VI (VII). <INCERTI PANEGYRICVS DICTVS CONSTANTINO IMPERATORI>
1
[1] Facerem, sacratissime imperator, quod paulo ante mihi plerique suaserunt ut, quoniam maiestas tua hunc mediocritati meae diem in ista civitate celeberrimum ad dicendum dedisset, de eo ipso ducerem sermonis exordium, nisi me ab hoc duplex ratio revocaret, considerantem neque mediae aetatis hominem ostentare debere subitam dicendi facultatem neque ad aures tanti numinis quidquam <nisi> diu scriptum et saepe tractatum adferri oportere. [2] Nam qui apud imperatorem populi Romani dicit ex tempore, quantum sit non sentit imperium. [3] Huc accedit quod iam satis multi sunt qui me putant nimium multa dicturum, idque, ut arbitror, non ex ingenio meo, quod mediocre est, sed ex laudum vestrarum copia metiuntur. Quorum ego exspectationem invitus licet fallam brevitate dicendi. Re vera enim cogitaveram plura quae dicerem, sed malo orationem meam <brevem esse> quam respui. [4] Itaque primum illud compendium faciam quod, cum omnes vos, invictissimi principes, quorum concors est et socia maiestas, debita veneratione suspiciam, hunc tamen quantulumcumque tuo modo, Constantine, numini dicabo sermonem. [5] Vt enim ipsos immortales deos, quamquam universos animo colamus, interdum tamen in suo quemque templo ac sede veneramur, ita mihi fas esse duco omnium principum pietate meminisse, laudibus celebrare praesentem.
2
[1] A primo igitur incipiam originis tuae numine, quod plerique adhuc fortasse nesciunt, sed qui te amara plurimum sciunt. [2] Ab illo enim divo Claudio manat in te avita cognatio, qui Romani imperii solutam et perditam disciplinam primus reformavit, immanesque Gothorum copias Ponti faucibus et Histri ore proruptas terra marique delevit, utinam diuturnior recreator hominum quam maturior deorum comes. [3] Quamvis igitur ille felicissimus dies proxima religione celebratus imperii tui natalis habeatur, quoniam te isto habitu primus ornavit, iam tamen ab illo generis auctore in te imperii fortuna descendit. [4] Quin immo ipsum patrem tuum vetus illa imperatoriae domus praerogativa provexit, ut iam summo gradu et supra humanarum rerum fata consisteres, post duos familiae tuae principes tertius imperator. [5] Inter omnes, inquam, participes maiestatis tuae hoc habes, Constantine, praecipuum, quod imperator <ortus> es, tantaque est nobilitas originis tuae ut nihil tibi addiderit honoris imperium nec possit Fortuna numini tuo imputare quod tuum est, omisso ambitu et suffragatione.
3
[1] Non fortuita hominum consensio, non repentinus aliquis favoris eventus te principem fecit: imperium nascendo meruisti. [2] Quod quidem mihi deorum immortalium munus et primum videtur et maximum, in lucem statim venire felicem et ea quae alii vix totius vitae laboribus consequuntur iam domi parta suscipere. [3] Quamvis enim magna sit et admiranda felicitas quae stipendiis in ordinem meritis et militiae gradibus emensis ad fastigium istud maiestatis ascendit, et solis virtutis nixa radicibus ad tantum potentiae robur invaluit — quod quidem etiam tu, quantum per aetatem licuit, consecutus es et, quamvis te super omnes adquirendae gloriae moras Fortuna posuisset, crescere militando voluisti et adeundis belli periculis ac manu cum hostibus etiam singulari certamine conserenda notiorem te gentibus reddidisti, cum non posses esse nobilior; — magnum, inquam, est abs se profectum ad maxima pervenire; [4] longe tamen aliud est niti per ardua et fuga montium petere e plano, aliud ipsa ortus sui sublimitate fultum verticem tenere fortunae, et quae summa sunt non sperare sed habere.
