, augustissima quaeque species plurimum creditur trahere de caelo. Sive enim divinus ille animus venturus in corpus dignum prius metatur hospitium, sive cum venerit pro habitu suo fingit habitaculum, sive aliud ex altero crescit et, cum se paria iunxerunt, utraque maiora sunt, parcam arcanum caeleste rimari. [4] Tibi istud soli pateat, imperator, cum deo consorte secretum; illud dicam quod intellexisse hominem et dixisse fas est: talem esse debere qui gentibus adoratur, cui toto orbe terrarum privata vel publica vota redduntur, a quo petit navigaturus serenum peregrinaturus reditum pugnaturus auspicium.

7

[1] Dudum, ut video, dedignaris hanc gloriam; sed patere ea in laudum tuarum parte constitui, quae solebant in aliis sola laudari. Virtus tua meruit imperium, sed virtuti addidit forma suffragium; illa praestitit ut oporteret te principem fieri, haec ut deceret. [2] An vero quidquam putamus in imperii tui declaratione praeteritum, cum ductam esse rationem ipsorum etiam videamus annorum? — cuius quidem rei tanta fuit cura maioribus, ut non solum in amplissimis magistratibus adipiscendis sed in praeturis quoque aut aedilitatibus capessendis aetas spectata sit petitorum, nec quisquam tantum valuerit nobilitate vel gratia vel pecunia qui annos comitiali lege praescriptos festinatis honoribus occuparit. [3] Nec iniuria id quidem; nam et qui venturi sunt in virtutis adoptionem, illo tamen adulescentiae lubrico, ut non cadant, titubant. [4] An non clarissimos nominis Romani viros (Sullas Catulos Scipiones loquor) aliquantisper sibi luxuria vindicavit? - quos etsi ad portum mutati in melius flatus revexerint, diu tamen vitiorum turbo iactavit, et naufragos atque fluitantes ab illis quibus mersabantur erroribus aegre aetas recepit. [5] Bene igitur cuncta quadrarunt, et ceteris quae innumera congruebant anni quoque suum iunxere suffragium, qui soli in homine perfecti bono duarum potiuntur aetatum, virtute iuvenum et maturitate seniorum. [6] Prius fortasse imperium inire debueras, ut diutius imperares; sed sine exempli periculo providebitur ne quid amiseris: vita longiore pensandum, quod ex praeterito perdidisti. Parum interest quando coeperit quod terminum non habebit.

8

[1] Hactenus in te praedicata sint, imperator, dona Fatorum; nunc ad ea proferamus gradum quae tibi debes. Neque enim tua illa praeterita bellicae rei gloria, quam per tot laborum experimenta quaesisti, adscribenda Fortunae est; [2] cui hoc nomine etiam succenseri potest, quod quem sceptro et solio destinaverat numquam indulgenter habuit, sed ut severi patres his quos plus diligunt filiis tristiores sunt, ita illa te plurimis bellis et difficillimis rei publicae temporibus exercuit, dum aptat imperio. [3] Et prius quidem quam ad illa venio quae aevi maturus egisti, summatim tuum illud attingam cum patre divino castrense collegium, actas sub pellibus hiemes, aestates inter bella sudatas, dies noctesque proeliando aut vigilando consumptas, gravissimas pugnas terra marique pugnatas. [4] Non tam patiens Africanus prima rudimenta militiae sub Paulo patre toleravit, nec pari indole Hannibal puer tentoria Hispana successit, nec futurarum spe certiore virtutum Philippea castra Alexander nondum Magnus implevit. [5] Quos etsi plurima laude dotaverit amplificatrix veri vetustas, nihil tamen blandita plus praestitit quam ut eos in his annis secutos regum aut ducum castra vulgaret, in quibus tu ita fortiter multa gessisti, ut ea non tantum Alexander aut Africanus aut Hannibal videre dum discerent, sed parentes atque institutores eorum optassent facere dum docerent.

9

[1] Quam tecta sunt semper consilia Fortunae! Quis (quaeso) tum publicis rebus non putasset inimicum tuum illum a statione castrensi ad quietem receptum? [2] Enimvero illa futurum principem comens idcirco paulisper voluit esse privatum, ut quia iam ad plenum bellicis artibus abundabas, usus civilis experiens sub otii tempore reddereris. Quod ego tuum otium aliorum negotiis anteverto; [3] non enim te amoena litora nec dispositi ad temporum vices habuere secessus, sed sive tu agris sive oppidis tempus dabas, rem et famam pariter augebas. Et in urbibus quidem omnium aetatum ordinumque homines his aut illis beneficiis adprehendebas, amicorum commoda, absentium negotia adsiduitate consilio re iuvabas. [4] Iam si placuisset oppida rure mutare, ut tu vitae oblitus urbanae exsequebaris agricolam! Audio etiam, imperator, et credo, saepe aliqua te laborum tibi ipsi iniunxisse et, ne contraheres torporis veternum, cuiuscemodi semper opere insidiantis otii tersisse rubiginem. [5] Sic agrestes Curii, sic veteres Coruncanii, sic nomina reverenda Fabricii, cum indutiae bella suspenderant, inter aratra vivebant, et ne virtus quiete languesceret, depositis in gremio Capitolini Iovis laureis triumphales viri rusticabantur. [6] Inde est quod accepimus datos serentibus fasces et missas cum curulibus sellis per rura palmatas, quod agricolas consulares pastoresque trabeatos et dictatores inter armenta vestitos. [7] Sed illos quidem angusta res familiaris addicebat labori, ut quibus ipsis suburbani horti praecepsque Ianiculum et iugera artata pomerio vomere essent aut ligone versanda, nec iniuria opus reverteretur ad dominos, cum deerant quibus iuberent. Detrahit laudem patientiae inopia; maioris exempli est labor sine necessitate.

10

[1] Gaudent profecto perpetuo divina motu, et iugi agitatione se vegetat aeternitas, et quidquid homines vocamus laborem vestra natura est. Vt indefessa vertigo caelum rotat, ut maria aestibus inquieta sunt, ut stare sol nescit, ita tu, imperator, continuatis negotiis et in se quodam orbe redeuntibus semper exercitus es. [2] Vix tecta Hispana successeras: iam Sarmaticis tabernaculis tegebaris. Vix emerita arma suspenderas: iam hosti armatus instabas. Vix Hiberum tuum videras: iam Histro praetendebas. [3] Ne tum quidem, cum in altiorem provectus gradum iubere tantum et dividere cum negotiis otium et parta gloria velut reposito frui posses, honori operam remisisti, quin omnium castrensium munerum numeros primus aut cum primis obires — stare pro signis, excubias sorte agere, vallum ferre, locum bello antecapere, speculatum egredi, castra metari, in proelium primus ire, proelio postremus excedere, dux esse consilio miles exemplo, — ut iam tum posset intellegi alios imperatori pugnare te tibi. [4] Illud tamen prae ceteris mirum quod, cum omnia faceres uti imperare deberes, nihil tamen faciebas ut imperares.

