IX (IV). <EVMENII PRO INSTAVRANDIS SCHOLIS ORATIO>

1

[1] Certum habeo, Vir perfectissime, non quidem te, qui semper in omni genere dicendi maxima facultate viguisti, sed circumstantium plerosque mirari, quod ego, qui ab ineunte adulescentia usque in hunc diem numquam isto in loco dixerim et, quantulumcumque illud est quod labore ac diligentia videor consecutus, exercere privatim quam in foro iactare maluerim, nunc demum sero quodam tirocinio ad insolitum mihi tribunal adspirem; [2] a quo ego me fateor, quamquam mihi sedes ista iustitiae et <ad> agendum et ad dicendum amplissima videretur, diffisum tamen ingenio meo antehac afuisse et hoc ipso in tempore, quamvis diversissimum a contentione litium genus orationis habiturum, conscientiae trepidatione revocari.

2

[1] Ne quid igitur aut opinioni hominum dubium relinquam aut interpretationi ex hac postulatione quam de restituendis patriae meae Maenianis mihi sumendam potius quam cuiquam delegandam putavi, maius de me aliquid quam posse me sentio videar promittere, [2] contestatum esse initio dicendi apud audientes volo temporarium me dicendi munus atque id ipsum meis studiis peculiariter commodare, non ad incognitam mihi sectam forensium patronorum alienae laudis cupiditate transire. [3] Neque enim tanta me aut neglegentia aut confidentia tenet, ut nesciam quanta sit inter hanc aciem fori et nostra illa secreta studiorum exercitia diversitas. Ibi armantur ingenia, hic proeliantur; ibi prolusio, hic pugna committitur. [4] Hic plerumque velut sudibus et saxis, illic semper telis splendentibus dimicatur. Hic sudore et quasi pulvere sordidus, illic insignis ornatu laudatur orator, ut, si uterque experiundi causa officia commutent, alium quidam tubarum sonus et strepitus armorum, alium quaedam triumphi <scaena> deterreat.

3

[1] Scio [haec], inquam, haec, Vir perfectissime, neque me sciens fallo; et idcirco tantum abest ut me relictis docendi praecipiendique rationibus aptum atque idoneum putem, ut hoc ipsum, quod vel uno die atque una de re in foro dicam, veniam magis possim sperare quam gloriam. [2] Quamquam in hac oratione, Vir perfectissime, loci tantummodo insolentia, non dicendi novitate perturber, siquidem id postulo quod non modo contradicendo nemo audeat impedire, sed omnes potius quibus divina principum liberalitas, quibus urbis istius restitutio, quibus optimarum artium celebratio grata atque iucunda est, summo gaudio et favore suscipiant, ut Maenianae illae scholae quondam pulcherrimo opere et studiorum frequentia celebres et inlustres iuxta cetera quae instaurantur opera ac templa reparentur. [3] Ita quantum mihi trepidationis adfert locus, tantum relevat causa dicendi. [4] Quam quidem ego, Vir perfectissime, duas in partes arbitror dividendam, ut prius disseram quam sit ex usu et officio opus illud ad pristinam magnificentiam reformari, deinde qua ratione id possit sine sumptu publico, ex largitione quidem principum maximorum, sed tamen cum aliquo meo erga patriam studio et amore procedere.

4

[1] Ante omnia igitur, Vir perfectissime, divinae imperatorum Caesarumque nostrorum providentiae singularique in nos benivolentiae huius quoque operis instauratione parendum est, qui civitatem istam et olim fraterno populi Romani nomine gloriatam et tunc demum gravissima clade perculsam, cum latrocinio Bagaudicae rebellionis obsessa auxilium Romani principis invocaret, non solum pro admiratione meritorum sed etiam pro miseratione casuum attollere ac recreare voluerunt, ipsamque ruinarum eius magnitudinem immortalibus liberalitatis suae monimentis dignam iudicaverunt, ut tanto esset inlustrior gloria restitutorum quanto ipsa moles restitutionis immanior. [2] Itaque maximas pecunias et totum, si res poscat, aerarium non templis modo ac locis publicis reficiundis sed etiam privatis domibus indulgent; [3] nec pecunias modo sed etiam artifices transmarinos et ex amplissimis ordinibus provinciarum incolas novos et devotissimarum hiberna legionum, quarum invicta robora ne in his quidem quae nunc cum maxime gerunt bellis requirunt, ut commodis nostris studio gratiae hospitalis operentur et resides aquas et novos amnes veluti aridis fessae urbis visceribus infundant.