4
[1] Sacrum istud palatium non candidatus imperii sed designatus intrasti, confestimque te illi paterni lares successorem videre legitimum. [2] Neque enim erat dubium quin ei competeret hereditas quem primum imperatori filium fata tribuissent. Te enim tantus ille et imperator in terris et in caelo deus in primo aetatis suae flore generavit toto adhuc corpore vigens, illa praeditus alacritate ac fortitudine quam bella plurima, praecipue campi videre Vindonii. [3] Inde est quod tanta ex illo in te formae similitudo transivit, ut signante Natura vultibus tuis impressa videatur. [4] Idem enim est quem rursus in te colimus adspectus, eadem in fronte gravitas, eadem in oculis et in ore tranquillitas. Sic est index modestiae rubor, sic testis sermo iustitiae. [5] Accipe, imperator, ancipitem nostrorum sensuum confessionem: dolet quod Constantius excessit a nobis sed, dum te cernimus, illum excessisse non credimus. [6] Quamquam quid ego illum excessisse dico, cuius immortalia facta vivunt et in ore omnium hominum oculisque versantur?
5
[1] Quis enim, non dico reminiscitur, sed quis non adhuc quodam modo videt quantis ille rebus auxerit ornaritque rem publicam? [2] Qui adscitus imperio primo adventu suo innumerabili hostium classe ferventem exclusit Oceanum, exercitum illum qui Bononiensis oppidi litus insederat terra pariter ac mari saepsit, cum reciprocos aestus illius elementi iactis inter undas vallis diremisset ut, quorum portas fluctus adluerat, mare ei quod tangerent perdidissent. [3] Qui eodem exercitu virtute capto, clementia conservato, dum aedificandis classibus Britanniae recuperatio comparatur, terram Bataviam sub ipso quondam alumno suo a diversis Francorum gentibus occupatam omni hoste purgavit, nec contentus vicisse ipsas in Romanas transtulit nationes, ut non solum arma sed etiam feritatem ponere cogerentur. [4] Nam quid ego de receptione Britanniae loquar? ad quam ita quieto mari navigavit ut Oceanus ille tanto vectore stupefactus caruisse suis motibus videretur, ita pervectus ut non comitata illum sit sed praestolata victoria.
6
[1] Quid de misericordia dicam qua victis temperavit? Quid de iustitia qua spoliatis amissa restituit? Quid de providentia qua sociis sibi iunctis se eiusmodi iudicem dedit ut servitutem passos iuvaret recepta libertas, culpae conscios ad paenitentiam revocaret impunitas? [2] Quid loquar rursus intimas Franciae nationes iam non ab his locis quae olim Romani invaserant sed a propriis ex origine sui sedibus atque ab ultimis barbariae litoribus avulsas, ut in desertis Galliae regionibus conlocatae et pacem Romani imperii cultu iuvarent et arma dilectu? Quid commemorem Lingonicam victoriam etiam imperatoris ipsius vulnere gloriosam? [3] Quid Vindonissae campos hostium strage completos et adhuc ossibus opertos? [4] Quid immanem ex diversis Germanorum populis multitudinem, quam duratus gelu Rhenus inlexerat ut <in> insulam, quam divortio sui idem amnis amplectitur, pedestri agmine ausa transmittere repente laxato flumine clauderetur et dimissis statim obsessa navigiis ita se dedere cogeretur ut, quod difficilius est, sorte communi eligeret ex se quos captivitati traderet, relatura cum reliquiis suis infamiam proditionis suorum.