11

[1] Argumento est dies ille communis boni auctor quo tu, cum ad suscipiendam rem publicam vocabaris, oblatum imperium deprecatus es, nec id ad speciem tantumque ut cogi videreris, sed obnixe et diu et velut impetraturus egisti. [2] Quippe aberat causa fingendi: non enim te princeps solus et domi et tamquam temptaret ambibat, sed publice et in comitio et ut aliud iam facere non posset, prorsus ut nisi imperium adfectu simplici noluisses, potueris velle securus. [3] Expostulari hoc loco tecum rei publicae verbis necesse est, quae in summam tua cunctatione formidinem a media spe relapsa tali aliqua te profecto, sed quam solus audires, voce convenit: [4] «Parumne me, Theodosi, hactenus distulere Fata ut tu insuper temptes moras augere Fatorum? An nescis rem tuam per momenta consumi? Nescis me tibi tuisque decrescere? Quidquid atterit Gothus, quidquid rapit Chunus, quidquid aufert Alanus, id olim desiderabit Arcadius. Perdidi infortunata Pannonias, lugeo funus Illyrici, specto excidium Galliarum. [5] Principum senior in tanta bella non sufficit; alter, etsi futurus sit aliquando fortissimus, adhuc tamen parvus est. Tu dubitas excipere conlapsam et, ut nihil differas, sero reparandam? [6] Hanc mihi gratiam refers quod te etiam felix desideravi? quod cum me Nerva tranquillus, amor generis humani Titus, pietate memorabilis Antoninus teneret, cum moribus Augustus ornaret, legibus Hadrianus imbueret, finibus Traianus augeret, parum mihi videbar beata quia non eram tua? [7] Quid tu mihi faceres si iuris tui esses? Orat ecce te dominus meus, orat ecce te dominus adhuc tuus, et qui posset cogere mavult impetrare. Imperium, quod ab imperatore defertur, tam tibi nolle iam non licet quam velle non licuit».

12

[1] Solus igitur, Auguste, solus inquam omnium qui adhuc imperaverunt ut princeps esses praestitisti. Alios empta legionum suffragia, alios vacans aula, alios adfinitas regia imposuere rei publicae; te nec ambitus nec occasio nec propinquitas principem creaverunt: nam et eras a familia imperatoris alienus et adsciscebaris tertius et cogebaris invitus. [2] Invitus, inquam; audite hoc, publici parricidae, qui oblita caede dominorum sceptra cepistis et periculo non minore quam scelere imperium vita paciscentes sanguinis pretio regni nomen emistis: repulsam patitur principatus, et unus est ambitus candidati ne declaretur. [3] Credetne hoc olim ventura posteritas, et praestabit nobis tam gratiosam fidem ut nostro demum saeculo adnuat factum, quod tantis infra supraque temporibus nec invenerit aemulum nec habuerit exemplum? Sed qui vitae tuae sectam rationesque cognoverit, fidei incunctanter accedet, nec abnuisse dubitabit imperium sic imperaturum. [4] Illi enim, illi avide regna desiderent, quos soluta legibus vita delectat, quorum crudelitas indemnatos necandi, cupiditas privata rapiendi, libido honesta foedandi ius atque impunitatem requirunt. [5] Quid tua intererat te principem fieri, qui futurus eras in imperatore privatus? — nisi forte in te hodie aut pudicitiae remissior cultus aut minor sanguinis human metus aut alienae rei maior est appetitus. Idem es qui fuisti, et tantum tibi per te licet quantum per leges licebat. Ius summum facultate et copia commodandi, non securitate peccandi experiris. [6] Vnum tibi praestitit principatus, ut certum habeamus omnes etiam sub imperatoribus aliis vixisse te legibus tuis; nam qui nihil facit licenter cum potest, numquam voluit.

13

[1] Quin ubi primum te imperio praestitisti, non contentus ipse ultra vitia recessisse, aliorum vitiis corrigendis curam adiecisti, idque moderate, ut suadere potius honesta quam cogere videreris. [2] Et quia vel longo Orientis usu vel multorum retro principum remissione tantus quosdam luxus infecerat ut adulta consuetudo lasciviae haudquaquam facile videretur obtemperatura medicinae, ne quis se pati iniuriam putaret, a te voluisti incipere censuram, et impendia palatina minuendo, nec solum abundantem reiciendo sumptum sed vix necessarium usurpando dimensum, quod natura difficillimum est, emendasti volentes. [3] An quis ferret moleste ad principis semet modum coerceri? Aut subtractum sibi doleret privata luxuria, cum videret imperatorem rerum potentem, terrarum hominumque dominum, parce contenteque viventem, modico et castrensi cibo ieiunia longa solantem; [4] ad hoc aulam omnem Spartanis gymnasiis duriorem, laboris patientiae frugalitatis exemplis abundantem; neminem unum inveniri qui auderet ad penum regiam flagitare remotorum litorum piscem, peregrini aeris volucrem, alieni temporis florem?

14

[1] Nam delicati illi ac fluentes, et quales tulit saepe res publica, parum se lautos putabant nisi luxuria vertisset annum, nisi hibernae poculis rosae innatassent, nisi aestivam in gemmis capacibus glaciem Falerna fregissent. [2] Horum gulae angustus erat noster orbis; namque appositas dapes non sapore sed sumptu aestimantes, illis demum cibis adquiescebant, quos extremus Oriens aut positus extra Romanum Colchus imperium aut famosa naufragiis maria misissent, quos invitae quodammodo reluctantique Naturae hominum pericla rapuissent. [3] Vt taceam infami saepe dilectu scriptos in provinciis aucipes ductasque sub signis venatorum cohortes militasse conviviis, nonne cognovimus cuiusdam retro principis non prandia saepe sed fercula sestertium milies aestimata patrimoniorum equestrium pretia traxisse? [4] Tuae, imperator, epulae mensis communibus parciores locorum ac temporum fructibus instruuntur. Hinc certatim in omnes luxuriae pudor, parsimoniae cultus inolevit, et quiescentibus legum minis subiit quemque privatim sui poenitentia. Sic est enim, sic est: exasperat homines imperata correctio, blandissime iubetur exemplo.

15

[1] Sed cum haec et ad hunc modum cetera mores hominum et instituta formarint, tum nihil abdicandis vitiis adoptandisque virtutibus impensius sentio profuisse quam quod his te viris semper dedisti quos adfectare publica deberet imitatio, qui quam faciles tibi fuissent sequacesque discipuli, tam ceteris expetendi essent magistri. [2] Vt de his sileam quos tibi primus ille nascentis imperii dies obtulit, tantis virtutibus praeditos ut non pro copia sumpti sed ex copia viderentur optati, quos tu postea qualesque legisti, quibus provinciarum custodiam, quibus militaris rei summam, quibus consiliorum tuorum arcana committeres! [3] Ergo cum duplex fuerit iste dilectus, unus ex iudicio alter ex fato, incertum meliores viros sapientia tua an fortuna quaesiverit, cum tales vel acceptos habeas vel repertos ut et illi meruerint teneri et isti debuerint cooptari.

16

[1] Ecquis imperatorum umquam putavit amicitiae cultum in regia laude ponendum? Humilis haec virtus, dubiumque an virtus iudicabatur, nec palatiis digna sed pergulis habebatur. Inde facilius inveneris qui pecuniam ex aerario quam qui ex animo fidem prompserit. Optimos <Optimus> ille ditabat, non etiam diligebat; prodesse noverat, amare nesciebat. [2] Tu Amicitiam, nomen ante privatum, non solum intra aulam vocasti, sed indutam purpura, auro gemmisque redimitam solio recepisti, reque non verbis adseruisti principis mentem tanto in suos benigniorem esse debere quanto sit fortuna praestantior, cum fide ac facultate paribus agas et familiaribus tuis imperator tribuas quod privatus optaras. [3] Quamquam quae capere vota potuerunt quod plerique te principe consecuti sunt? Nec nunc de his honoribus loquor quos in quemcumque conferre imperatori necesse est. Dux aliquis evehitur: exigit disciplina castrorum. Praefectus attollitur: imponendum est provinciis caput. Consul creatur: habiturus est nomen annus. Ita in summis illis pulcherrimisque beneficiis est aliqua praestantis utilitas. [4] A te nova benignitate is amicis honos habitus est qui totus esset illorum quibus deferebatur, nihilque ex eo ad te redundaret nisi dandi voluptas; cui cum essent domi filii, geminae illae spes oculique rei publicae, dilatis eorum magistratibus amicos consulatus ornavit. [5] Si mehercule vir ille divinus, felicitatis publicae auctor, parens tuus viveret, quid aliud exspectasset a filio quam ut nepotibus anteferretur? Praebuisti igitur tu amicis quo plus nec patri praestare potuisses. O benivolentiae tuae singulare consilium! Auges tempore dignitatem, quae incrementum ex magnitudine non habebat. Renuntiantur amici ante filios tuos consules, quia non poterant plus esse quam consules.