5

[1] Ex quo manifestum est eos qui coloniam istam tot tantisque opibus totius imperii erigere atque animare statuerunt, vel praecipue sedem illam liberalium litterarum velle reparari, cui peculiarem frequentiam honestissimae iuventutis inlustrato studiorum honore providerint. [2] Cui enim umquam veterum principum tantae fuit curae ut doctrinae atque eloquentiae studia florerent quantae his optimis et indulgentissimis dominis generis humani? [3] Quos ego, quod ad votum pietatemque pertinet, liberorum nostrorum parentes appellare non dubito; qui nobilissimam istam indolem Galliarum suarum interitu summi doctoris orbatam respicere dignati, suo potissimum iudicio praeceptorem ei moderatoremque tribuerunt, et inter illas imperatorias dispositiones, longe maioribus summae rei publicae gubernandae provisionibus occupatas, litterarum quoque habuere dilectum, [4] neque aliter quam si equestri turmae vel cohorti praetoriae consulendum foret, quem potissimum praeficerent sui arbitrii esse duxerunt, ne hi quos ad spem omnium tribunalium aut interdum ad stipendia cognitionum sacrarum aut fortasse ad ipsa palatii magisteria provehi oporteret, veluti repentino nubilo in mediis adulescentiae fluctibus deprehensi, incerta dicendi signa sequerentur.

6

[1] In quo ego, Vir perfectissime, nihil laudi meae tribuo; sed domini nostri Constantii, vere principis iuventutis, incredibilem erga iuventutem Galliarum suarum sollicitudinem atque indulgentiam mirari satis nequeo, [2] qui honorem litterarum hac quoque dignatione cumulavit ut me filio potius meo ad pristina mea studia aditum molientem ipsum iusserit disciplinas artis oratoriae retractare, et hoc ipsi palatio parentis sui munus invexerit ut mediocrem quidem pro ingenio meo naturaque vocem, caelestia tamen verba et divina sensa principum prolocutam, ab arcanis sacrorum penetralium ad privata Musarum adyta transtulerit; [3] non utique quia mihi, quem (quod sine invidia dixerim) tanta dignatione respicit quanta pro summis honoribus debet sufficere sapienti, vellet aliquid imposita ista professione detrahere, sed ut professioni ipsi ex eo honore quem gessi adderet dignitatem. [4] Cui igitur est dubium quin divina illa mens Caesaris, quae tanto studio praeceptorem huic conventui iuventutis elegit, etiam locum exercitiis illius dedicatum instaurari atque exornari velit, cum omnes omnium rerum sectatores atque fautores parum se satisfacere voto et conscientiae suae credant, si non ipsarum quas appetunt gloriarum templa constituant?

7

[1] Inde est quod Atheniensis humanitas aram Misericordiae instituit, quod Romani ducis animi magnitudo templum Virtutis et Honoris. [2] Quarum enim artium sive animi adfectionum magnis hominibus ingeneratus ardor fuerit, earum etiam consecrata exsistere ad posteros monimenta voluerunt. [3] Aedem Herculis Musarum in circo Flaminio Fulvius ille Nobilior ex pecunia censoria fecit, non id modo secutus quod ipse litteris et summi poetae amicitia duceretur, sed quod in Graecia cum esset imperator acceperat Heraclen Musageten esse, id est comitem ducemque Musarum, idemque primus novem signa, hoc est omnium, Camenarum ex Ambraciensi oppido translata sub tutela fortissimi numinis consecravit, ut res est, quia mutuis opibus et praemiis iuvari ornarique deberent, Musarum quies defensione Herculis et virtus Herculis [et] voce Musarum.