7
[1] Dies me ante deficiat quam oratio, si omnia patris tui facta vel hac brevitate percurram. Cuius etiam suprema illa expeditio non Britannica tropaea, ut vulgo creditum est, expetivit, sed dis iam vocantibus ad intimum terrarum limen accessit. [2] Neque enim ille tot tantisque rebus gestis non dico Caledonum aliorumque Pictorum silvas et paludes, sed nec Hiberniam proximam nec Thylen ultimam nec ipsas, si quae sunt, Fortunatorum insulas dignabatur adquirere sed, quod eloqui nemini voluit, iturus ad deos genitorem illum deorum ignea caeli astra refoventem prospexit Oceanum, ut fruiturus exinde luce perpetua iam videret illic diem paene continuum. [3] Vere enim profecto illi superum templa patuerunt, receptusque est consessu caelitum Iove ipso dexteram porrigente. Quin immo statim sententiam rogatus cui imperium decerneret, dixit ut decebat Constantium Pium: manifeste enim sententia patris electus es, imperator. [4] Quod quidem ita nos dicere cum veritas iubet, tum pietati tuae, ut video, gratissimum est. Sed cur tantummodo privatis tuis adfectibus blandiamur, cum omnium deorum fuerit illa sententia, et quidem iam pridem auctoritate perscripta, quamvis tunc pleno sit firmata consilio? [5] Iam tunc enim caelestibus suffragiis ad salutem rei publicae vocabaris, cum ad tempus ipsum quo pater in Britanniam transfretabat classi iam vela facienti repentinus tuus adventus inluxit, ut non advectus cursu publico sed divino quodam advolasse curriculo videreris.
8
[1] Non enim ulla Persarum Cydonumve tela tam certis iactibus destinata fixerunt quam tempestivus patri tuo terras relicturo comes adfuisti omnesque illius curas quas praesaga et tacita mente volvebat praesentiae tuae securitate laxasti. [2] Di boni, quanta Constantium Pium etiam in excessu suo felicitate donastis! Imperator transitum facturus in caelum vidit quem relinquebat heredem. Ilico enim atque ille terris fuerat exemptus, universus in te consensit exercitus, te omnium mentes oculique signarunt et, quamquam tu ad seniores principes de summa re publica quid fieri placeret rettulisses, praevenerunt studio quod illi mox iudicio probaverunt. [3] Purpuram statim tibi, cum primus copiam tui fecit egressus, milites utilitati publicae magis quam tuis adfectibus servientes iniecere lacrimanti; neque enim fas erat diutius fleri principem consecratum. [4] Diceris etiam, imperator invicte, ardorem illum te deposcentis exercitus fugere conatus equum calcaribus incitasse. Quod quidem, ut verum audias, adulescentiae errore faciebas. [5] Quis enim te Cyllarus aut Arion posset eripere quem sequebatur imperium? illa, inquam, illa maiestas, quae Iovis sublata nutu nec Iridi deum nuntiae sed pinnis commissa Victoriae, tam facile te continata est quam cito ad terras caelo missa perveniunt. [6] Sic modestiam tuam atque pietatem et differendi imperii conatus ostendit et rei publicae felicitas vicit.
9
[1] O fortunata et nunc omnibus beatior terris Britannia, quae Constantinum Caesarem prima vidisti! [2] Merito te omnibus caeli ac soli bonis Natura donavit, in qua nec rigor est nimius hiemis nec ardor aestatis, in qua segetum tanta fecunditas ut muneribus utrisque sufficiat et Cereris et Liberi, in qua nemora sine immanibus bestiis, terra sine serpentibus noxiis, contra pecorum mitium innumerabilis multitudo lacte distenta et onusta velleribus; [3] certe, quod propter vita diligitur, longissimae dies et nullae sine aliqua luce noctes, dum illa litorum extrema planities non attollit umbras noctisque metam caeli et siderum transit adspectus, ut sol ipse qui nobis videtur occidere ibi appareat praeterire. [4] Di boni, quid hoc est quod semper ex aliquo supremo fine mundi nova deum nomina universo orbi colenda descendunt? Sic Mercurius a Nilo, cuius fluminis origo nescitur, sic Liber ab Indis prope consciis solis orientis deos se gentibus ostendere praesentes. [5] Sacratiora sunt profecto Mediterraneis loca vicina caelo, et inde propius a dis mittitur imperator ubi terra finitur.