17

[1] Eat nunc sui ostentatrix vetustas et illa innumeris litterarum vulgata monimentis iactet exempla. Pirithoi fidem praedicet et decantatum omnibus scaenis Phocaei iuvenis laudet officium; Pinthiam etiam, si videtur, dicat et Damona, quorum alter in amici morte se vadem obtulit, alter ad diem vadatae mortis occurrit. [2] Vt haec esse vera credamus quae mendaciis vatum in plausus aptata cavearum fidem tempori debent, num praestare credendo plus possumus quam ut istos qui amicitiae laude censentur amicorum fuisse quam sui diligentiores putemus? Sed cum instituente Natura plus fere filios quam nosmet ipsos diligamus, omne vicit exemplum qui amicos his praetulit quos sibi praeferebat. [3] Sed tu quidem ad exonerandam debentium verecundiam quae in tuos confers non vis videri praestare sed reddere. [4] Geramus tibi morem, et beneficiorum summas tuorum pro tua voluntate ducentes, quidquid familiaribus tuis tribuis non expendi potius sed rependi putemus. Enimvero cum leviter cognitos aut etiam semel visos his honoribus ditas, quibus et amici possent esse contenti, nonne omnibus vis probare amicum tibi esse qui bonus sit? [5] Cuicumque quid publici mandatum fuerit officii, praemium spondetur et redditur. Sibi humilitatem et tenebras suas imputet iacens virtus, quae non obtulit se probandam. Quod conscientiae tuae sufficit, honoratus est qui probatus.

18

[1] Velim tamen dicas unde, cum tantis promissa persolvas, quid cui promiseris scias, nec te vel rei publicae cura vel ipsa illa beneficiorum tuorum turba confundat, ut parcior tardiorve tempore quem modove decipias. [2] Quis debitor verecundus ita mutuum ad diem reddit ut tu quod promittis appendis? Nec imponi neglegentibus arbitreris. Cotidie in beneficia tua quaerimus et memoriam convenimus et, ne singulis insidietur oblivio, cum altero quisque conferimus. [3] Vnum invenire non possumus cuius spem atque exspectationem non dicam fefelleris sed, quae delicatior est querela, distuleris. Solamne me, imperator, benivolentiam tuam mirari putas? At ego miror etiam memoriam; nam cui Hortensio Lucullove vel Caesari tam parata umquam adfuit recordatio quam tibi sacra mens tua loco momentoque quo iusseris reddit omne depositum? [4] Vtrum tamen ipse te admones an, ut illi maiestatis tuae participi deo feruntur adsistere Fata cum tabulis, sic tibi aliqua vis divina subservit, quae quod dixeris scribat et suggerat? Nihil ita primoribus labris polliceris quin promisso fidem subdas et verba re sancias. Nemo iam, nemo beneficia quae dederis ab eo credit tempore computanda quo dederis, quia tam sunt certa quae spondes ut tum videantur accepta cum spondes.

19

[1] Iam illud ipsum quod ante promittis, nonne de summo purissimae mentis candore proficiscitur? Nam cuius est animi nec vota hominum fatigare nec adhibere muneribus artem difficultatis, sed denuntiare praestanda, ut et prolixior sit sensus bonorum nec repentina felicitas faciat attonitos et similes reddat ingratis? Animos enim nostros subitis adfectibus impares perinde laetitia ut dolor, si deprehendat, externat. [2] An non illa Romana pietatis notissimae mater nuntio mali Cannensis exterrita, filio reduce quem flebat, deriguit in mortem, nec par esse gaudio potuit quae superfuerat orbitati? Conscius igitur caelestis arcani et naturalium depositorum mavis hominibus sperata procedere quam insperata supervenire beneficia. [3] Nec immerito: namque fugitiva successuum repentinorum voluptas ut occupat, sic relinquit; felicitas longior est exspectare securum. Itaque cum hactenus a Natura esset statutum ut bona sua homines ante nescirent, et tum primum inciperent felicitate gaudere cum coepissent esse felices, tu promittendo praestanda invenisti tempus quod nobis Natura subtraxerat, ut quos adepta solum iuvabant etiam adipiscenda delectent.

20

[1] Pari benignitate cum plures adficere honoribus velles quam honorum loca admitterent et angustior esset materia voluntate nec mentem tuam quamvis diffusum caperet imperium, quem nondum aliquo provexisti gradu tamen dignatione solatus es. [2] Atque haud scio an quibusdam consolatio ista suffecerit. Ille cohonestatus adfatu, ille mensa beatus, ille osculo consecratus est. Ita omnibus qui te principe sibi iure confiderent aut processit dignitas aut satisfecit humanitas — humanitas inquam, quae tam clara in imperatore quam rara est. [3] Nam cum indiscreta felicium pedisequa sit superbia, vix cuiquam contingit et abundare fortuna et indigere adrogantia. Cuius quidem ita maiores nostros pertaesum est, ut graviorem semper putaverint servitute contemptum, eiusque impatientia sint coacti post bellatores Tullos Numasque sacrificos et Romulos conditores regnum usque ad nomen odisse. [4] Denique ipsum illum Tarquinium exsecratione postrema hoc damnavere maledicto, et hominem libidine praecipitem, avaritia caecum, immanem crudelitate, furore vecordem vocaverunt Superbum, et putaverunt sufficere convicium. [5] Quod si per rerum naturam liceret ut ille Romanae libertatis adsertor, regii nominis Brutus osor, precariae redditus vitae saeculum tuum cerneret studiis virtutis parsimoniae humanitatis imbutum ac refertum, nullum toto orbe terrarum superbiae libidinis crudelitatis exstare vestigium, iam te ipsum qua publice qua privatim videret priscorum duritia ducum, castitate pontificum, consulum moderatione, petitorum comitate viventem, [6] mutaret profecto sententiam tanto post suam et, cum Romanam dignitatem ac libertatem probaret meliore in statu imperatore te esse quam consule se fuisse, necessario fateretur Tarquinium submoveri debuisse, non regnum.

21

[1] Sed quod facere magnas urbes ingressi solemus, ut primum sacras aedes et dicata numini summo delubra visamus, tum fora atque gymnasia et pro suis extenta porticibus ambulacra miremur, ita in laudibus tuis sanctos Palatii ritus et priscis aequanda caerimoniis instituta venerati gradum ad illa proferimus quae in medio constituta et ad publicos usus patentia non parti sed in commune conducunt, nec parietibus sed orbe clauduntur, nec tecto sed caelo operiuntur. [2] Velut primum illud est (ne statim summa captemus) quod creber egressu exspectantibus populis te fateris, nec videri modo patiens sed facilis adiri e proximo accipis vota hominum tuorum ut, quisquis ille consultor est, etiamsi meruerit (quod est rarum) repulsam, ferat tamen visi numinis conscientiam. [3] At quanto aliter illorum principum mos fuit (quos loquar, notum est), qui maiestatem regiam imminui et volgari putabant, nisi eos intra repositum Palatinae aedis inclusos tamquam aliquod Vestale secretum veneratio occulta consuluisset, nisi intra domesticam umbram iacentes solitudo provisa et silentia late conciliata vallassent. [4] Quin si quando in lucem venire et diem ferre potuissent, lecticis tensisque subvecti et densissima circum supraque cooperti virorum armorumque testudine sensim atque ad numerum movebantur. Tum longe populus abigebatur, nec otiosa viatoris manus plebem verbere submovebat, ut secretum esset in publico. [5] At noster hic omnibus spectandus offertur, nec magis communem hunc diem atque solem quam nostrum imperatorem videri licet. Quin cum vicinum habeant permissa fastidium, numquam iste mirantes explet oculos; magis magisque visus expetitur, et (novum dictu) praesens desideratur.

