IV (X). NAZARII PANEGYRICVS DICTVS CONSTANTINO IMPERATORI
1
[1] Dicturus Constantini augustissimas laudes, qui tantum ultra omnium saeculorum principes eminet quantum a privatis ceteri principes recesserunt, et dicturus in coetu gaudiorum exsultantium et laetitiae gestientis, quam cumulatiorem solito beatissimorum Caesarum Quinquennia prima fecerunt, sentio nullam eloquentiam nec optari nec concipi posse quae dignam adferat aut tempori gratiam aut materiae copiam aut vestris studiis facultatem. Iactat quippe se nunc cum maxime alacris omnium ac beata devotio. [2] Nec operta mentium rimari necesse est; exstat in vultu cuiusque hilaritatis publicae decus, et in serenis frontibus animorum indicia perleguntur. [3] Non enim se capit exundantis laetitiae magnitudo, sed dedignata pectorum latebras ita multa et candida foris prominet ut intellegatur non ingentior esse quam verior. Nec vero mediocribus bonis gaudent, qui exsultandi modum non habent.
2
[1] Fruimur nos quidem praesentium maxima voluptate, sed lenocinatur his iam futuri ratio, et quae temporibus disparata sunt animorum praesumptione iunguntur. [2] Quintum decimum maximus princeps salutaris imperii degit annum, sed auguramur iam Vicennalia et venturi fidem superiorum felicitate sancimus. [3] Quinquennalia beatissimorum Caesarum occupatos <nos> in gaudiis habent, sed iam in destinatis decenniis vota properantia et spes volucres constiterunt; horum dehinc compotes propagabimus optabilis boni seriem. [4] Ita omnia quae ex principibus nostris prospere veniunt continuatos fructus ferunt, nec magis recepta delectant quam exspectata iuverunt. [5] Verum quid agimus vicenis aut iam tricenis annis circumscribendo quae aeterna sentimus? Ampliora sunt merita principum quam optata votorum. [6] Eat quin immo in immensum felicis cursus imperii, nec humanorum terminos curent qui semper divina meditantur. Certe cupitorum inriti non sumus qui, cum optemus maxima, id faciamus <non> benignius quam securius, quod propter caelestem in illos favorem tam certa adipiscendi spes est quam optandi soluta libertas. [7] Has igitur gratulationes, quae praesentibus excitantur quaeque superiorum memoria vigent aut quas in posterum redundaturas cogitatio avida depascitur, quis omnium queat flagrantissimis audientium studiis satisfacere dicendo? [8] Iam vero, cum publicas tantum utilitates amplecti velim et unusquisque privatim suas cogitet, tremebunda proferetur oratio, quae tacita reputatione vincenda est. [9] In ipsis etiam publicis gestorum ingentium professa laudatio augendi <cum> cupiditatem prae se ferat, non iniuria minuendi metum faciunt quae spem amplificationis ex magnitudine sustulerunt.
3
[1] Quis, oro, Constantine maxime (praesentem enim mihi adloqui videor qui, etsi conspectu abes, revelli tamen mentibus non potes), quis, inquam, adspirare laudes tuas audeat aequiparandi magis spe quam gratia non tacendi? [2] Quis tam potens fandi, cuius copia tam larga tam felix, quae, cum virtutes tuas attrectaverit, non aut circumventa numero desperato exitu stupeat aut obteratur magnitudine aut splendore obsolefacta tantum nitoris habeat quantum ex rerum luce collegerit? [3] Cuius cum divina virtus et eius misericordia comes appendixque victoria urbem Romam non praecipitantem exceperit, sed adflictam ac plane iacentem excitarit recrearit erexerit, cumque aliae felicissimae tuae prius ac deinceps expeditiones non minus in sese operis amplexae sint quam ex ipsis faucibus fati Roma servata, quid dignum magnitudine tua excogitari ac dici potest, in cuius laudibus id maximum non est quod in terrarum orbe primarium est? [4] Nobilissimorum quoque Caesarum laudes exsequi velle studium quidem dulce, sed non et cura mediocris est, quorum in annis pubescentibus non erupturae virtutis tumens germen, non flos praecursor indolis bonae laetior quam uberior apparet, sed iam facta grandifera et contra rationem aetatis maximorum <quorum>que fructuum matura perceptio. [5] Quorum alter iam obterendis hostibus gravis terrorem paternum, quo semper barbaria omnis intremuit, derivare ad nomen suum coepit; alter iam consulatum, iam venerationem sui, iam patrem sentiens, si quid intactum aut parens aut frater reservet, declarat mox victorem futurum, qui animo iam vincit aetatem. [6] Rapitur quippe ad similitudinem suorum excellens quaeque natura, nec sensim ac lente indicium promit boni, cum involucra infantiae vividum rumpit ingenium. [7] Vnde enim principis maximi tam effusus in liberos animus, nisi iam quod in illis simulacrum sui conspicit?
