X (II). <MAMERTINI PANEGYRICVS DICTVS MAXIMIANO ET DIOCLETIANO>

1

[1] Cum omnibus festis diebus, sacratissime imperator, debeat honos vester divinis rebus aequari, tum praecipue celeberrimo isto et imperantibus vobis laetissimo die veneratio numinis tui cum sollemni sacrae Vrbis religione iungenda est. [2] Verum est enim profecto quod de origine illius civitatis accepimus, primam in ea sedem numinis vestri, sanctum illud venerandumque Palatium, regem advenam condidisse sed Herculem hospitem consecrasse. [3] Neque enim fabula est de licentia poetarum nec opino de fama veterum saeculorum, sed manifesta res et probata, sicut hodieque testatur Herculis ara maxima et Herculei sacri custos familia Pinaria, principem illum tui generis ac nominis Pallantea moenia adisse victorem et, parva tunc licet regia, summa tamen religione susceptum futurae maiestatis dedisse primordia, ut esse posset domus Caesarum quae Herculis fuisset hospitium. [4] Iure igitur hoc die quo immortalis ortus dominae gentium civitatis vestra pietate celebratur, tibi potissimum, imperator invicte, laudes canimus et gratias agimus, quem similitudo ipsa stirpis tuae ac vis tacita naturae ad honorandum natalem Romae diem tam liberalem facit, ut urbem illam sic colas conditam, quasi ipse condideris. [5] Re vera enim, sacratissime imperator, merito quivis te tuumque fratrem Romani imperii dixerit conditores: estis enim, quod est proximum, restitutores et, sit licet hic illi urbi natalis dies, quod pertinet ad originem populi Romani, vestri imperii primi dies sunt principes ad salutem.

2

[1] Quare si nunc Romae omnes magistratus et pontifices et sacerdotes iuxta parentes Vrbis et statores deos Herculis templa venerantur, quia partam aliquando ex victoria praedam a flumine Hibero et conscio occidui solis Oceano ad pabula Tyrrhena compulerit et in Palatino iugo venturo tibi reliquerit vestigia, quanto tandem studio nos hic convenit, qui te praesentem intuemur deum toto quidem orbe victorem, sed nunc cum maxime in eadem Occidentis plaga non pastorem trino capite deformem sed prodigium multo taetrius opprimentem, quidquid spiritus et vocis habeamus, omne id in laudibus tuis non occupare modo sed, si res poscat, absumere! [2] Vnde igitur ordiar? Commemorabo nimirum patriae tuae in rem publicam merita? Quis enim dubitat quin multis iam saeculis, ex quo vires illius ad Romanum nomen accesserint, Italia quidem sit gentium domina gloriae vetustate, sed Pannonia virtute? [3] An divinam generis tui originem recensebo, quam tu non modo factis immortalibus sed etiam nominis successione testaris? [4] An quemadmodum educatus institutusque sis praedicabo in illo limite, illa fortissimarum sede legionum, inter discursus strenuae iuventutis et armorum sonitus tuis vagitibus obstrepentes? [5] Finguntur haec de Iove, sed de te vera sunt, imperator. An tuas res gestas enumerare conabor, quae te prima signa imperatoriis auspiciis inaugurarint, quae castra dominum habitura susceperint, quae bella diduxerint, quae victoriae auxerint? [6] Ibo scilicet virtutis tuae vestigiis colligendis per totum Histri limitem perque omnem qua tendit Euphraten et ripas peragrabo Rheni et litus Oceani? [7] Sed qui velit omnia ista complecti, saecula sibi optare debet et innumerabiles annos et quantam tu mereris aetatem.