22

[1] Miremur in urbibus tuis et a tuis populis te videri? — quem fere nulla in solo suo natio externa non vidit, idque ita crebro ut paene tam notus sit barbaris vultus iste quam nobis. Nec frustra, cum aestates omnes foris, hiemes domi ducens civibus hostibusque pari sorte anni spatia diviseris et, si qui forte sunt barbarorum qui nondum virtutis tuae fulmen exceperint, nominis terrore percussi et velut adflati quiescant. [2] Tua enim, imperator, auspicia non hae tantum gentes tremunt quas ab orbe nostro silvarum intervalla vel flumina montesve distinguunt, sed quas aeternis ardoribus inaccessas aut continua hieme separatas aut interfusis aequoribus abiunctas Natura disterminat. Non Oceano Indus, non frigore Bosphoranus, non Arabs medio sole securus est; quo vix pervenerat nomen ante Romanum, accedit imperium. [3] Dicamne ego receptos servitum Gothos castris tuis militem, terris sufficere cultorem? Dicam a rebellibus Saracenis poenas polluti foederis expetitas? Dicam interdictum Scythis Tanain et imbelles arcus etiam fugientis Albani? [4] Quaecumque natio barbarorum robore ferocia numero gravis umquam nobis fuit, aut boni consulit ut quiescat aut laetatur quasi amica si serviat. Persis ipsa rei publicae nostrae retro aemula et multis Romanorum ducum famosa funeribus, quidquid umquam in principes nostros inclementius fecit, excusat obsequio. [5] Denique ipse ille rex eius dedignatus antea confiteri hominem iam fatetur timorem et in his te colit templis in quibus colitur; tum legatione mittenda, gemmis sericoque praebendo, ad hoc triumphalibus beluis in tua esseda suggerendis, etsi adhuc nomine foederatus, iam tamen tuis cultibus tributarius est.

23

[1] Nec tamen, imperator, existimes cuncta me ad aurium gratiam locuturum: triumphis tuis Galli (stupeas licebit) irascimur. Dum in remota terrarum vincendo procedis, dum ultra terminos rerum metasque Naturae regna Orientis extendis, dum ad illos primae lucis indigenas et in ipsum, si quod est, solis cubile festinas, invenit tyrannus ad scelera secretum. [2] O quam parvis veniunt mala summa principiis! Sic in ultimum prope Italici generis excidium ecfracto Cn. Lentuli ludo mirmillonum agmen emicuit; sic bella consulibus ancipiti Marte pugnata Cilix pirata conflavit; sic tenentibus arma fugitivis Romana diu pila cesserunt ferro ergastulorum. [3] Quis non ad primum novi sceleris nuntium risit? Nam res infra dignitatem iracundiae videbatur, cum pauci homines et insulani totius incendium continentis adolerent et regali habitu exsulem suum illi exsules orbis induerent. [4] At quantos parturiebat Fortuna motus ! Quantum rei publicae malum pestis augenda, quantam tibi gloriam restinguenda servabat, praecipue cum perfidia ducum, defectione legionum contra rem publicam foret versum quidquid pro re publica fuerat armatum!

24

[1] Nolo tamen usquequaque miserorum vel factum onerare ve1 fatum qui, dum carnifici purpurato tua se et adfinitate et favore iactanti infeliciter credunt, gravissimum omnium nefas fecerunt adfectu innocentium. [2] Intellego quam difficilem in locum scopulosumque devenerim. Nam cum revolvi illud lustrale iustitium aures tuae respuant, laudes petant gloriaeque intersit ad praesentium commendationem bonorum mala decursa reputari, contra vero clementia summam beneficii sui malit imminui quam tristium enumeratione cumulari, necesse me erit vel tacentem publica incommoda vel loquentem aut ingratum virtuti aut onerosum esse pietati. [3] Sed tamen, imperator, exiguam sensibus tuis iniunge patientiam; nam si dulcis in bonis miseriarum recordatio est, si nautas tempestatum si medicos iuvat meminisse morborum, cur non tu quoque mala nostra audias ut tua beneficia recognoscas? [4] Vnde igitur ordiar, nisi de tuis, mea Gallia, malis? quae ex omnibus terris quas illa pestis insederat haud iniuria tibi vindicas privilegium miseriarum non auribus modo, quarum sensus est levior, sed coram oculis ferre compulsa victoriam Maximi, interitum Gratiani. [5] Alta licet vulnera, quod fatendum est, proximus nobis Italus et contiguus ostendat Hispanus; sed in dolore summo habet suum uterque solacium. Tyrannidem ille non vidit; hic tyrannicidium vidit. [6] Nos primi impetum beluae furentis excepimus, nos saevitiam eius innocentium sanguine, nos cupiditatem publica paupertate satiavimus. Apud nos semet exercuit crudelitas iam secura et adhuc inops avaritia. Alibi malum publicum aut coepit aut destitit: in Gallia sedit.

25

[1] Quis se nobis calamitate contulerit? Tyrannum et cum aliis tulimus et soli. Quid ego referam vacuatas municipibus suis civitates, impletas fugitivis nobilibus solitudines? Quid perfunctorum honoribus summis virorum bona publicata, capita diminuta, vitam aere taxatam? [2] Vidimus redactas in numerum dignitates et exutos trabeis consulares et senes fortunarum superstites et infantum sub ipso sectore ludentium flendam securitatem, cum interim miseri vetabamur agere miseros, immo etiam cogebamur mentiri beatos et, cum domi atque secreto solis coniugibus ac liberis credidissemus furtivum dolorem, procedebamus in publicum non nostrae fortunae vultu. [3] Audires enim dicere delatorem: «Quid ita ille tristis incedit? An quia pauper ex divite est? Non enim se vivere gratulatur? Quid ita hic publicum atratus incestat? Luget, credo, fratrem; sed habet filium ». Ita fieri non licebat amissa metu reliquorum. [4] Serenos ergo nubilis mentibus vultus induebamus, et ad illorum vicem qui degustato Sardorum graminum suco feruntur in morte ridere, imitabamur laeta maerentes. [5] Est aliquod calamitatum delenimentum dedisse lacrimas malis et pectus laxasse suspiriis; nulla maior est poena quam esse miserum nec videri. Spes inter haec nulla praedonis explendi. [6] Nec enim, ut Natura fert, copiam satietas sequebatur; crescebat in dies habendi fames, et parandi rabiem parta inritabant. [7] Vt aegrorum sitim potus accendit, ut ignis arentibus non obruitur sed augetur, ita coactae publica egestate divitiae aviditatem ieiunae mentis acuebant.

26

[1] Stabat ipse purpuratus ad lances et momenta ponderum nutusque trutinarum pallens atque inhians exigebat. Comportabantur interim spolia provinciarum, exuviae exsulum, bona peremptorum. [2] Hic aurum matronarum manibus extractum, illic raptae pupillorum cervicibus bullae, istic dominorum cruore perfusum appendebatur argentum. Numerari ubique pecuniae, fisci repleri, aera cumulari, vasa concidi, cuivis ut intuenti non illud imperatoris domicilium sed latronis receptaculum videretur. [3] Sed tamen latro raptis abutitur et ablata aliis [ut] sibi reddit, nec ideo vias saltusque obsidet ut thesaurum struat atque defodiat et cum scelere miser sit, sed ut gulae ventrique suppeditet nec desit sumptus impendiis; nam et effundit et neglegit eadem quaerendi et perdendi facilitate. [4] Noster ille pirata, quidquid undecumque converrerat, id nobis sibique periturum in illam specus sui Charybdim congerebat. Charybdim loquor? quae cum plena navigia sorbuerit, dicitur tamen reiectare naufragia et contortas fundo rates Tauromenitanis litoribus exponere. [5] Bona nostra ad aerarium una et perpetua via ibant; nullas eorum reliquias, nulla fragmenta vel sero victa fastidio illa communis vorago revomebat.