4
[1] Commendet inferioribus suos sola necessitudo naturae, et qualescumque diligant qui in illis quod ex se desiderent non habent: praestantissimum principem hoc maxime iuvat quod in annis primoribus iam sunt ductae lineae quibus virtutum suarum effigies possit includi, et pater optimus, sed melior imperator, non tam sibi quam rei publicae gaudet, cum liberos sibi similes intuetur. [2] Quibus ad perficienda quae ingenerata sunt bona non segnis virtutum opifex disciplina coniungitur, ut spes aequiparandi patris certa sit; quippe indoles similis, sed sub eodem magistro discendi fortuna felicior. [3] Ipsum a tenero intuentes, in ipsum oculis ac mente conversi, nihil ab eius contemplatione deflectunt, incerti mirentur an diligant, nisi quod necesse est utrumque permixte simul fieri; nam et amor factorum commendator est, unde nascitur admiratio, et facta cum mira sunt amorem invicem creant. [4] Ita spectantibus liberis, quidquid ab eo pulcherrime geritur, cum propter ipsum magis placuit, tum studio imitationis inolescit. [5] Iam tibi quidem in erudiendo, imperator optime, non omnia proponebantur quae sequi velles, nisi quod recte factorum contemplator acerrimus, si quid secus fieret, a spectandi cura pudentes oculos abstrahebas. Dabit enim veniam clementia tua, si audaciorem veritas facit.
5
[1] Existimare quidem de principibus nemini fas est. Nam et in vestibolo suo inquirentem repellit obiecta veneratio, et si qui intuentes propius adierunt, quod oculis in solem se contendentibus evenit, praestricta acie videndi facultate caruerunt. [2] Verum tu facis, principum maxime, ut patere videantur quae obstructa prius fuerant, qui tam optas totus videri quam ceteri recusabant. [3] Non terror obtentu est nec occultandis quae plerumque intrinsecus latent demorandoque adspectu ostentatio speciosa perhibetur. [4] Obtutus hominum benignus receptas, nec intuentem iniquus fulgor retundit, sed serenum lumen invitat. Nunc denique intellegimus quae desideranda in prioribus fuerint, postquam ea quae operta in ceteris veriti sumus in te reserata veneramur. [5] Igitur, ut facitis, beatissimi Caesares, per omnes paternarum laudum vias ite securi. [6] Non simplici quidem itinere numerosae eius virtutes ingrediuntur, sed omnia ad eundem gloriae exitum ferunt. Nullae cupiditatum deflexiones, nullus erroris anfractus, ut verenda progredientibus non sit dispendiosa revocatio. [7] Itaque maturiorem cursum instituistis qui moram considerandi itineris non habetis. [8] Sed mihi circumvento hac ipsa rerum copia, quae potissimum capessenda sit via, qui aditus fiat, incertum est: ita se multa offerunt specie paria, magnitudine congruentia.
6
[1] Verum ut in magnis domibus interiorem ornatum vestibula ipsa declarant, sic nobis venturis ad ingentium virtutum stupenda penetralia debet laudationis ingressum et praedicationis ianuam Roma praebere. [2] Quae demersa quondam tyrannidis impiae malis et quo maior eo miserabilior maiestatis pristinae decus ad misericordiae ambitum conferebat, tibi tamen, Constantine maxime, etiam in illa sui sorte venerabilis, quod quos impense amamus observantia illorum integra est, etiamsi dilapsa fortuna est. In abiectos officia gratiora sunt quae non ex misericordia sed ex honore venerunt. [3] Sed nimirum recte a sapientibus ponitur conexio inter se apta virtutum. Sic enim mutuo et opera iuvant et fructum operae partiuntur, ut facile appareat inseparabilis et indiscreta permixtio. [4] Gessisti bellum, imperator maxime, quod tibi non minus honos Vrbis imposuit quam eiusdem aerumna persuasit. [5] Itaque non plus ex eo laudis fortitudini tuae datum quam pietati tributum est quod, dum scelestos persequeris, miseros liberasti. [6] Constituta enim et in perpetuum Roma fundata est, omnibus qui statum eius labefactare poterant cum stirpe deletis.