3

[1] Faciam igitur compendio orationis meae, sed damno voluntatis, quod huic tempori maxime congruit: omittam cetera, et potissimum illud adripiam quod multis fortasse mirum videbitur et tamen re ipsa verissimum est: te, cum ad restituendam rem publicam a cognato tibi Diocletiani numine fueris invocatus, plus tribuisse beneficii quam acceperis. Neque enim specie tenus ac nomine fortuna imperii consideranda est. [2] Trabeae vestrae triumphales et fasces consulares et sellae curules et haec obsequiorum stipatio et fulgor, et illa lux divinum verticem claro orbe complectens, vestrorum sunt ornamenta meritorum, pulcherrima quidem et augustissima; [3] sed longe illa maiora sunt quae tu impartito tibi imperio vice gratiae rettulisti: admittere in animum tantae rei publicae curam et totius orbis fata suscipere et oblitum quodammodo sui gentibus vivere et in tam arduo humanarum rerum stare fastigio, ex quo veluti terras omnes et maria despicias vicissimque oculis ac mente conlustres ubi sit certa serenitas, ubi dubia tempestas, qui iustitiam vestram iudices aemulentur, qui virtutis vestrae gloriam duces servent, [4] accipere innumerabiles undique nuntios, totidem mandata dimittere, de tot urbibus et nationibus et provinciis cogitare, noctes omnes diesque perpeti sollicitudine pro omnium salute transigere.

4

[1] Haec omnia cum a fratre optimo oblata susceperis, tu fecisti fortiter ille sapienter. [2] Neque enim cum rei publicae navem secundus a puppi flatus impelleret, salutarem manum gubernaculis addidisti, sed cum ad restituendam eam post priorum temporum labem divinum modo ac ne id quidem unicum sufficeret auxilium, praecipitanti Romano nomini iuxta principem subisti eadem scilicet auxilii opportunitate qua tuus Hercules Iovem vestrum quondam Terrigenarum bello laborantem magna victoriae parte iuvit probavitque se non magis a dis accepisse caelum quam eisdem reddidisse. [3] An non illud malum simile monstrorum biformium in hisce terris fuit quod tua, Caesar, nescio utrum magis fortitudine repressum sit an clementia mitigatum, cum militaris habitus ignari agricolae appetiverunt, cum arator peditem, cum pastor equitem, cum hostem barbarum suorum cultorum rusticus vastator imitatus est? [4] Quod ego cursim praetereo; video enim te, qua pietate es, oblivionem illius victoriae malle quam gloriam.

5

[1] Quid vero? Statim, vixdum misero illo furore sopito, cum omnes barbarae nationes excidium universae Galliae minarentur, neque solum Burgundiones et Alamanni sed etiam Chaibones Erulique, viribus primi barbarorum, locis ultimi, praecipiti impetu in has provincias inruissent, quis deus tam insperatam salutem nobis attulisset, nisi tu adfuisses? [2] Tu enim divinae providentiae, imperator, consilio prius quam vi bellum gerendum ratus ceteros quidem perduelles, quibus ipsa multitudo pestifera <era>t, ire passus es in profundam famem et ex fame <in> pestilentiam, mox <ad> triumphi ornamenta capienda militum manibus usurus; Chaibonas tamen Erulosque non dignatus pari astu perdere atque ut interim divina virtus tua exercitatione solita non careret aperto Marte atque uno impetu perculisti, non universo ad id proelium usus exercitu sed paucis cohortibus. [3] Quid enim opus erat multitudine cum ipse pugnares, ipse omnibus locis totaque acie dimicares, ipse hosti undique et qua resisteret et qua cederet et qua fugeret occurreres, erroremque adversariis pariter ac tuis faceres, cum neque te barbari unum putarent neque milites, non dico stipatione atque comitatu sed saltem oculis sequi possent? Toto quippe proelio ferebare, non aliter quam magnus amnis solet hibernis imbribus auctus et nivibus passim fluere qua campus est. [4] Ita cuncti Chaibones Erulique cuncti tanta internecione caesi interfectique sunt ut exstinctos eos relictis domi coniugibus ac matribus non profugus aliquis e proelio sed victoriae tuae gloria adnuntiaret.