27

[1] Est improborum principum postrema defensio auferre donanda et invidiam rapinarum magnitudine munerum deprecari. Quae (malum!) ratio est abstulisse omnibus quod nullus habiturus sit? [2] Et privatorum quidem avaritiae, licet mala, tamen aliqua defensio est: timetur inopia et reponitur senectuti et prospicitur heredi. Quam adfert causam concupiscendi qui quantum ubique est habet? [3] Quin ego, si fas piumque mortalibus aestimare caelestia, nullam maiorem esse crediderim principum felicitatem quam fecisse felicem et intercessisse inopiae et vicisse Fortunam et dedisse homini novum fatum. [4] Itaque imperatori propriam maiestatem bene aestimanti non tam illud videri suum debet quod abstulit quam quod dedit. [5] Nam cum intra ipsum volvantur omnia et, ut ille qui cuncta ambit Oceanus quas suggerit aquas terris recipit e terris, ita quidquid in cives manat a principe redundet in principem, et rei et famae bene consulit munificus imperator; lucratur enim gloriam, cum det pecuniam reversuram.

28

[1] Sed illi quidem stulta omnis ratio captandae laudis videbatur; qui praeter insitum pessimo cuivis boni exemplum summam felicitatem habendi ac nocendi fine determinans non solum ut quam plurimum quaereret sed ut nihil cuiquam reliqui faceret laborabat. Nec enim qui regibus mos est, exercendis invigilabat metallis ut latentia Naturae bona in usum arcesseret et pararet innoxias nullo pauperiore divitias. [2] Parum ille pretiosum putabat aurum quod de montium venis aut fluminum glareis quaesitor Bessus aut scrutator Gallaicus eruisset; illud purius splendidiusque credebat quod dedissent dolentes, quod hominum lacrimae non amnium aquae abluissent, nec e terrenis specubus egestum sed e cervicibus iugulisque caesorum esset ecfossum. [3] Sic, cum immitis tyranni et stilus timeretur et gladius, transierat in vota paupertas et, ut possemus effugere carnificem, optabamus subire sectorem. [4] Quod si cui ille pro ceteris sceleribus suis minus crudelis fuisse videtur, vestrum is, vestrum, Vallio triumphalis et trabeate Merobaudes, recordetur interitum; quorum alter post amplissimos magistratus et purpuras consulares et contractum intra unam domum quendam honorum senatum vita sese abdicare compulsus est, alteri manibus satellitum Britannorum gula domi fracta et inusta femineae mortis infamia, ut scilicet maluisse vir ferri amantissimus videretur laqueo perire quam gladio. [5] Sed in illos fortasse speciales putaretur habuisse odiorum causas tyrannus; steterat enim uterque in acie Gratiani et Gratianus utrumque dilexerat. Quid de his dicimus qui honorum ac principum nescii et tantum inter suos clari nobiles animas sub carnifice fuderunt?

29

[1] De virorum mortibus loquor, cum descensum recorder ad sanguinem feminarum, et in sexum cui bella parcunt pace saevitum? [2] Sed nimirum graves suberant invidiosaeque causae, ut unco ad poenam clari vatis matrona raperetur; obiciebatur enim atque etiam probabatur mulieri viduae nimia religio et diligentius culta divinitas. [3] Quid hoc maius poterat intendere accusator sacerdos? Fuit enim, fuit et hoc delatorum genus qui nominibus antistites, re vera autem satellites atque adeo carnifices, non contenti miseros avitis evolvisse patrimoniis calumniabantur in sanguinem et vitas premebant reorum iam pauperum; quin etiam, cum iudiciis capitalibus adstitissent, cum gemitus et tormenta miserorum auribus ac luminibus hausissent, cum lictorum arma cum damnatorum frena tractassent, pollutas poenali contactu manus ad sacra referebant et caerimonias quas incestaverant mentibus etiam corporibus impiabant. [4] Hos ille Falaris in amicis habebat, hi in oculis eius atque etiam in osculis erant, nec iniuria, a quibus tot simul votiva veniebant: avaro divitum bona, cruento innocentium poena, impio religionis iniuria.

30

[1] Tandem in nos oculos deus rettulit et bonis Orientis intentus ad mala nostra respexit et hunc sacerrimo capiti obiecit furorem ut foedus abrumpere, ius fetiale violare, bellum edicere non timeret. [2] An ego sine divino numine factum putem, ut qui sub nomine pacis ludere et primi sceleris poenas lucrari quiescendo potuisset, secundum tertiumque vexillum latrocinii civilis attolleret et superatis Alpibus Cottiis Iulia quoque claustra laxaret tibique, imperator, imponeret servanti adhuc veniae fidem vincendi necessitatem? [3] Agebat eum, credo, praecipitem vindicanda iam proximo ultore res publica et exstinctus aperto dominus parricidio poenas ab eo debitas expetebat. Non illud confidentia sed amentia, non temeritas sed necessitas erat, nec ultro lacessebat ille te bello sed ulterius non poterat se negare supplicio. [4] Alioquin quando tantam concepisset audaciam, ut ruere in ferrum et obviam morti venire tam ignavus et timens mortis auderet, ut qui se non potuerit postea ve1 victus occidere? [5] Et te quidem, imperator Auguste, ad adserendam rem publicam usurpandamque victoriam suffecisset in bella vel solum venire; nam si olim domini adversum rebelles servos dimicaturi flagra in aciem detulerunt tantaque vis conscientiae fuit ut ab inermibus verterentur armati et qui obtulerant mortibus pectora darent terga verberibus, nonne tu quoque legionibus otiosis rem totam visus egisses?

31

[1] An sustinere te coram et solum oculorum tuorum ferre coniectum ille quondam domus tuae neglegentissimus vernula mensularumque servilium statarius lixa potuisset? Non statim totum subisset hominem praeteriti sui tuique reputatio? Non sibi ipse obiecisset te esse triumphalis viri filium, se patris incertum; te heredem nobilissimae familiae, se clientem; te omni retro tempore Romani exercitus ducem, libertatis patronum, se orbis extorrem patriaeque fugitivum? [2] Iam vero te principem in medio rei publicae sinu, omnium suffragio militum, consensu provinciarum, ipsius denique ambitu imperatoris optatum; se in ultimo terrarum recessu, legionibus nesciis, adversis provinciarum studiis, nullis denique auspiciis in illud tyrannici nominis adspirasse furtum? [3] Postremo tecum fidem, secum perfidiam; tecum fas, secum nefas; tecum ius, secum iniuriam; tecum clementiam pudicitiam religionem, secum impietatem libidinem crudelitatem et omnium scelerum postremorumque vitiorum stare collegium? [4] Res ipsas interrogemus et, quae certissima coniectatio est, colligamus gerenda gestis. Num tandem dubitari potest quid fuerit eo praesente facturus, quem non vidit et fugit?

32

[1] Quamvis igitur, imperator, hoste tali abutereris nec tam ad proelium conserendum quam ad supplicium de nefario capite sumendum venires, consiliis tamen tantis tantisque rationibus bellum administrabas, ut cum Perse aliquo decertaturus aut Pyrrho aut cum illo ipso Hannibale videreris. [2] Nam primum fidem regum quibus limes Orientis ambitur data atque accepta dextera signas, quo foris securus agitares, si nihil sollicitum et suspectandum domi reliquisses. [3] Tunc copias tuas trifariam dividis, ut et hostis audaciam multiplicato terrore percelleres et fugam circumfusus ambires. Postremo populis barbarorum ultroneam tibi operam ferre voventibus commilitii munus indulges, ut et limiti manus suspecta decederet et militi auxiliator accederet; qua tua benignitate pellectae omnes Scythicae nationes tantis examinibus confluebant, ut quem remiseras tuis, barbaris videreris imperasse dilectum. [4] O res digna memoratu! Ibat sub ducibus vexillisque Romanis hostis aliquando Romanus, et signa contra quae steterat sequebatur, urbesque Pannoniae quas inimica dudum populatione vacuaverat miles implebat. Gothus ille et Chunus et Alanus respondebat ad nomen et alternabat excubias et notari infrequens verebatur. [5] Nullus tumultus, nulla confusio, nulla direptio ut a barbaro erat. Quin, si quando difficilior frumentaria res fuisset, inopiam patienter ferebat et quam numero artarat annonam comparcendo laxabat, pro omni praemio omnique mercede id unum reposcens ut tuus diceretur. Quanta est virtutis ambitio ! Accipiebas beneficium quod imputares.