10
[1] Imperatoris igitur filius et tanti imperatoris, et ipse tam feliciter adeptus imperium, quomodo rem publicam vindicare coepisti? Ignobilem, credo, aliquam barbarorum manum, quae repentino impetu et improviso latrocinio ortus tui auspicia temptasset, adfecisti poena temeritatis? [2] Reges ipsos Franciae, qui per absentiam patris tui pacem violaverant, non dubitasti ultimis punire cruciatibus, nihil veritus gentis filius odia perpetua et inexpiabiles iras. [3] Cur enim ullam reputet iustae severitatis offensam imperator qui quod fecit tueri potest? [4] Tuta clementia est quae parcit inimicis et sibi magis prospicit quam ignoscit; te vero, Constantine, quantumlibet oderint hostes, dum perhorrescant. Haec est enim vera virtus, ut non ament et quiescant. Cautior licet sit qui devinctos habet venia perduelles, fortior tamen est qui calcat iratos. [5] Renovasti, imperator, veterem illam Romani imperii fiduciam, quae de captis hostium ducibus vindictam morte sumebat. [6] Tunc enim captivi reges cum a portis usque ad forum triumphantium currus honestassent, simul atque in Capitolium currum flectere coeperat imperator, abrepti in carcerem necabantur. [7] Vnus Perses ipso Paulo, qui dedentem se acceperat, deprecante legem illius severitatis evasit; ceteri omnes in vinculis luce privati aliis regibus dedere documentum ut mallent amicitiam colere Romanam quam exasperare iustitiam. Adeo et hoc boni confert poena hostibus inrogata, ut non solum inimici ferocire non audeant sed etiam amici impensius revereantur.
11
[1] Inde igitur est, imperator, pax irta qua fruimur. Neque enim iam Rheni gurgitibus, sed nominis tui terrore munimur. Quamlibet ille aut arescat aestu aut resistat gelu, neutro hostis audebit uti vado. [2] Nihil enim tam insuperabili vallo Natura praecludit quod non penetret audacia, cui aliqua conandi spes relinquatur; ille est inexpugnabilis murus, quem exstruit fama virtutis. [3] Sciunt posse Franci transire Rhenum, quos ad necem suam libenter admittas, sed nec victoriam possunt sperare nec veniam. Quid ipsos maneat, ex regum suorum cruciatibus metiuntur, ideoque tantum abest ut amnis illius transitum moliantur, magis ut coepto ponte desperent. [4] Vbi nunc est illa ferocia, ubi semper infida mobilitas? lam ne procul quidem Rhenum audetis accolere, et vix securi flumina interiora potatis. [5] Contra hinc per intervalla disposita magis ornant limitem castella quam protegunt. Arat illam terribilem aliquando ripam inermus agricola, et toto nostri greges bicorni <amne> mersantur. Haec est tua, Constantine, de Ascarici Merogaisique supplicio cotidiana atque aeterna victoria omnibus quondam secundis proeliis anteponenda: [6] semel acie vincitur, sine fine documento. Cladem suam, quamvis multi pereant, vulgus ignorat; compendium est devincendorum hostium duces sustulisse.
12
[1] Vt tamen omnibus modis barbarorum immanitas frangeretur, nec sola hostes regum suorum supplicia maererent, etiam immissa Bructeris vastatione fecisti, imperator invicte. [2] In quo prima consilii tui fuit ratio quod exercitu repente traiecto inopinantes adortus es, non quo aperto Marte diffideres ut qui palam congredi maluisses, sed ut illa natio perfugiis silvarum et paludum bellum solita frustrari fugge tempus amitteret. [3] Caesi igitur innumerabiles, capti plurimi; quidquid fuerit pecoris, raptum aut trucidatum est; vici omnes igne consumpti; puberes qui in manus venerunt, quorum nec perfidia erat apta militiae nec ferocia servituti, ad poenas spectaculo dati saevientes bestias multitudine sua fatigarunt. [4] Hoc est, imperator, fretum esse virtute sua atque fortuna, hoc est non pacem emere parcendo sed victoriam quaerere provocando.