7
[1] Non enim, qui bellorum eventus solent esse, per varios et volubiles casus Mars dubius erravit, nec Fortunae vicissitudo, quae plerumque prosperis rebus triste aliquid adglutinat, victorum laetitiam vulneravit; sed tanta hostium et tam ampla caedes, tam felix et incruenta victoria, ut credas non bello ancipiti dimicatum sed solas impiorum poenas expetitas. [2] Tantum etiam inter arma bona conscientia sibi vindicat, ut iam coeperit non virtutis magis quam integritatis esse victoria. [3] Spectat enim nos ex alto rerum arbiter deus et, quamvis humanae mentes profundos gerant cogitationum recessus, insinuat tamen sese totam scrutatura divinitas; nec fieri potest ut, cum spiritum quem ducimus, cum tot commoda quibus alimur divinum nobis numen impartiat, terrarum se curis abdicaverit, nec inter eorum vitas diiudicet quorum utilitates gubernat. [4] Illa igitur vis, illa maiestas fandi ac nefandi discriminatrix, quae omnia meritorum momenta perpendit librat examinat, illa pietatem tuam texit, illa nefariam illius tyranni fregit amentiam, illa invictum exercitum tuum tot victoriarum conscientia plenis pectoribus ardentem tantis insuper viribus iuvit, quantas praestare aut deus potuit aut amor tuus debuit, ut horrendas acies, ut incognita ferri et corporum robora fulmineus miles everteret, ut, quidquid instruxerat diuturni sceleris longa molitio, felici congressione consumeres.
8
[1] O tuam, imperator, non victoriam magis quam clementiam praedicandam! Gravate apud animum tuum etiam mali pereunt. [2] Invitus pugnasti qui tam facile vincebas. Iamdudum quippe pervideras hominem non imperando habilem, non tantae maiestatis capacem, quod magnitudo male crediti muneris extra animi angustias effluebat. Quam qui tueri nequeunt, ubi sub tanto onere fortunae infirmitas lapsa est, faciunt licentiam de potestate. [3] Quid ego referam infelicium indignissimas caedes, quid inexpletos libidinum pastus, quid miseras patrimoniorum direptiones? [4] Sileantur haec sane, non tantum ne sopitam malorum memoriam oratio mea suscitet, sed ne sanctissimas principis laudes, dum aliena vitia depromimus, sermo talis incestet. [5] Incrementum quidem adeptae felicitatis est malorum commemorata depulsio; verum ut in segetibus, etiamsi multa quae humum obsederant industria revellenda sunt, laborem tamen purgati soli nesciunt qui fructus editos intuentur, sic Constantini laudibus satis est, dum efflorescentia bona cernimus, ne mala excisa reputemus.
9
[1] Ferebas tamen, imperator, ferebas illum in tantis malis ludentem et, cum omnia tu scires, vota hominum coniventi patientia fatigabas, qui ne sic quidem iniuste arma caperes, etsi nondum ab homine lacessitus, iam tamen vitiorum eius inimicus, [2] sed (quod erat consentaneum clementiae tuae) experireris remedia molliora ut, quod leniri quam resecari malles, mitior medicina sanaret. [3] Quin extorques animo tuo et conveniendi studium et concordiae voluntatem, si concordiam quam veniam appellari fas est, cum qui potest vincere optat ignoscere. Et non dubito quin hanc rationem caelestis prudentia tua duxerit, quod coniunctione sua flagrantissimas hominis cupiditates vel exstingueret penitus vel modice temperaret. [4] Nulla quippe est libido tam vecors quam non capiat cum in consortium temperantia venerit; deicit oculos deformis ignavia ubi ei pulchritudo virtutis obiecta est. [5] Tergiversari atque haerere petulantiam videas, gravitate modestia et decore confusam, ut appareat te, imperator optime, concordia impetranda non illi impunitatem vexandae Vrbis daturum, sed leniorem petisse victoriam, cum malles vitia eius quam arma superare.
10
[1] Sed profecto nulla vi possunt coire quae naturali divortio dissident, nec ulla tam fidelis est copula quae in diversum tendentia nexu suo teneat. [2] Perpendit scilicet secum excellens prudentia tua eique semper pietas applicata omnes concordiae commoditates: illam esse fundamentum ac radicem otii, bonorum civilium seminarium, quietis publicae segetem et almam pacis altricem. [3] Sed o quam aeger est ad honestatem recursus his qui iam gradum ex nequitia protulerunt! Vocas ad societatem; appetitum tuum refugit aversatur horrescit, nihil sibi putat tecum commune quia nihil simile est. Iam certe quiescere virtuti integrum non est; [4] nam bellum animo gerere armis abstinentem non concordiae ratio est sed ignava dissensio.