33

[1] Memorabile putavit antiquitas quod Actiaco aliquando bello ducibus motibusque Romanis peregrina Aegyptus arma permiscuit, tantumque res credita est habere novitatis ut, nisi frequenter isset in litteras, apud posteros videretur facti fides laboratura. [2] Nam quis annalium scriptor aut carminum tuas illas, Cleopatra, classes et eborata navigia et purpurea cum auratis funibus vela tacuit? Quin ita crebro historia recantata est, magis ut ab isdem saepe dicta quam ut ab aliquo intermissa videatur. [3] Non contendam duces — nec enim principem nostrum non dicam victus Antonius, sed victor Augustus aequaverit; quid in ceteris saltem simile deprehendemus, maxime si rerum temporumque facies altrinsecus conferamus, et hos illosque populos animorum subiciamus oculis? [4] Illos vela facientes data ventis classis attulerat; hi longum iter sub armorum fasce carpebant. Illos peregrino igne suspirans regina pellexerat; hos amor laudis et participandae gloriae cura rapiebat. Illos tepens Farus et mollis Canopus leviumque populorum altor Nilus emiserat; hos minax Caucasus et rigens Taurus et ingentium corporum durator Hister effuderat. Illos tenero perlucentes amictu et vix leve carbasum vitando sole tolerantes alterno concussa tinnitu sistra ducebant; hos loricis onustos inclusosque ferro fractae voces tubarum ingentiumque lituorum clangor acuebat, — [5] quae tandem ut conlatio posset esse populorum, etiamsi tanta non esset dissimilitudo causarum ut ab illis fuerit Romani imperii appetita captivitas, ab his repetita libertas? Quo tibi, imperator, indignius videbatur eius piaculi quemquam inveniri potuisse consortem, cuius se barbarus agebat ultorem.

34

[1] Sed illi quidem nefario sanguine belli primitias imbuentes par poenae culpaeque docimentum fuerunt. Testis es, Siscia, testis pulcherrimi, Save, conflictus, si conflictus ille dicendus est quo ita in publicos proditores animi plenus miles invasit, ut eum nec numerus resistentium nec maximi fluminis altitudo remorata sint quin, ut erat ex itinere longissimo anhelus atque pulvereus, equos calcaribus incitaret, amnem nando coniungeret, ripam insiliret, paratos denique exspectantesque deprehenderet. [2] Sermo iste prolixior est quam illa res fuerit. Vix fluvium manus invicta transierat; iam locum belli tenebat. Vix hostem invenerat; iam urguebat. Vix pectora viderat; iam terga caedebat. Datur debito rebelle agmen exitio, volvuntur impiae in sanguine suo turbae, tegit totos strages una campos continuisque funeribus cuncta late operiuntur. [3] Iam qui ad muros differenda morte properaverant, aut fossas cadaveribus aequabant aut obviis sudibus induebantur aut portas quas eruptione patefecerant morte claudebant. At quorum se fugae impervius ripis amnis obiecit, trepidando collecti et alterum quisque complexi per abrupta glomerantur. [4] Spumat decolor cruore fluvius et cunctantes meatus vix eluctatis cadaveribus evolvit utque se tibi posset speciali imputare militia, ipsum illum vexillarium sacrilegae factionis avidis gurgitibus absorbuit et, ne morti sepultura contingeret, cadaver abscondit. Nonne utroque credendus tuae studuisse vindictae, et adiuvando victoriam et occupando clementiam?

35

[1] En tibi alteram pugnam alteramque victoriam! Delectas in proelium Marcellinus cohortes et ipsum factionis nefariae robur illa belli civilis Megaera rapiebat, tanto ceteris satellitibus audentior quanto exsertiorem operam navabat tyranno frater tyranni. [2] Quo quidem maxime tuus gaudebat exercitus, cum se ultro videret lacessi, qui nihil magis timuerat quam timeri, adeo quidem ut castris ad castra conlatis, quod praecipiti die manum conserere non poterat, spe victoriae cum luce venturae pervigil ageret, tardum solem, desertorem diem, annuum noctis aestivae tempus criminaretur. • [3] Ecce lux tandem, et iam campus horrebat exercitu: divisi in cornua equites, leves ante signa velites, dispositae manipulatim cohortes et gradu pleno ferentes agmina quadratae legiones universa late qua visus agi poterat occuparant. [4] Nondum se virtus experiebatur; iam disciplina vincebat. At postquam intra coniectum teli acies utraque promovit, et effusis hinc inde iaculorum sagittarumque nimbis res venit ad capulos, milites pristinae virtutis, Romani nominis, imperatorum denique memores causam publicam manu agere. Hostes venditam operam, laceratam Italiam, spem in ferro reliquam cogitantes gladiatoria desperatione pugnare, nec gradu cedere sed in vestigio stare vel cadere.

36

[1] At ubi impulsa acies fronsque laxata et fiducia in pedes versa est, ire praecipites aut globo fugere et se invicem festinando tardare. Armati inermes, integri saucii, primi postremique misceri. Miles urguere eminus cominus, gladiis hastis, punctim caesim ferire. Alii poplitibus imminere, alii terga configere, aut quos cursu non poterant continari iaculis occupare. [2] Arma tela, equi homines, viva perempta, prona supinaque corpora passim vel in acervo iacere. Illi mutilis excisisque membris reliqua sui parte fugiebant, hi dolorem vulnerum sequebantur, isti mortes receptas in silvas et flumina differebant, illic postremum spiritum in admiratione nominis tui et sui ducis detestatione fundebant. Nullus finis caedendi insequendique, nisi subtraxisset aliquando victoribus mors hostem et nox diem. [3] At quanto melius manus illa consuluit, quae submissis precabunda vexillis petiit veniam necessitatis, et terram osculis premens calcanda vestigiis tuis corpora et arma proiecit! Quam tu non superbe ut victam, non irate ut ream, non neglegenter ut parum necessariam praeteristi, sed blande liberaliterque tractatam iussisti esse Romanam. [4] Iunguntur socia agmina et sub uno capite diversa rei publicae membra coalescunt. Ambo pari gaudio feruntur exercitus: hic opera sua gaudet, hic venia, uterque victoria.

37

[1] Nec pia Haemona cunctantius, ubi te adfore nuntiatum, impulsis effusa portis obviam provolavit et, ut est omne desiderium post spem impatientius, parum credens patere venienti festinavit occursare venturo. [2] Fingit quidem, ut scimus, timor gaudium, sed ita intimos mentis adfectus proditor vultus enuntiat, ut in speculo frontium imago exstet animorum. Velut illa civitas a longa obsidione respirans, quod eam tyrannus Alpibus obiacentem tamquam belli limen attriverat, tanta se et tam simplici exsultatione iactabat ut, ni esset vera laetitia, nimia videretur. [3] Ferebant se obviae tripudiantium catervae, cuncta cantu et crotalis personabant. Hic tibi triumphum chorus, ille contra tyranno funebres nenias et carmen exsequiale dicebat. Hic perpetuum victis abitum, ille victoribus crebrum optabat adventum. Iam quocumque tulisses gradum, sequi circumcursare praecedere, vias denique quibus ferebaris obstruere. Nullus cuiquam sui tuive respectus; blandam tibi faciebat iniuriam contumacia gaudiorum. [4] Quid ego referam pro moenibus suis festum liberae nobilitatis occursum, conspicuos veste nivea senatores, reverendos municipali purpura flamines, insignes apicibus sacerdotes? Quid portas virentibus sertis coronatas? Quid aulaeis undantes plateas accensisque funalibus auctum diem? Quid effusam in publicum turbam domorum, gratulantes annis senes, pueros tibi longam servitutem voventes, matres laetas virginesque securas? Nondum omne confeceras bellum, iam agebas triumphum.