13
[1] Insuper etiam Agrippinensi ponte faciundo reliquiis adflictae gentis insultas, ne umquam metus ponat, semper horreat semper supplices manus tendat, cum tamen hoc tu magis ad gloriam imperii tui et ornatum limitis facias quam ad facultatem, quotiens velis, in hosticum transeundi, quippe cum totus armatis navibus Rhenus instructus sit et ripis omnibus usque ad Oceanum dispositus miles immineat. [2] Sed pulchrum tibi videtur (et re vera pulcherrimum est) ut Rhenus ille non solum superioribus locis, ubi aut latitudine vadosus aut vicinia fontis exiguus, sed etiam ibi novo ponte calcetur ubi totus est, ubi iam plurimos hausit amnes quos hic noster ingens fluvius et barbarus Nicer et Moenus invexit, ubi iam immani meatu ferox et alvei unius impatiens in sua cornua gestit excedere. [3] Servit profecto, Constantine, ipsa rerum natura numini tuo, cum in illa gurgitum altitudine tantarum molium fundamenta iaciuntur fidam et stabilem firmitatem habitura. [4] Iunxerit licet quondam Hellesponti angustiar classe conexa Persarum rex potentissimus: temporarius ille transitus fuit. Simili navium continuatione Baianum sinum straverit ab Augusto tertius Caesar: delicata fuit illa vectatio principis otiosi. Hoc opus et difficile factu et usu futurum est sempiternum. [5] Certe quidem iam tibi in exordio sui hostium movit obsequia, qui pacem supplices petiverunt, nobilissimos obsides obtulerunt. Ex quo nemo dubitat quid perfecto ponte facturi sint qui iam serviunt inchoato.
14
[1] Talibus te pro utilitate ac dignitate publica rebus intentum averterunt in se novi motus eius hominis quem successibus tuis maxime favere decuisset. De quo ego quemadmodum dicam adhuc ferme dubito et de nutu numinis tui exspecto consilium. [2] Quamlibet enim merito pietatis tuae questibus arguatur, debet tamen sibi vox privata moderari, praesertim cum eum qui tibi ex tantis beneficiis tuis et tanto necessitudinum favore ingratus exstiterit adhuc contemplatio tui cogat ut quamvis irati revereantur. [3] Quid faciam igitur ut tam profunda vulnera suspensa manu tractem? Vsurpabo nimirum illa communia omnium facinorum patrocina, quae tamen plerumque etiam a sapientibus adseruntur, neminem hominum peccare nisi fato et ipsa scelera mortalium actus esse fortunae, contra autem deorum munera esse virtutes. [4] Gratulare, Constantine, naturae ac moribus tuis quod te talem Constantius Pius genuit, talem siderum decreta formarunt, ut crudelis esse non possis. [5] Illum autem non credo, cum venturus in lucem optionem vitae qua uteretur acciperet, sortem incurrisse fugiendam, quae multis hominibus iniustum et postremo ipsi voluntarium ferret exitium. [6] Vt enim alia mittam, hoc ipsum nonne fati necessitas tulit, ut ille pietati tuae hanc referret vicem, quem tu ab Vrbe pulsum, ab Italia fugatum, ab Illyrico repudiatum tuis provinciis, tuis copiis, tuo palatio recepisti?
15
[1] Quid, oro, sibi voluit, quid optavit? Vt quid amplius adipisceretur his quae a te fuerat consecutus? Cui tu summa et diversissima bona, privatum otium et regias opes, dederas, cui digredienti aulicos mulos et raedas, cui impensius etiam quam tibi occurrere obsequia nostra mandaveras, cuius omnibus iussis sic statueras oboedire ut penes te habitus, penes illum potestas esset imperii. [2] Quisnam ille tantus fuit non ardor potentiae (quid enim te imperante non posset?) sed error iam desipientis aetatis, ut tot natus annos gravissimas curas et bellum civile susciperet? [3] Nullis, ut res est, fortunae muneribus explentur quorum cupiditates ratio non terminat, atque ita eos felicitas ingrata subterfluit ut semper pleni sperum, vacui commodorum, praesentibus careant dum futura prospectant. [4] At enim divinum illum virum qui primus imperium et participavit et posuit consilii et facti sui non paenitet nec amisisse se putat quod sponte transcripsit, felix beatusque vere quem vestra tantorum principum colunt obsequia privatum. [5] Sed et ille multiiugo fultus imperio et vestro laetus tegitur umbraculo, quos scit ex sua stirpe crevisse et glorias vestras iuste sibi vindicat. [6] Hunc ergo illum, qui ab eo fuerat frater adscitus, puduit imitari, huic illum in Capitolini Iovis templo iurasse paenituit. Non miror quod etiam genero peieravit.