11
[1] Licet non sit in his ratio desideranda qui semel de via praecipites ire coeperunt, mirari tamen <satis> non queo, cur id delatum non amplexus sit, quod impudens esset si auderet optare. [2] Vtrum Vrbis funestam illam lacerationem lente ac remisse te laturum putavit? Sed natura fert ut iniuriae eius quem diligas, etiam si re ipsa graves sunt, fiant tamen amore graviores. [3] An credidit conserenda manu non inferiorem? Hoc vero quam opinari non potuerit exitus docuit, cum signis tam saepe conlatis nihil umquam fuerit quod aut spes aucuparetur aut fortuna promitteret. [4] Dolis, credo, existimavit decipi posse. Sed non virtus tua de congressione quam prudentia est de fraude securior. Quis enim ad praesentiendum sagacior? Quis vigilantior ad videndum? Quis contempletur praesentia acrius, ventura prolixius, ambigua certius, captiosa felicius? [5] Non hinc tecum Lynceus ille certaret qui, ut poetae ferunt, parietum saepta et arborum truncos visu facile traiciebat, aut etiam ille quem eadem vetustas locuta est, cum in Siciliensi specula constitisset, conspicari solitum naves quae Africae portum subirent, cum prospectum hominis non aer offusus quem crassiorem exalatio maris faceret, non tantum disiunctarum regionum longinquitas impediret.
12
[1] Cum spes omnis frigere debuerit et voluntas pacificandi alienata sit, quis dubitet divinitus armis tuis deditum, cum eo dementiae processerit ut ultro etiam lacesseret quem ambire deberet? [2] O quam acres dolorum aculeos habes, contumelia quam imponit inferior ! Ecce enim, pro dolor! (verba vix suppetunt), venerandarum imaginum acerba deiectio et divini vultus litura deformis. [3] O manus impiae, o truces oculi! Ita non caligastis? In quo lumen mundi obscurabatis, meritas ipsi tenebras non imbibistis? Commovere tandem, conscia virtus, nec permittas hoc furori cui de te aliud non licebat. [4] Sed quid tandem adsequeris, caeca dementia? Aboleri vultus hic non potest. Vniversorum pectoribus infixus est, nec commendatione cerae ac pigmentorum fucis renitet sed desiderio efflorescit animorum. Vna demum Constantini oblivio est humani generis occasus. [5] Nunc vero commendabiliorem iniuria tua faciet patientiam eius: avidius expetent quem pictura non reddit. Flagrantiora sunt animorum desideria, cum oculorum solacia perdiderunt.
13
[1] Nihil profecto gravius, nihil miserius, Roma, doluisti. Quamvis recondita alte magis gemeres, et ingestos cotidie luctus callo quodam obduratae patientiae sustineres, confessus est se inconsultior dolor nec timuit deprehendi, et male clausi signa maeroris per vultus indices exierunt. [2] Hoc enim, Roma tot vulneribus scucia, vindicari volebas, cum tamen praestantissimus princeps iniuriae suae neglegens ulcisci tuas mallet. [3] Ita ambo, benigni ratiocinatores officiorum, paria fecistis, tu voto quo solo valebas, ille amore pariter et facultate, ut tantum bonorum tibi tribueret quantum te sibi velle recognosceret. [4] Pugnasti igitur, imperator, coactus quidem, sed hoc maxime victoriam meruisti quia non desiderabas. Optasti pacem, sed ignosce si plus omnium vota valuerunt. [5] Nec illa divinitas obsecundare coeptis tuis solita in hoc refragata est, sed aliquid ex sententia tua non dedit, ut plus pro meritis inires. Negata est concordia cui erat parata victoria.
14
[1] In ore denique est omnium Galliarum exercitus visos, qui se divinitus missos prae se ferebant. [2] Et quamvis caelestia sub oculos hominum venire non soleant, quod crassam et caligantem aciem simplex illa et inconcreta substantia naturae tenuis eludat, ibi tamen auxiliatores tui adspici audirique patientes, ubi meritum tuum testificati sunt, mortalis visus contagium refugerunt. [3] Sed quaenam illa fuisse dicitur species, qui vigor corporum, quae amplitudo membrorum, quae alacritas voluntatum? Flagrabant verendum nescio quid umbones corusci et caelestium armorum lux terribilis ardebat; tales enim venerant, ut tui crederentur. [4] Haec ipsorum sermocinatio, hoc inter audientes serebant: «Constantinum petimus, Constantino imus auxilio». [5] Habent profecto etiam divina iactantiam et caelestia quoque tangit ambitio: illi caelo lapsi, illi divinitus missi gloriabantur, quod tibi militabant. [6] Ducebat hos, credo, Constantius pater, qui terrarum triumphis altiori tibi cesserat, divinas expeditiones iam divus agitabat. Magnus hic quoque pietatis tuae fructus: quamvis particeps caeli, ampliorem se fieri gratia tua sensit, [7] et cuius munera in alios influere iam possent, in eum ipsum tua munera redundarunt.