8

[1] Credo igitur, tali Caesar Herculius et avi Herculis et Herculii patris instinctu tanto studium litterarum favore prosequitur, ut non minus ad providentiam numinis sui existimet pertinere bene dicendi quam recte faciendi disciplinas, [2] et pro divina intellegentia mentis aeternae sentiat litteras omnium fundamenta esse virtutum, utpote continentiae modestiae vigilantiae patientiae magistras. Quae universa cum in consuetudinem tenera aetate venerunt, <ad> omnia deinceps officia vitae et ad ipsa quae diversissima videntur militiae atque castrorum mania convalescunt. [3] Ideoque his omnis industriae atque omnis laudis nutricibus aut, ut verius loquar, matribus cum praeceptorem Caesar Herculius declarare dignatus sit, necesse est etiam sedem propriam cupiat reformari ut, cum ad antiquam firmitatem cultumque reparata sit, multo hic iustius et verius nuncupetur aedes Herculis atque Musarum.

9

[1] Et sane, Vir perfectissime, interest etiam gloriae quam tanti principes tot victoriis ac triumphis merentur, ut ingenia quae canendis eorum virtutibus excoluntur non intra privatos parietes sed in publica ostentatione et in ipso urbis istius ore vegetentur. [2] Quid autem magis in facie vultuque istius civitatis situm est quam haec eadem Maeniana in ipso transitu advenientium huc invictissimorum principum constituta? Qui cum se occursu laetae iuventutis adfici non solum liberalitate quam ipsi tribuunt sed etiam litteris quibus me ad institutionem eius cohortantur ostendant, quanto plus capient voluptatis cum reparatum videant ipsum conciliabulum iuventutis? [3] Ad hoc, Vir perfectissime, opus istud reddit inlustrius et cum ipsorum Caesarum, tum etiam omnium hominum adspectui promptius, quod praecipuo est loco positum quasi inter ipsos oculos civitatis, inter Apollinis templum atque Capitolium. [4] Quo magis est etiam sacrosancta sedes utriusque lateris veneranda confinio utriusque [late] numinis instauranda respectu, ne fana longe omnium in hac urbe pulcherrima labes media deformet, praesertim cum mihi videatur ipse ille qui Maeniana haec primus exstruxit idcirco ea illic potissimum conlocasse, ut veluti cognato vicinorum sibi numinum tenerentur amplexu, cum augustissima tecta litteris dedicata inde Athenarum conditrix Minerva conspiceret, hinc Apollo medius Camenarum.

10

[1] Igitur ibi maxime et oportet et fas est exercere iuventutis ingenia, ubi tam propinqua sunt numina amica doctrinae, ubi ex proximo iuvat mens divina sapientiam et carminum deus vocem et verecundiam virgo perpetua et providentiam praescius futurorum. [2] Ibi adulescentes optimi discant, nobis quasi sollemne carmen praefantibus, maximorum principum facta celebrare (quis enim melior usus est eloquentiae?), ubi ante aras quodammodo suas Iovios Herculiosque audiant praedicari Iuppiter pater et Minerva socia et Iuno placata. [3] Satis me verborum fecisse arbitror, Vir perfectissime, de eo quod mihi ad dicendum prius constitueram, quam sit ex usu atque officio instaurari opus illud studiis quibus optimi principes maxime favent dedicatum, in ipsa civitatis fronte positum, celeberrimis templis utrimque coniunctum.