38

[1] Ibat interim Maximus ac te post terga respectans in modum amentis attonitus avolabat. Nec ullum ille consilium ullamve rationem aut denique spem, quae postrema homines deserit, sequebatur; quin ipsos viae implicabat errores et nunc dexter aut laevus, nunc vestigiis suis obvius incertum iter ancipiti ambage texebat. [2] Quotiens sibi ipsum putamus dixisse: «Quo fugio? Bellumne temptabo? — ut quem viribus totis ferre non potui, parte sustineam? Alpes Cottias obserabo, quia <nil> Iuliae profuerunt? Peto Africam, quam exhausi? Repeto Britanniam, quam reliqui? Credo me Galliae? — sed invisus sum. Hispaniae committo? — sed notus sum. [3] Quid ergo faciam inter arma et odia medius? A tergo premor hostibus, a fronte criminibus. Si morerer, evaseram. Sed ecce nec animum sequitur manus nec manum gladius; labitur ferrum, tremit dextera, mens fatiscit. O quam difficile est miseris etiam perire ! » [4] Ergo ut clausae cassibus ferae quaesito diu exitu desperatoque consistunt et prae timore non fugiunt, ita ille ipso quo agitabatur metu adligatus in oppidum semet Aquileiense praecipitat, non ut vitam resistendo defenderet, sed ne poenam frustrando differret. [5] Quamquam quae poterat ulterior esse dilatio? — cum ita vestigiis eius ac tergo ardens miles insisteret, ut paene omnem quae est secuta pompam ultio festinata praeceperit.

39

[1] Recte profecto germana illa pictorum poetarumque commenta Victoriam finxere pinnatam, quod hominum cum fortuna euntium non cursus est sed volatus. [2] Ille ab ultimo Orientis sinu festinatis itineribus raptus exercitus, tot nationibus relinquendis, tot fluminibus enatandis, tot scandendis montibus fatigatus, in alio orbe et sub alio (paene dixerim) sole positus, spatio lucis unius Illyrico continuavit Aquileiam. [3] Nihil tamen sibimet hoc nomine milites tui vindicant et, si quando mirantium circulos contrahunt aut convivia nostra sermone producunt, operam omnem suam fine Alpium terminantes deberi sibi abnuunt illam celeritatem, quod expertes laborum pervenisse se viderint quo ire non senserant. Negant immo se suis vectos esse corporibus sed, tamquam per aliquas imagines somniorum ferrentur absentes, praebuisse gestantibus ventis otiosorum ministeria membrorum. [4] Nec fides anceps: nam si olim severi credidere maiores Castoras geminos albentibus equis et stellatis apicibus insignes pulverem cruoremque Thessalicum aquis Tiberis abluentes et nuntiasse victoriam et imputasse militiam, cur non tuae publicaeque vindictae confessam aliquam immortalis dei curam putemus adnisam? — nisi forte maiorem divini favoris operam res Romana poscebat Macedonico augenda regno quam tyrannico eximenda servitio. [5] Ego vero, si caeleste studium pro dignitate causarum aestimandum sit, iure contenderim equites tuos Pegasis, talaribus pedites vectos ac suspensos fuisse. Neque enim quia se divina mortalibus dedignantur fateri, idcirco quae visa non fuerint dubitabimus facta, cum facta videamus quae dubitaverimus esse facienda.

40

[1] Anguste fortunam tuam, imperator, expendit quisquis id de te tantum quod fieri potest credit. An ego, cum ab Alpibus Iuliis otioso feriatoque ferro non proelium fuisse videam sed triumphum, dubitaverim illam specialem quandam felicitatis tuae dixisse militiam? [2] Scimus quidem, imperator, ita te cuncta administrasse ut non possint se tibi imputare successus; sed fatearis necesse est quantum te in bello tantum Fortunam tuam egisse post bellum. Cui si vocem demus et iudicem, nonne prolixe suam enumerabit operam et, ut virtutibus tuis multa concedat, sibi aliqua vindicabit? [3] Et cur, quaeso, non demus ut accipiamus utriusque partis adserta, cum sit quae vicerit tua? Audio Constantiam dicere: «Bellum atrox periculosumque suscepi»; memorare Patientiam: «Immensum iter, tempus anni grave semper armata, saepe ieiuna toleravi»; tenere Prudentiam: «Partita sum militem et multiplicavi arte terrorem»; adserere Fortitudinem: «Bis conflixi cum hoste, bis vici»; omnes postremo clamare: «Quid tibi debemus, Fortuna, quam fecimus?» Sed si illa dicat: «Ego properationem militum iuvi, ego fugam hostium praepedivi, ego Maximum in muros coegi et quem vos cogebatis mori vivum domino reservavi», [4] non video quod possit esse iudicium quin, cum ista pars imputet tyranni fugam, illa custodiam, res publica, quae utrique pariter obnoxia est, ita utramque coniungat ut fateatur semet uni victoriam, alteri debere vindictam.

41

[1] Sed nec tu debitam gratiam beneficii infitiator abiuras; nam etsi per te confeceris quae volebas, per Fortunam tamen plus adeptus es quam volebas. [2] Agedum, si videtur, praeteritas cogitationes tuas consule et vota conveni. Num amplius speravisti quam ut Maximus tibi nuntiaretur occisus, quam ut semivivum eius caput nondum clausis tota morte oculis ex acie referretur, quam summum ut fugiens resistensve caperetur? [3] Ceterum quando quod factum est vel optasti, ut se tibi ipse servaret, ut consciscere sibimet interitum nollet etsi posset? Magno quidem (fateor) pectoribus humanis atque adeo maximo lux amori, interitus horrori est, sed quatenus aut ista optari potest aut ille vitari. At si ultima supra caput steterit hora et venerit dies numquam reversurus ac se confessa mors fuerit, non timentur extrema cum certa sunt. [4] .Hinc reorum usque ad damnationem metus, postea attonitus stupor et ex desperatione securitas et ad locum supplicii voluntaria carnifice non trahente properatio. Vt de his taceam qui cum fatis fortius paciscentes incertum exitum certo occupaverunt, ut nihil de servis loquar qui verbera vitavere suspendio et motus heriles usque ad praecipitia fugerunt, quis umquam ultra spem timuit? [5] Quis idcirco semet occidere noluit ut occideretur? Nisi vero vel levior manus aliena quam propria, vel foedior mors privata quam publica, vel longior poena ferro incumbere et corpore vulnus onerare et recipere interitum statim totum quam supplicium dividere, poplitem flectere, cervicem extendere, plagam exspectare fortasse non unam.

42

[1] Et tamen quando ille secum ferro transigendum putabat? Non potius ignem laminas crucem culleum et quidquid merebatur timebat? Numquam profecto tam bene de sceleribus suis sensit, ut mortem potuerit sperare qua periit. [2] Si igitur nec praesumere veniam reus nec sperare fugam clausus nec mortem potuit timere moriturus, et certo extremorum levior videri debuit voluntarius quam coactus, honestior privatus quam publicus, postremo brevior occupatus quam exspectatus interitus, num cui dubium est in eo quod non habuit rationem fuisse Fortunam? Illa, illa tyranni consilia caecavit, illa et animum eius obtudit et gladium, illa expeditam in vulnus manum percussit et tenuit. [3] Nisi vero tu tuum, venerabilis Gratiane, carnificem Diris comitatus ultricibus obsidebas, et irata <ac> minax umbra ob os eius oculosque fumantes infernis ignibus taedas et crepitantia torto angue flagra quatiebas ne morti honestae vacaret, ne regalem illum sacrosanctumque vestitum impio cruore pollueret, ne cultus olim tuus ac deinceps fratrum futurus funestum sanguinem vel dum vindicatur acciperet, ne postremo te manus ulcisceretur tyranni et deberes Maximo vel suam mortem.