15
[1] Cedat tibi non recentium saeculorum modo sed totius memoriae vetustas, quamvis illa recti appetens et nullo umquam in officio depravata glorietur penes se sanctitatis famam stetisse. [2] Sed negleguntur praeconia hominum, ubi quaeruntur iudicia divina. [3] Illi igitur veteres, laudati vitae moderatores, qui refrenandis cupiditatibus restricte contenteque vixerunt, quorum omnis aetas armis conterebatur, quando tantam in proelio divinam opem pro merito integritatis habuerunt ut, qui longe a virtutibus tuis distant, in proximo saltem iustitiae gradu reponantur? [4] Romano quodam in bello ferunt duo cum equis iuvenes exstitisse spectandos forma pariter ac viribus, qui in dimicando praeter ceteros insignes fuissent. Iussu imperatoris ad remunerandam industriam requisitos, ubi nulli inveniebantur, fides habita est divinos fuisse, quod cum laborem sedulo communicavissent, laboris pretium respuerunt. [5] Equidem historiae non invitus adsentior: neque enim in hoc veri interpolatrix tenenda quae se non vanam antiquitatis nuntiam pollicetur. Sed tamen illi qui hoc annalium monumentis inligaverunt, verebantur ne apud posteros miraculi fides claudicaret. [6] Estote, o gravissimi auctores, de scriptorum religione securi: credimus facta qui maiora nunc sensimus. Magnitudo principis nostri gestis veterum fidem conciliat, sed miraculum detrahit. [7] Pro auxilii copia negotiorum ratio metienda est. Duo quondam iuvenes, sed nunc exercitus visi; hoc certe uberius nec infirmius veritate. Stat argumento duplici fides nixa: sic Constantinus iuvari meruit, sic debuit Roma servari.
16
[1] Magnum hoc, imperator maxime, sed de tua pietate non mirum. Adesse tibi in omnibus summam illam maiestatem quae te circumplexa tueatur, coniectura mentium tenebamus, etsi nondum ad fidem patebat oculorum. [2] Etenim cum mens tua mortali contagione secreta, pura omnis, funditus sincera, ubique se promerendo deo praestet, cum gloria tua humanum modum supergressa sit, quis est omnium quin opitulari tibi deum credat, cum id et vita mereatur et rerum gestarum magnitudo testetur? [3] Parumper igitur ab instituto cursu non ingrato deverticulo recedamus. Tenebo hunc orationis modum ut nec inhumane de praeteritis muta sit nec odiose instantibus obloquatur. [4] Tu, imperator optime, inito principatu, adhuc aevi immaturus sed iam maturus imperio, ostendisti cursum aetatis non exspectandum in festinatione virtutis. [5] Tu exinde domi militiaeque iuxta bonus nusquam gradum extulisti, quin ubique te gloria quasi umbra comitata sit. Tu ferocissimis regibus Ascarico et comite suo captis tanta laude res bellicas auspicatus es, ut eam inauditae magnitudinis obsidem teneremus. [6] Vt Herculem ferunt adhuc tenerum atque lactantem duos angues manu elisisse, ut iam infantulo indoles futuri roboris emicaret, sic tu, imperator, in ipsis imperii tui cunabulis, quasi geminos dracones necares, per saevissimorum regum famosa supplicia ludebas.
17
[1] Franci ipsi praeter ceteros truces, quorum vis cum ad bellum effervesceret ultra ipsum Oceanum aestu furoris evecta, Hispaniarum etiam oras armis infestas habebant. Hi igitur sub armis tuis ita conciderunt ut deleri funditus possent, nisi divino instinctu, quo regis omnia, quos ipse adfeceras conficiendos filio reservasses. [2] Quamquam ad gloriam vestram fecunda malis suis natio ita raptim adolevit robusteque recreata est, ut fortissimo Caesari primitias ingentis victoriae daret, cum memoria acceptae cladis non infracta sed asperata pugnaret. [3] Differamus parumper Italicas expeditiones quibus Segusiensium civitatem, quae superatis Alpibus Italiae claustrum obiecit, cum vi et virtute velut ianuam belli refregisses, iride per obiectas acies, per exercitus obvios usque ad Romana moenia inoffensus victoriarum impetus percucurrit.