11

[1] Nunc, quod in secundum [eundemque] locum distuli, quemadmodum id sine sumptu publico et cum laude sacrae largitionis fieri possit ostendam. [2] Salarium me liberalissimi principes ex huius rei publicae viribus in sescenis milibus nummum accipere iusserunt, non quoniam non amplius tribuere commodis meis vellent, in quem multo maiora et prius et postea praemia contulerunt, sed ut trecena illa sestertia, quae sacrae memoriae magister acceperam, in honore privati huius magisterii addita pari sorte geminarent. [3] Hoc ego salarium, quantum ad honorem pertinet, adoratum accipio et in accepti ratione perscribo; sed expensum referre patriae meae cupio, et ad restitutionem huius operis, quoad usus poposcerit, destinare. Cuius voluntatis meae ratio etsi adserenda non est, tamen sub hac tua humanitate et circumstantium exspectatione qua me audiri sentio aliquatenus prosequenda est.

12

[1] Nam primum omnium in hoc ego maximos censeo fructus praemiorum, ut digni quibus tribuantur habeamur; siquidem ipse usus pecuniae bonis malisve artibus partae promiscuus et vilis est, honestis vero rationibus posse adquirere summum, etiamsi quaestum remiseris, lucrum est. [2] Neque enim Syrus mercator aut Deliacus aut Indicus ad uberrima ista compendia laudis adspirat, sed rarae atque inter paucissimos opes sunt contentae meritis conscientiae. Quippe hoc ipso praemii gloria continetur, ne id cupiditate quaerendi adfectasse videamur. Quod hoc uno adsequi possumus, si pro accepto ducamus oblatum, ut industriae sit ad sumendi copiam pervenire potuisse, continentiae praeterisse.

13

[1] An si fortissimi viri in sacris certaminibus summo labore atque etiam vitae periculo solam vocem praeconis et coronae testimonium petunt, ego verba illa divina caelestesque litteras, quibus mihi tanti principes instituendam iuventutem commendare dignati sunt, non ultra omnium vocum potentiam venerabundus accipiam, non ultra omnes laureas colam? [2] Quas ego, Vir perfectissime... — tamenetsi hanc quoque mihi veniam tribuas oportet. Neque enim fas ipsius epistulae sacrae commemorationem solam sine obsequio recitationis inducere, ut ea perlecta magis eluceat quantum me studium par sit impendere non ipsis modo litteris sed etiam et templis ac sedibus litterarum.

14

[1] [Exemplar sacrae epistulae]. «Merentur et Galli nostri ut eorum liberis, quorum vita in Augustodunensium oppido ingenuis artibus eruditur, et ipsi adulescentes, qui hilaro consensu meum Constantii Caesaris ex Italia revertentis suscepere comitatum, ut eorum indoli consulere cupiamus. [2] Proinde quod aliud praemium his quam illud conferre debemus, quod nec dare potest nec eripere Fortuna? [3] Vnde auditorio huic, quod videtur interitu praeceptoris orbatum, te potissimum praeficere debuimus, cuius eloquentiam et gravitatem morum ex actus nostri habemus administratione compertam. [4] Salvo igitur privilegio dignitatis tuae hortamur ut professionem oratoriam repetas atque in supra dicta civitate, quam non ignoras nos ad pristinam gloriam reformare, ad vitae melioris studium adulescentium excolas mentes, nec putes hoc munere ante partis aliquid tuis honoribus derogari, cum honesta professio ornet potius omnem quam destruat dignitatem. [5] Denique etiam salarium te in sescenis milibus nummum ex rei publicae viribus consequi volumus, ut intellegas meritis tuis etiam nostram consulere clementiam. Vale, Eumeni carissime nobis».

15

[1] Ita non videtur tibi, Vir perfectissime, hac tantorum principum exhortatione non solum meus ex otio iacens ad pristinas artes animus attolli, verum etiam ipsi quodammodo veterum scholarum parietes et tecta consurgere? [2] Quod enim tantum carmen Amphioni, quae tanta plectro fidibusque dulcedo quam secuta quondam saxa perhibentur, ut ducentibus subvecta modulis et ad intervalla carminum resistentia sponte murum velut arte construerent, quanta in his imperatorum et Caesarum litteris inest ad omnes animorum impetus effectusque rerum ciendos vis atque permotio? [3] Qui quod iubere possunt suadere dignantur et, cum vel tacitas eorum ac vultu tenus significatas voluntates summi patris sequatur auctoritas, cuius nutum promissionem confirmantis totius mundi tremor sentit, ipsi tamen ultro imperandi potestatem cohortandi humanitate conciliant. [4] Quin etiam laudibus incitant, gravitatem morum dicendi facultatem sibi probatam et cognitam praedicantes, palatini honoris privilegium oratoriae professioni salvum et incolume servantes. [5] Quibus ego divinae benignitatis inlecebris, etiamsi omni sensu ante caruissem, ad quamvis profecto intellegentiam moverer ac ducerer, siquidem tantos principes unum hominem tanta laude decorare non est oratorem admonere sed facere.