16
[1] Haec est fides, haec religio Palatini sacrarii devota penetralibus, ut lente et cunctanter, iam scilicet cum illis belli consiliis, itinere confecto, consumptis copiis mansionum ne quis consequi posset exercitus, repente intra parietes consideret purpuratus et bis depositum tertio usurparet imperium, litteras ad sollicitandos exercitus mitteret, fidem militum praemiorum ostentatione turbare temptaret, secure scilicet usurus exercitu quem venales manus habere docuisset. [2] Quo quidem illius errore declaratum est, imperator, quantus te militum tuorum amor complecteretur, qui te omnibus donis quae ille promiserat, omnibus honorum oblationibus praetulerunt. [3] Rara illa virtus continentiae vix a paucis sapientiae praeceptoribus, tamen aliquando servata, propter te, Constantine, omnium hominum est facta communis, nec solum hi quos ratio, litterae, vitae quies mitigavit, sed etiam ille militarium ardor animorum respectu tui lucra contempsit. [4] Fuerint aliqui exercitus alacritate ac viribus tui similes: tibi uni contigit exercitum habere sapientem. [5] Multi olim fortasse pravi duces, armis impares, largitione certarunt, sed brevis eorum fuit et caduca popularitas, quos facile vicit quisquis imitatus est. [6] Hic firmus, hic aeternus est rei publicae custos quem ipsum per se milites amant, cui non blandita nec vendita servit adulatio sed simplex et sincera devotio. [7] Dona tua, Constantine, manifeste sunt grata militibus, sed hoc gratiora quod tua sunt. [8] Quaecumque porrigis manu tua fiunt acceptiora. Quam nemo tecum potest hac ambitione contendere! Insuperabile genus est largitionis, cum ipse militi praemium est imperator. [9] Itaque tribuis tu quidem exercitibus tuis etiam plura quam cupiunt, sed tuum te magis nomen, tua de memoria patris auctoritas, tua aetatis gratia, tua denique ista venerabilis forma commendat.
17
[1] Pulchrum enim, di boni, et caeleste miraculum imperator adulescens, in quo illa quae iam summa est fortitudo adhuc tamen crescit, in quo hic fulgor oculorum, haec veneranda pariter et grata maiestas praestringit simul et invitat adspectus. [2] Talem Magnum illum regem, talem Thessalum virum mente concipio, quorum summa virtus pulchritudini coniuncta celebratur. [3] Non frustra enim doctissimi viri dicunt Naturam ipsam magnis mentibus domicilia corporum digna metari, et ex vultu hominis ac decore membrorum colligi posse quantus illos caelestis spiritus intrarit habitator. [4] Itaque te cum ingredientem milites vident, admirantur et diligunt, sequuntur oculis, animo tenent, deo se obsequi putant, cuius tam pulchra forma est quam certa divinitas.
18
[1] Statim igitur ut foedum illud facinus audierant, ultro a te proficiscendi signum petiverunt; cum viatica dares, id ipsum sibi moram facere plusque iam se quam sufficeret ex largitionibus tuis habere dixerunt. [2] Inde adreptis armis portas petiverunt, tot dierum iter a Rheno usque ad Ararim sine ulla requie peregerunt indefessis corporibus, animis flagrantibus, crescente in dies ardore vindictae quanto propius accederent. [3] Tum quidem tua, imperator, cura, qua refovendis eorum viribus a Cabillonensi portu navigia provideras, festinantibus paene non placuit. Segnis ille et cunctabundus amnis numquam fuisse tardior videbatur; carinis tacite labentibus et ripis lente recedentibus stare se, non ire clamabant. [4] Tum vero usum pedum manibus adgressi incubuere remigiis et naturam fluminis urguendo vicerunt, et tandem eluctati Araris moras vix ipso Rhodano fuere contenti; parum illis videbatur concitus ruere, minus solito Arelate properare. [5] Quid multa? Confitendum est, imperator: cum hoc tuo vigore corporis, hoc mentis ardore laborasti interdum ut quem ducebas sequereris exercitum. [6] Tanto enim omnes impetu ferebantur ut, cum illum Arelate deserto comperissent abisse Massiliam, confestim navibus evolarent effusoque cursu non iam Rhodani curricula sed ipsa quodammodo ventorum flabra praeverterent. [7] Tantus illos incenderat amor numinis tui ut, quamvis scirent oppugnandam esse munitissimam civitatem, sufficere sibi crederent pervenire.