43

[1] Et plane ita cuncta ceciderunt ut non servata modo ultio sed ordinata videatur. Nam unde, quaeso, tam repentina conversio ut qui oppetere timuerat interitum non timeret expetere et quem incluserat metus proferret audacia? [2] Hic nulla iam reliqua festinandis rebus mora: actutum fortissimi duces instruendo accinguntur triumpho, capiti diadema decutitur, umeris vestis aufertur, pedibus ornatus evellitur, totus denique homo aptatur ad meritum. [3] Publice publicus spoliator exuitur, nectuntur manus rapaces, nudantur crura fugitivo, talis denique tuis offertur oculis qualem offerri decebat victori captum, domino servum, imperatori tyrannum. [4] Nec tu illum, qua es clementia, in conspectum tuum venire voluisses, ne oculos istos omnibus salutares homo funebris impiaret, nisi famam confutare mendacii teque purgare eodem teste quo insimulatore voluisses. [5] Habet ultores, habet nescio quos internos mens scelerata carnifices, aut ipsa sibi carnifex conscientia est, aut (quod magis credo) omni severius quaestione est a te interrogari. [6] Ad primam tuam vocem nefario pectori excussa confessio est, nec cunctari saltem aut mussitare potuit quin consilium omne nudaret, se videlicet favoris tui obtendisse praetextum, quod aliter non potuisset adlicere militum societatem nisi auctoramenti tui se finxisset actorem.

44

[1] Et post hanc tu vocem non illum in crucem tolli, non culleo insui, non discerpi in frusta iussisti? Non postremo illam tanti ream mendacii linguam radicitus erui praecepisti cum eorum parte vitalium quorum fuerat locuta commentum? [2] Quin iam coeperas de eius morte dubitare et deieceras oculos et vultum rubore suffuderas et cum misericordia loquebaris. Sed bene est quod non omnia potes: tui te vindicant et invitum. Rapitur ergo ex oculis et, ne quid posset licere clementiae, inter innumeras manus fertur ad mortem. [3] Ecce iterum, imperator, averteris, et illam tyrannici exitus relationem gravaris. Iam, iam esto securus. Geram clementiae tuae morem: quod noluisti videre non audies. [4] Huc, huc totas, pii vates, doctarum noctium conferte curas, hoc omnibus litteris linguisque celebrate, nec sitis de operum vestrorum perennitate solliciti. Illa quam praestare historiis solebatis ab historia veniet aeternitas [5] Vos quoque quibus secunda sors cessit dare famam rebus, artifices, vulgata illa veterum fabularum argumenta despicite, Herculeos labores et Indicos Liberi triumphos et anguipedum bella monstrorum. Haec potius, haec gesta sollertes manus ducant; his fora, his templa decorentur; haec ebore reddantur haec marmore, haec in coloribus vivant, haec in aere moveantur, haec gemmis augeant pretium.

45

[1] Pertinet ad securitatem omnium saeculorum quod est factum videri, ut, si quis umquam nefaria vota conceperit, monimentis nostrorum temporum recensitis per oculos hauriat innocentiam. Quisquis purpura quandoque regali vestire umeros cogitabit, Maximus ei exutus occurrat. [2] Quisquis aurum gemmasque privatis pedibus optabit, Maximus ei plantis nudus appareat. Quisquis imponere capiti diadema meditabitur, avulsum umeris Maximi caput et sine nomine corpus adspiciat. [3] Scimus quidem nihil umquam novandum, cum Romanum semper imperium aut tuum futurum sit aut tuorum; pertinet tamen ad geminam rei publicae securitatem quod fieri non potest etiam non timeri. [4] Sed utcumque virtutis tuae opera curiosae posteritatis oculis artificum manus reddet, cum te vel Alpium dorsa superantem vel flumina obiecta tranantem vel agmen hostile triumphalibus vestigiis atterentem pictorum atque fictorum adsequetur imitatio, clementia, imperator, tua quo caelo, quo pigmento, quo aere aurove ducetur? — qua tu ipsius victoriae victor ita omnem cum armis iram deposuisti ut ceciderit nemo post bellum, certe nemo post Maximum. [5] Paucis Maurorum hostium, quos secum velut agmen infernum moriturus incluserat, et duobus an tribus furiosi gladiatoris lanistis in belli piaculum caesis, reliquos omnis venia complexa velut quodam materno sinu clausit. [6] Nullius bona publicata, nullius multata libertas, nullius praeterita dignitas imminuta. Nemo adfectus nota, nemo convicio aut denique castigatione perstrictus culpam capitis aurium saltem molestia luit. Cuncti domibus suis, cuncti coniugibus ac liberis, cuncti denique (quod est dulcius) innocentiae restituti sunt. [7] Vide, imperator, quid hac clementia consecutus sis: fecisti ut nemo sibi victus te victore videatur. Spectabas haec e tuis collibus, Roma, et septena arce sublimis celsior gaudio ferebaris.

46

[1] Tu, quae experta Cinnanos furores et Marium post exsilia crudelem et Sullam tua clade Felicem et Caesarem in mortuos misericordem ad omne civilis motus classicum tremescebas; [2] quae praeter stragem militum utraque tibi parte pereuntium exstincta domi senatus tui lumina, suffixa pilo consulum capita, Catones in mortem coactos truncosque Cicerones et Pompeios fleveras insepultos; [3] cui damna graviora scissus in partes civium furor quam portis imminens Poenus aut receptus muris Gallus intulerat; cui Alliensi die Emathia funestior, Cannis Collina feralior tam altas olim reliquerunt cicatrices ut gravius semper tuam quam alienam experta virtutem nihil tibi magis quam te timeres — [4] vidisti civile bellum hostium caede, militum pace, Italiae recuperatione, tua libertate finitum; vidisti, inquam, finitum civile bellum cui decernere posses triumphum.

47

[1] Hactenus memet, imperator Auguste, praeteritas res tuas attrectasse fas fuerit; at cum tempus admoneat meminisse praesentium, finem sermoni facere maluerim quam in amplissimi ordinis munus invadere. [2] Dabitur utcumque venia piae temeritati, si usurpasse communia, non occupasse videamur aliena. Licuerit mihi, quae in barbaris gentibus longinquisque provinciis pro summa re fortiter feliciterque fecisti, et adnuente nomine tuo et senatu favente dixisse. [3] Ea vero quae Romae gesta sunt (et geruntur, ingeniis permittenda Romanis): qualem te Vrbi dies primus invexerit; quis in curia fueris, quis in rostris; ut pompam praeeuntium ferculorum curru modo, modo pedibus subsecutus alterno clarus incessu nunc de bellis, nunc de superbia triumpharis; ut te omnibus principem, singulis exhibueris senatorem; ut crebro civilique progressu non publica tantum opera lustraveris sed privatas quoque aedes divinis vestigiis consecraris, remota custodia militari tutior publici amoris excubiis, [4] horum haec linguis, horum, inquam, voce laudentur qui de communibus gaudiis et dignius utique quae maxima et iustius poterunt praedicare quae propria sunt. [5] O mea felix peregrinatio! O bene suscepti et exhausti labores! Quibus ego intersum bonis, quibus paror gaudiis! Quae reversus urbibus Galliarum dispensabo miracula! Quantis stupentium populis, quam multo circumdabor auditore, cum dixero: «Romam vidi, Theodosium vidi, et utrumque simul vidi; vidi illum principis patrem, vidi illum principis vindicem, vidi illum principis restitutorem!» [6] Ad me longinquae convenient civitates, a me gestarum ordinem rerum stilus omnis accipiet, a me argumentum poetica, a me fidem sumet historia. Compensabo tibi istam, imperator, iniuriam si, cum de te ipse nil dixerim, quod legendum sit, instruam qui legantur.