16

[1] Quid igitur mihi cum numerata pecunia? Immo quid cum ullis opibus aut Midae regis aut Croesi aut ipsius qui auro dicitur fluxisse Pactoli, cum divina haec testimonia omnibus divitiis atque ipsis deorum praemiis anteponam? [2] Nisi forte Pythiados illius excellentem Socratis sapientiam vaticinatae aut magnificentius carmen videtur aut verius quam quod Iovii Herculiique pronuntiant, quorum ne nutus quidem possunt, non modo dicta, revocari. [3] Quamobrem, ut dixi, Vir perfectissime, sescena illa, quantum ad honorem spectat, accipi oportet; re autem atque usu delego patriae et ipsi potissimum operi in quo studia nostra celebranda sunt. [4] Videor enim mihi id quod sacris litteris continetur, ut salvo honoris mei privilegio doceam, hoc manifestius atque inlustrius retenturus ut me dignum talibus aeternorum principum iudiciis probem amore rei publicae. [5] Equidem ipsos patriae deos testor tanto me civitatis istius amore flagrare ut, quocumque oculos circumtuli, ad restitutionem operum singulorum ita gaudio ferar ut spiritum identidem meum pro illorum salute devoveam, quorum iussu opibusque reparantur. [6] Sed tamen hoc quod mihi ornandae professionis meae causa tributum est huic me praecipue sentio debere monimento.

17

[1] Etenim si bello parta Marti dicantur, si mari quaesita Neptuno, si messes Cereri, si Mercurio lucra libantur, si item rerum omnium <commoda> ad cultum referuntur auctorum, ubi fas est docendi praemia consecrare nisi in sede dicendi? [2] — praesertim cum mihi ultra communem cum ceteris studiorum religionem etiam proprius quidam sit erga Maeniana illa ex maiorum meorum recordatione dilectus. [3] Quamvis enim ante ingressum pueritiae meae intermissa fuerit eorum exercendi studii frequentatio, tamen illic avum quondam meum docuisse audio, hominem Athenis ortum, Romae diu celebrem, mox in ista urbe perspecto <et> probato hominum amore doctrinae atque huius ipsius operis veneratione detentum. [4] Cuius ego locum in quo, ut referunt, maior octogenario docuit, si ab isto venerabili sene (te, Glauce, appello praesentem quem videmus, non civitate Atticum sed eloquio) recoli ornarique perfecero, ipsum mihi videbor ad vitam tali professionis suae successione revocasse. [5] Quod quidem ego meum erga honorem domus ac familiae meae studium non confiterer, Vir perfectissime, nisi si ipsis imperatoribus Caesaribusque nostris gratum esse confiderem ut publicam eorum in restituendo orbe pietatem pro suo quisque captu in renovandis suorum vestigiis aemuletur.