6

[1] Transeo innumerabiles tuas tota Gallia pugnas atque victorias. Quae enim tot tantisque rebus sufficiat oratio? [2] Illum tamen primum consulatus tui auspicalem diem tacitus praeterire nullo modo possum, quo tu solus omnium consecutus es ut, quod tempus antea incipiendis tantummodo rebus aptum videbatur, tunc primum potuerit sufficere peragendis, unoque sol curriculo suo eoque brevissimo et officia te consulis inchoantem videret et opera imperatoris implentem. [3] Vidimus te, Caesar, eodem die pro re publica et vota suscipere et convicta debere. Quod enim optaveras in futurum, fecisti continuo transactum, ut mihi ipsa deorum auxilia quae precatus eras praevenisse videaris et, quidquid illi promiserant, ante fecisse. Vidimus te, Caesar, eodem die et in clarissimo pacis habitu et in pulcherrimo virtutis ornatu. [4] Bona venia deum dixerim, ne Iuppiter quidem ipse tanta celeritate faciem caeli sui variat quam facile tu, imperator, togam praetextam sumpto thorace mutasti, hastam posito scipione rapuisti, a tribunali temet in campum, a curuli in equum transtulisti et rursus ex acie cum triumpho redisti, totamque hanc urbem repentina tua in hostes eruptione sollicitam laetitia et exsultatione et aris flagrantibus et sacrificis odoribus [et] accensis numini tuo implesti. [5] Ita utroque illius diei supremo tempore bis divina res pari religione celebrata est: Iovi dum pro futuris vovetur, tibi dum pro victoria solvitur.

7

[1] Tale igitur auspicium illius anni quid sequebatur, nisi novum aliquid et ingens miraculum? [2] Quod autem maius evenire potuit illa tua in Germaniam transgressione, qua tu primus omnium, imperator, probasti Romani imperii nullum esse terminum nisi qui tuorum esset armorum? [3] Atqui Rhenum antea videbatur ipsa sic Natura duxisse, ut eo limite Romanae provinciae ab immanitate barbariae vindicarentur. [4] Ecquis umquam ante vos principes non gratulatus est Gallias illo amne muniri? Quando non cum summo metu nostro Rheni alveum minuit diu serena tempestas? Quando non cum securitate nostra illius diluvia creverunt? [5] Credo, itidem opimam illam fertilemque Syriam velut amplexu suo tegebat Euphrates, ante quam Diocletiano sponte se dederent regna Persarum. Verum hoc Iovis sui more nutu illo patrio, quo omnia contremescunt, et maiestate vestri nominis consecutus est; [6] tu autem, imperator invicte, feras illas indomitasque gentes vastatione, proeliis, caedibus, ferro ignique domuisti. Herculei generis hoc fatum est, virtuti tuae debere quod vindicas. Exinde igitur soluto animo ac libero sumus. [7] Licet Rhenus arescat tenuique lapsu vix leves calculos perspicuo vado pellat, nullus inde metus est: quidquid ultra Rhenum prospicio, Romanum est.

8

[1] Sic illa quondam Romanae potentiae diu aemula et inimica Carthago a P. Scipione devicta est, cum is traiecto in Africam exercitu Hannibalem ab Italiae vastatione revocavit. [2] Audieras hoc, imperator, an ipse per te divina tua mente perspexeras ita demum hostes funditus posse subverti, si in propriis sedibus vincerentur nec praedam modo quam cepissent amitterent, sed ipsi coniuges et liberos [suos] et parentes suos et carissima omnia capta maererent? [3] Hoc tu sive cognitum secutus es seu te auctore fecisti, utrumque pulcherrimum est; [4] neque enim minorem laudem magnarum rerum aemuli quam ipsi merentur auctores. [5] Quin immo, quamvis optimum, intemptatae rei consilium Fortunae committitur; iteratum vero idem atque repetitum ad certam iudicii gloriam pertinet. [6] Ideoque hoc nunc ambo, sacratissime imperator, ipso estis Scipione potiores, quod et tu Africanum et te Diocletianus imitatus est.

9

[1] Ingressus est nuper illam quae Raetiae est obiecta Germaniam similique virtute Romanum limitem victoria protulit: adeo numini illius simpliciter amanterque, quidquid pro hisce terris feceras, rettulisti cum ex diversa orbis parte coeuntes invictas dexteras contulistis, adeo fidum illud fuit fraternumque conloquium. [2] In quo vobis mutua praebuistis omnium exempla virtutum atque invicem vos, quod fieri iam posse non videbatur, auxistis, ille tibi ostendendo dona Persica, tu illi spolia Germanica. [3] Sed neque illum virtutes tuae bellicae <a> liberalitate <neque te> illius opes a bellica virtute revocarunt: ambo nunc estis largissimi, ambo fortissimi atque hac ipsa vestri similitudine magis magisque concordes et, quod omni consanguinitate certius est, virtutibus fratres. [4] Sic fit ut vobis tantum imperium sine ulla aemulatione commune sit neque ullum inter vos discrimen esse patiamini, sed plane ut gemini illi reges Lacedaemones Heraclidae rem publicam pari sorte teneatis. [5] Quamquam hoc vos meliores et iustiores, quod illos mater astu coegit, cum nemini fateretur quem prius edidisset in lucem, pari aetatis auctoritate regnare, vos hoc sponte facitis, quos in summis rebus aequavit non vultuum similitudo sed morum.