19
[1] Massilia enim, ut audio, in profundum mare prominens et munitissimo accincta portu, in quem angusto aditu Mediterraneus refluit sinus, solis mille quingentis passibus terrae cohaeret, qua firmissimus et turribus frequens murus opponitur. [2] Quippe olim Graecos Italosque illuc convenas, cum artibus ingenioque pollerent, etiam ipse docuit locus omnia quae bello usui forent largius in eam partem quae adiri posset impendere, cum Natura in ceteris sumptum operis remisisset. [3] Itaque illam tum gravi fato Caesari portas pro duce seniore claudentem terra marique admotis machinis, aggeribus exstructis, navalibus proeliis saepius oppugnatam quam territam vix obsessio diuturna patefecit, cum tamen Graeculi magistratus et ipsum Caesarem et mox duces eius et copias non tam viribus suis quam moenibus reppulissent. [4] At enim nunc primo tuo, imperator, adventu primoque impetu exercitus tui nihil eiusdem Massiliae altitudo murorum, nihil creberrimae turres, nihil loci natura remorata est, quominus et portum caperes et urbem continuo, si velles. [5] Quippe tanta fiducia murum omnem milites invaserant, ut statim sine dubio ascensuri fuissent, nisi in parandis quas admoverant scalis coniecturam oculorum sublimitas fefellisset. [6] Sic quoque multi scalarum brevitate decepti, quod supererat ascensui, extentis corporibus aequabant, et succedentium umeris sublevati iam intervalla pinnarum uncis manibus invaserant. Adeo nihil periculi in vindictae exsecutione metuebant, ut sibi non murum scandere sed ex aequo congredi viderentur.
20
[1] Sed o singularem tuam, Constantine, pietatem et sua semper officia etiam inter arma servantem! Signum receptui dedisti et victoriam distulisti, ut omnibus tibi liceret ignoscere, ne quid atrocius faceret miles iratus quam clementiae tuae natura pateretur. [2] In quo licet optimi imperatoris sollicitudine caveris ut inducti in fraudem milites paenitendi tempus acciperent atque ultro veniam precarentur, nos tamen qui mitissimos tuos sensus intuemur (nihil est enim tam perspicuum quam in pectore tuo bonitas) illi te intellegimus pepercisse, quem, si prima copiam habuisset inruptio, eripere ferro nemo potuisset. [3] Ita quod ad pietatem tuam pertinet, imperator, et illum et omnes quos receperat reservasti. Sibi imputet quisquis uti noluit beneficio tuo nec se dignum vita iudicavit, cum per te liceret ut viveret; tu, quod sufficit conscientiae tuae, etiam non merentibus pepercisti. [4] Sed (ignosce dicto) non omnia potes: di te vindicant et invitum.