18

[1] Quis enim nunc sit animo tam humili, tam abiecto, tam ab omni appetitione laudis alieno ut non et quantulamcumque memoriam suorum excitare et sibi aliquid secundae opinionis cupiat adquirere, cum videat omnia quae priorum labe conciderant hac felicitate saeculi resurgentia, tot urbes diu silvis obsitas atque habitatas feris instaurari moenibus, incolis frequentari; [2] quod in Aegaeo mari semel contigit ut, quae operta fluctibus vagabatur, repente insula Delos exsisteret, eius nunc simile tot orientibus undique civitatibus, tot insulis ad humanos cultus quasi renascentibus evenire? [3] Nisi forte non gravior Britanniam ruina depresserat quam si superfuso tegeretur Oceano, quae profundissimo poenarum gurgite liberata ad conspectum Romanae lucis emersit, aut haec ipsa quae modo desinit esse barbaria non magis feritate Francorum velut hausta desiderat quam si eam circumfusa flumina et mare adluens operuisset. [4] Nam quid ego alarum et cohortium castra percenseam toto Rheni et Histri et Euphrates limite restituta? Qua veris autumnive clementia tot manu positae arbores convalescunt, quo calore solis tot depressae imbribus segetes resurgunt, quot ubique muri vix repertis veterum fundamentorum vestigiis excitantur! [5] Adeo, ut res est, aurea illa saecula, quae non diu quondam Saturno rege viguerunt, nunc aeternis auspiciis Iovis et Herculis renascuntur.

19

[1] Sed enim, Vir perfectissime, inter omnia quae virtute principum ac felicitate recreantur, sint licet fortasse alia magnitudine atque utilitate potiora, nihil est tamen admirabilius hac liberalitate quam fovendis honorandisve litterarum studiis impartiunt. [2] Quippe, ut initio dixi, nulli umquam antehac principes pari cura belli munia et huiusmodi pacis ornamenta coluerunt. [3] Diversissimus enim ad utramque sectam deflexus est, dispar natura mentium et discrepans in electione iudicium; ipsorum denique utrisque artibus praesidentium numinum dissoni monitus habitusque dissimiles. [4] Quo magis horum nova et incredibilis est virtus et humanitas, qui inter tanta opera bellorum ad haec quoque litterarum exercitia respiciunt atque illum temporum statum quo, ut legimus, Romana res plurimum terra et mari valuit, ita demum integrare putant, si non potentia sed etiam eloquentia Romana revirescat.

20

[1] Detur ergo, Vir perfectissime, illa mihi ab optimis virtutum omnium dominis tributa largitio huic operi doctrinae atque eloquentiae dedicato ut, quemadmodum cetera vitae nostrae commoda apud auxiliatores eorum deos colimus, ita singularem eorundem erga litteras dignationem in antiqua litterarum sede celebremus. [2] Videat praeterea in illis porticibus iuventus et cotidie spectet omnes terras et cuncta maria et quidquid invictissimi principes urbium gentium nationum aut pietate restituunt aut virtute devincunt aut terrore devinciunt. [3] Siquidem illic, ut ipse vidisti, credo, instruendae pueritiae causa, quo manifestius oculis discerentur quae difficilius percipiuntur auditu, omnium cum nominibus suis locorum situs spatia intervalla descripta sunt, quidquid ubique fluminum oritur et conditur, quacumque se litorum sinus flectunt, qua vel ambitu cingit orbem vel impetu inrumpit Oceanus.

21

[1] Ibi fortissimorum imperatorum pulcherrimae res gestae per diversa regionum argumenta recolantur, dum calentibus semperque venientibus victoriarum nuntiis revisuntur gemina Persidos flumina et Libyae arva sitientia et convexa Rheni cornua et Nili ora multifida; [2] dumque sibi ad haec singula intuentium animus adfingit aut sub tua, Diocletiane Auguste, clementia Aegyptum furore posito quiescentem aut te, Maximiane invicte, perculsa Maurorum agmina fulminantem aut sub dextera tua, domine Constanti, Bataviam Britanniamque squalidum caput silvis et fluctibus exserentem aut te, Maximiane Caesar, Persicos arcus pharetrasque calcantem. [3] Nunc enim, nunc demum iuvat orbem spectare depictum, cum in illo nihil videmus alienum. [4] Habes, Vir perfectissime, studii ac voti mei professionem. Abs te peto ut eam litteris tuis apud sacras aures prosequi non graveris, siquidem maximus ac paene solus fructus est recta cupientium, ut voluntas eorum ad divinam tantorum principum scientiam perferatur.