18
[1] Quid memorem Bructeros, quid Chamavos, quid Cheruscos Lancionas Alamannos Tubantes? Bellicum strepunt nomina, et immanitas barbariae in ipsis vocabulis adhibet horrorem. Hi omnes singillatim, dein pariter armati conspiratione foederatae societatis exarserant. [2] Tu tamen, imperator, cum tantam belli molem videres, nil magis timuisti quam ne timereris. Adis barbaros et dissimulato principis habitu quam proxime poteras, cum duobus accedis. [3] Numquam est excelsior principatus quam cum se publico submittit officio. Facis verba, spem illorum agitas et versas credulitatem, negas te esse praesentem. [4] O vere caeca barbaria, quae in illo vultu signa principis non videris, quem ne sic quidem senseris, cum intra iactum teli securus sui staret, Constantinum esse! Qui hoc poteras non timere, dubitare quisquam potest te per omnia subnixum deo vadere? Invictos ducis et solus timeris. [5] Tot regna, tot populi et tantarum nationum congregatio indignam se viribus tuis putat, quem credit absentem. Tibi tamen incrementum laudis ex multiplicatione terroris est. Magnificentius congregata obteris quae scrupulosius dispersa sequereris. [6] Innumerae simul gentes ad bellum coactae, sed uno impetu tuo fusae, dum conlativam vim comparant, compendiosam victoriam praestiterunt.
19
[1] Vno hoc bello, si debitis laudibus immorari vacaret, dies integer conderetur. Nunc ita omnia praetervolans tetigit oratio, ut victoriarum tuarum non summam evolveret sed ornamenta monstraret. [2] His rebus semper e re publica gestis tanta vi tantoque successu ut numquam virtus tua intremuerit, prudentia haeserit, felicitas claudicarit, satis, ut opinor, probatum est perpetuam in te benignae maiestatis opem fluere, ut caelestes exercitus tui non tunc primo missi sed tum demum intellecti esse videantur. [3] Talis igitur ad liberandam Italiam et tam tutus accedis, ut, cum res bellica caecos habeat eventus, in te tamen dimicandi voluntatem pro victoriae pignore teneres, etiamsi abessent auxilia divina. [4] Aderat enim robustus et florens, plenus virium animi plenus exercitus, laetus armis et militiae munia exsequens studio magis quam necessitate, quippe cui stipendia sint pauciora quam proelia (cum dico proelia, significo victorias), praeterea tam amans tui quam tibi carus. [5] Ignosce enim, superba Virtus: quantumvis fiduciae et spiritus capias, amor principis facit militem fortiorem.
20
[1] Antiqua admodum res est quam proferam, sed non indigna memoratu. Illyrii quondam despicientes Aeropi regis infantiam Macedonas bello lacessierunt. Et prima quidem congressio secundum illos fuit; verum Macedones cum bellum reficerent, regem suum in cunis ad aciem detulerunt. [2] Cum illos ira, hos miseratio, illos signorum cantus, hos pueri vagitus accenderet, mutata est ratio certaminis: vicerunt qui amore pugnabant. [3] Quanto igitur est amor fidelior accepti beneficii memoria quam praesumptione futuri, quod illic percepta res iuvat, hic exspectata blanditur, tanto tui animosius dimicaverunt qui non puero spem gratiae munerabantur, sed principi post natos homines benignissimo meriti debitum rependebant.
21
[1] Primam igitur Segusiensium civitatem, quam primam iter dederat, victoria facilis amplexa est. Quae resistendi pertinacia ita in se imperatoris vim convertit ut pietatem tamen non alienaverit. [2] Nam cum introitus vi manu quaereretur, et portarum inflammatio ignem late distulisset, cuius facilis per adiuncta contagio pastu pestifero valescebat, maxima benignissimi imperatoris fuit cura, non modo ut incendium non adiutum senesceret, sed oppressum emori posset; et longe operosior clementia eius quam fortitudo perspecta est, cum plus in conservanda urbe quam in capienda fuerat laboris oreretur. [3] Itaque digrediens sic civitatem cupidam sui fecit, ut eam ad omne obsequium non victoriae metus componeret sed admiratio lenitatis.