10

[1] Attamen illos, si discrimen sui scire potuissent, minus mirum fuisset exiguam sibi communicasse regionem, quam saepe uno die impiger viator emensus est. Vos vero, qui imperium non terrae sed caeli regionibus terminatis, tantam vim tantam potestatem mutuo vobis impartire divinae profecto immortalisque fiduciae est, quam cupiditas nulla perturbet. [2] Et tamen vides, imperator, non invenire me ex omni antiquitate quod comparem vobis, nisi Herculeae gentis exemplum. [3] Nam ille quidem magnus Alexander iam mihi humilis videtur Indo regi sua regna reddendo, cum tam multi reges, imperator, vestri clientes sint, cum per te regnum receperit Gennoboudes, a te vero munus acceperit. [4] Quid enim ille aliud expetivit ad conspectum <tuum> cum omni sua gente veniendo, nisi ut tunc demum integra auctoritate regnaret, cum te, Maximiane, placasset? [5] Ostendit ille te identidem, ut audio, popularibus suis et intueri diu iussit et obsequia discere, cum tibi ipse serviret. [6] Hoc eodem modo rex ille Persarum, numquam se ante dignatus hominem confiteri, fratri tuo supplicat totumque, si ingredi ille dignetur, regnum suum pandit. [7] Offert interim varia miracula, eximiae pulchritudinis feras mittit, amicitiae nomen impetrare contentus promeretur obsequio.

11

[1] Vestra hoc concordia facit, invictissimi principes, ut vobis tanta aequalitate successuum etiam fortuna respondeat. Rem publicam enim una mente regitis, neque vobis tanta locorum diversitas obest quominus etiam veluti iunctis dexteris gubernetis. [2] Ita, quamvis maiestatem regiam geminato numine augeatis, utilitatem imperii singularis consentiendo retinetis. [3] Quare, si non frustra Graeci poetae hominibus iustitiam colentibus repromittunt binos gregum fetus et duplices arborum fructus, nunc omnia gentibus universis gemina debentur, quarum vos domini tam sancte iustitiam et concordiam colitis. [4] Tu quidem certe, imperator, tantum esse in concordia bonum statuis, ut etiam eos qui circa te potissimo funguntur officio necessitudine tibi et adfinitate devinxeris, id pulcherrimum arbitratus adhaerere lateri tuo non timoris obsequia sed vota pietatis. Quorum ductu proxime, cum felicissimis vestris auspiciis uterentur, lubrica illa fallaxque gens barbarorum ut merebatur adfecta est. [5] Vestra haec, imperator, vestra laus est; a vobis proficiscitur etiam quod per alios administratur. [6] Vt enim omnia commoda caelo terraque parta, licet diversorum numinum ope nobis provenire videantur, a summis tamen auctoribus manant, Iove rectore caeli et Hercule pacatore terrarum, sic omnibus pulcherrimis rebus, etiam quae aliorum ductu geruntur, Diocletianus facem, tu tribuis effectum. [7] Vestrae, inquam, fortunae, vestrae felicitatis est, imperator, quod iam milites vestri ad Oceanum pervenere victoria, iam caesorum in illo litore hostium sanguinem reciproci fluctus sorbuerunt.