21
[1] Quod quidem nobis semper optandum est ut prosperos habeas etiam ultra tua vota successus, qui omnem spem in gremio maiestatis tuae ponimus et tuam ubique praesentiam, quasi dari possit, expetimus. [2] Ecce enim, dum a limite paulisper abscesseras, quibus se terroribus barbarorum perfidia iactaverat, scilicet dum sibi illa proponunt: quando perveniet? quando vincet? quando fessum reducet exercitum? cum repente audito reditu tuo velut attoniti conciderunt, ne tuum pro re publica votum amplius quam unius noctis cura tetigisset. [3] Postridie enim quam accepto illo nuntio geminatum itineris laborem susceperas, omnes fluctus resedisse, omnem quam reliqueras tranquillitatem redisse didicisti, ipsa hoc sic ordinante Fortuna ut te ibi rerum tuarum felicitas admoneret dis immortalibus ferre quae voveras, ubi deflexisses ad templum toto orbe pulcherrimum, immo ad praesentem, ut vidisti, deum. [4] Vidisti enim, credo, Constantine, Apollinem tuum comitante Victoria coronas tibi laureas offerentem, quae tricenum singulae ferunt omen annorum. Hic est enim humanarum numerus aetatum quae tibi utique debentur ultra Pyliam senectutem. [5] Et immo quid dico «credo»? Vidisti teque in illius specie recognovisti, cui totius mundi regna deberi vatum carmina divina cecinerunt. [6] Quod ego nunc demum arbitror contigisse, cum tu sis, ut ille, iuvenis et laetus et salutifer et pulcherrimus, imperator. [7] Merito igitur augustissima illa delubra tantis donariis honestasti, ut iam vetera non quaerant. Iam omnia te vocare ad se templa videantur praecipueque Apollo noster, cuius ferventibus aquis periuria puniuntur, quae te maxime oportet odisse.
22
[1] Di immortales, quando illum dabitis diem, quo praesentissimus hic deus omni pace composita illos quoque Apollinis lucos et sacras aedes et anhela fontium ora circumeat? Quorum scaturigines leni tepore nebulosae adridere, Constantine, oculis tuis et osculis sese inserere velle videantur. [2] Miraberis profecto illam quoque numinis tui sedem et calentes aquas sine ullo soli ardentis indicio, quarum nulla tristitia est saporis aut halitus, sed talis haustu et odore sinceritas qualis fontium frigidorum. [3] Dabis et illic munera, constitues privilegia, ipsam denique patriam meam ipsius loci veneratione restitues. [4] Cuius civitatis antiqua nobilitas et quondam fraterno populi Romani nomine gloriata opem tuae maiestatis exspectat, ut illic quoque loca publica et templa pulcherrima tua liberalitate reparentur, sicut hic video hanc fortunatissimam civitatem, cuius natalis dies tua pietate celebratur, ita cunctis moenibus resurgentem ut se quodammodo gaudeat olim corruisse, auctior tuis facta beneficiis. [5] Video Circum maximum aemulum, credo, Romano, video basilicas et forum, opera regia, sedemque iustitiae in tantam altitudinem suscitari ut se sideribus et caelo digna et vicina promittant. Quae certe omnia sunt praesentiae <tuae> munera. [6] Quaecumque enim loca frequentissime tuum numen inlustrat, in his omnia et hominibus et moenibus et muneribus augentur; nec magis Iovi Iunonique recubantibus novos flores terra submisit quam circa tua, Constantine, vestigia urbes et templa consurgunt. [7] Ideoque hoc votis meis sufficit ut patriam meam videas ducente pietate, quia statim erit restituta si videris.
23
[1] Sed enim ista felicitas viderit an adhuc meae debeatur aetati. Interim quoniam ad summam votorum meorum tua dignatione perveni, ut hanc meam qualemcumque vocem diversis fori et palatii officiis exercitam [in] tuis auribus consecrarem, maximas numini tuo gratias ago tibique, quod superest, commendo liberos meos praecipueque illum iam summa fisci patrocinia tractantem, in quem me totum transtulit pietas, cuius felix servitus, si quando respexeris, maxime tuae conveniet aetati. [2] Ceterum quod de omnibus liberis dixi, lata est, imperator, ambitio; praeter illos enim quinque quos genui, etiam illos quasi meos numero quos provexi ad tutelam fori, ad officia palatii. Multi quippe ex me rivi non ignobiles fluunt, multi sectatores mei etiam provincias tuas administrant. Quorum successibus laetor omniumque honorem pro meo duco et, si forte hodie infra exspectationem mei dixero, in illis me confido placuisse. [3] Si tamen hoc quoque mihi tuum numen indulserit, ut ex hac oratione non eloquentiae, quod nimium est, sed quantulaecumque prudentiae et devotae tibi mentis testimonium referam, cedant privatorum studiorum ignobiles curae; perpetua mihi erit materia dicendi, qui me probaverit, imperator.