22
[1] Optima esse aiunt remedia quae ad usum corrigendi nostri ex aliena calamitate nascuntur; verum animus pravitate velut morbo impeditus dilectum boni non habet. [2] Ecce iam apud Taurinos venientem pugna gravior exspectat; nec Segusiensium vastitas monet ut sibi caveant, nec cogitant quo cum principe res futura sit, quod neque vis eius resistendi spem faciat nec mansuetudo rationem. [3] Campum late iacentem tantus miles oppleverat, ut non improbaret fiduciam qui instructos videret. [4] Quae enim illa fuisse dicitur species, quam atrox visu, quam formidolosa, operimento ferri equi atque homines pariter obsaepti! Clibanariis in exercitu nomen est: superne hominibus tectis, equorum pectoribus demissa lorica et crurum tenus pendens sine impedimento gressus a noxa vulneris vindicabat.
23
[1] Te tamen, imperator, non terruit nec quod tanto numero duplicabat armatura terrorem nec quod vim armis numerus addebat. [2] Certum est enim pro negotii modo animosam esse virtutem, quod ex serie rerum captum suum temperat: in parvis prope ad securitatem remissa, in mediocribus modice intentior, ubi magna venerunt iuxta magnitudinem exanclandi operis erigitur. [3] Illa armorum ostentatio et operti ferro exercitus, qui imbelles oculos vulnerassent, invictas mentes incitaverunt, quod imbutus imperatoris exemplo totis animis eius miles ardescit, cum invenit hostem, quem vinci deceret. [4] Catafractos equites, in quibus maximum steterat pugnae robur, ipse tibi sumis. His disciplina pugnandi ut, cum aciem arietaverint, servent impressionis tenorem, et immunes vulnerum, quidquid oppositum, sine haesitatione perrumpant.
24
[1] Sed tu, imperator prudentissime, qui omnes bellandi vias nosses, opem ex ingenio repperisti: [2] quod tutissimum eludere quos est difficillimum sustinere. Diducta acie inrevocabilem impetum hostis effundis; dein quos ludificandos receperas, reductis agminibus includis. Nil proderat contra tendere, cum ex industria tui cederent; flexum ad insequendum ferreus rigor non dabat. [3] Ita nostri proditos sibi clavis adoriuntur, quae gravibus ferratisque nodis hostem vulneri non patentem caedendo defatigabant ac maxime capitibus afflictatae, quos ictu perturbaverant, ruere cogebant. [4] Tunc ire praecipites, labi reclines, semineces vacillare aut moribundi sedilibus attineri, permixta equorum clade impliciti iacere, qui reperto sauciandi loco passim equitem effreni dolore fundebant. [5] Ad unum interfectis omnibus, tuis integris, horrorem armorum ad miraculum victoriae transtulerunt, quod qui invulnerabiles habebantur sine tuorum vulneribus interissent. [6] Antoninus imperator in toga praestans et non iners nec futtilis bello, cum adversum Parthos armis experiretur, visis catafractis adeo totus in metum venit, ut ultro ad regem conciliatrices pacis litteras daret. [7] Quas cum rex immodicus animi respuisset, insolentia quidem barbari debellata est, sed patefactum est in his armis tantam inesse violentiam ut eam et vincendus fideret et superaturus timeret.
25
[1] Quid ego referam post tantam et tam gravem pugnam, quod apud Brixam magnus quidem et acer equitatus esser fuga quam vi sua tutior et primo impetu tuo pulsus Veronam usque contendit ad praesidia maiora? [2] Neque id dedecori fuit, quod excusati fugiunt qui tibi cedunt. Contingat quin immo miserae timiditati res ostentanda, fuga quae habuerit dignitatem. [3] Ipsa autem Verona referta immanibus copiis, quas in unum adventus tui formido conduxerat, cum multorum iam clades accepisset, facta est parumper metu cautior, non ratione felicior: muris se ab impetu vindicant. [4] Aderat quidem Ruricius, experientissimus belli et tyrannicorum ducum columen, per tota admodum moenia magna vis hominum; sed apud Brixam plerique iam fracti. Vt in corpore, cum aliqua pars aegra est, valitudo omnis contaminari solet, sic illius multitudinis portio malo affecta totum <in> exercitum timoris contagium dissiparat. [5] Quam faciles lapsus infirmitas habeat, cum eam intempestiva movit audacia, cum saepe alias tum maxime in illa obsidione perspectum est. [6] Clausi impetum faciunt, et qui se aliquamdiu latendo a morte defenderant, facta pugnandi causa, poenas eruptionis temerariae pependerunt. [7] Idemque Ruricius magna suorum clade reiectus in moenia, spe iam lassa et adhuc mente vesana, cum se Verona proripuisset, novos eodem egit exercitus, et praecipitante iam die bellum non detrectavit pugnae avidior quam salutis. Sed eum exitus magis quam merita fefellerunt; nam furorem mors domuit, quem non potuerat nec considerati ratio nec victi formido sanare.