12

[1] Quid nunc animi habet ille pirata, cum fretum illud quo solo mortem suam hucusque remoratus est paene exercitus vestros videat ingressos, oblitosque navium refugum mare secutos esse qua cederet? [2] Quam nunc insulam remotiorem, quem alium sibi optet Oceanum? Quo denique pacto effugere poenas rei publicae potest, nisi si haustu terrae devoretur aut turbine aliquo in devia saxa rapiatur? [3] Aedificatae sunt ornataeque pulcherrimae classes cunctis simul amnibus Oceanum petiturae; neque solum ad perficiendas eas certatim homines laborarunt, sed etiam ad excipiendas flumina repente creverunt. [4] Toto fere anno, imperator, quo tibi opus erat serenitate ut navalia texerentur, ut trabes caederentur, ut artificum animi vigerent, ut manus ne torpescerent, nullus fere dies imbre foedatus est. [5] Hiemps ipsa temperiem veris imitata est. Iam non septentrioni nos putavimus subiacere, sed quasi translatis sideribus aut terris meridiani caeli clementiam sensimus. [6] Fluvius hic noster diu pluviarum pabulo carens impatiens erat navium, solam navalibus tuis materiam devehebat. Ecce autem subito, cum iam deduci liburnas oporteret, tibi uberes fontes Terra submisit, tibi largos imbres Iuppiter fudit, tibi totis fluminum alveis [Oceanus] redundavit Oceanus. [7] Ita in aquas sponte subeuntes impetum navigia fecerunt levi modo commota nisu ducentium, quorum ad felicissimum illud exordium magis opus erat nautico carmine quam labore. [8] Facile itaque quivis intellegit, imperator, quam prosperi te successus in re maritima secuturi sint, cui iam sic tempestatum opportunitas obsequatur.

13

[1] Felix igitur talibus, Roma, principibus (fas est enim ut hoc dicendi munus pium unde coepimus terminemus); felix, inquam, et multo nunc felicior quam sub Remo et Romulo tuis. [2] Illi enim, quamvis fratres geminique essent, certaverunt tamen uter suum tibi nomen imponeret, diversosque montes et auspicia ceperunt. Hi vero conservatores tui (sit licet nunc tuum tanto maius imperium quanto latius est vetere pomerio, quidquid homines colunt) nullo circa te livore contendunt. Hi, cum primum ad te redeant triumphantes, uno cupiunt invehi curru, simul adire Capitolium, simul habitare Palatium. [3] Vtere, quaeso, tuorum principum utroque cognomine, cum non cogaris eligere: licet nunc simul et Herculia dicaris et Iovia. [4] O quanto nunc, imperator, illa civitas esset augustior, quanto magis hunc natalem suum diem coleret, si vos stipatos vestro senatu in illa Capitolini Iovis arce conspiceret! Quae nunc sine dubio praesentiam vestri sibi fingit, aedes vestrorum numinum frequentando et identidem, sicut a maioribus institutum est, invocando Statorem Iovem Herculemque Victorem. [5] Hoc enim quondam illi deo cognomen adscripsit is qui, cum piratas oneraria nave vicisset, ab ipso audivit Hercule per quietem illius ope victoriam contigisse. Adeo, sacratissime imperator, multis iam saeculis inter officia est numinis tui superare piratas.

14

[1] Sed profecto mature ille inlucescet dies, cum vos videat Roma victores et alacrem sub dextera filium, quem ad honestissimas artes omnibus ingenii bonis natum felix aliquis praeceptor exspectat, cui nullo labore constabit divinam immortalemque progeniem ad studium laudis hortari. [2] Non necesse erit Camillos et Maximos et Curios et Catones proponere ad imitandum; quin potius vestra illi facta demonstret, vos identidem et semper ostendat praesentes et optimos imperatoriae institutionis auctores. [3] Interim tamen te, gentium domina, quoniam hunc optatissimum principem in Galliis suis retinet ratio rei publicae, quaesumus, si fieri potest, ne huic invideas civitati, cui nunc ille similitudinem maiestatis tuae confert natalem tuum diem celebrando in ea consuetudine magnificentiae tibi debitae. [4] Teque ipsum, imperator, oramus ut etiam cum vos totius orbis securitate composita illa imperii vestri mater acceperit, amplexus eius artissimos interdum piis manibus resolvatis; tuque potissimum (credo enim hoc idem Diocletianum Oriens rogat) has provincias tuas frequenter inlustres, et profundissima licet pace florentes adventu numinis tui reddas feliciores. [5] Vides, imperator, quanta vis sit tuorum in nos caelestium beneficiorum: adhuc praesentia tua fruimur, et iam reditum desideramus.