26
[1] O nox illa aeternis saeculis monumentisque mandanda! cum spissis tenebris <de> congressu Fortunae totum liceret, tu tamen, imperator, non intutior tempore quam deo tectior, saevissimo hosti multus instares et libertate caedis exsultans donum noctis duceres quod pugnantem nemo servaret. Per infestas acies interritus vadis, densissima quaeque perrumpis deicis proteris. [2] Mortis decus perdunt quos ignoratus adfligis, nisi quod te ipsa vis tua cogit agnosci. Nihil enim te permovent tubarum fractae voces, horrendus militum clamor, permissa casibus vulnera, inlisi cominus gladii, cadentium graves gemitus, arma late strepentia et in unum quendam sonitum diversi fragoris acta confusio, quod haec omnia aut virtus neglegit aut ira non sentit. [3] Nox ipsa, iustissima bellantibus causa terroris, vehementiorem te agendis stragibus fecerat. Quod solum enim virtutis tuae impedimentum est, miserationem tenebrae non habebant, ut intellegi liceat quantum illo in bello vis tua perfecerit pietate non retenta et maiestate secura. [4] Proelio vix multa nocte confecto fessus caedibus, anhelus ex bello, cruore oblitus sed hostili, ad obsidionis vigilias recurrebas. [5] O Fortuna! O praepotens Roma! Quam tu umquam gratiam pro tantis his laboribus referes? nisi quod indulgentissimus princeps, tamquam hoc ipsum tibi debeat, eo cariorem habet quo maiore labore servavit.
27
[1] Et quoniam me ad Vrbis commemorationem fors quaedam intulit, non rerum ordo deduxit, neque revocari inde orationem fas est quo iamdudum contenta veniebat, praetereo te, Aquileia, te, Mutina, ceterasque regiones quibus propter insecutas incredibilium bonorum commoditates gratissima fuit ipsius oppugnationis iniuria. [2] Senserunt enim translatis ad fortissimum principem fortunarum suarum gubernaculis quam facile omnia ad salubrem cursum redirent, quae ita deferebantur ut mox aut malorum omnium scopulis inliderentur aut miseriarum vadis adhaerescerent. [3] Praetereo, inquam, et haec et alia complura quorum est et singillatim onerosa moles et omnium simul acervus onerosior. [4] Nam quae diducta ferre nequeas, his congregatis subire spei importunioris est quam fiduciae promptioris. [5] Recuperata igitur Italia hic primus fuit liberandae Vrbis gradus et ad victoriam facilis ascensus, quod illum semper exedendae Vrbis visceribus inhaerentem ex adsuetis latebris vis divinitatis excussit. [6] In quo quidem tantum momenti fuit ad perficiendae rei facilitatem, ut non tam gloriandum sit virtuti tuae, praestantissime imperator, quod eum viceris quam gratulandum felicitati quod ad pugnam potueris evocare.
28
[1] Non enim casu, non fiducia factum putemus ut ultro etiam exercitum educeret adversum eum cuius adventus stridorem ipsum perhorresceret, nisi animum iam metu devium infestior deus et pereundi maturitas perpulisset; quod ipsa ratio disponendi exercitus docuit illum mente perdita implicatoque consilio, cum eum pugnae locum caperet ut interclusa fuga moriendi necessitatem imponeret, cum spem victoriae non haberet. [2] Quod quidem imperatori nostro optandum largiter fuit, qui hoc uno maxime offenditur, si certamen lubricum faciat spes prompta fugiendi. [3] Relaxaverit acies aut frons impulsa titubaverit, fiducia manuum ad pedes migrat. Non amas, imperator, bella nisi ferventem hostem in gradu suo praecisa fuga teneas, ut aut ferro concidat aut miseratione servetur. [4] Apud Tiberim igitur suos instruit sic ripae locatos ut ultimorum vestigia praesagio quodam eventurae cladis unda fatalis adlueret, ita vero multitudine suppeditante ut ultra quam visus agi posset extenta acies pertineret, [5] non quo frons imbecilla tractu invalido duceretur, sed tanta subsidiorum atque ordinum confirmatione ut acies non porrectior quam robustior mirum utrumque praeberet, quod eam nec constipatio contraxisset nec longitudo tenuaret.
29
[1] Praetermittam hoc loco, Constantine maxime, disponendi militis tui miram incredibilemque rationem. Hoc enim persequi vellem, quem tenuisse locum caelestis exercitus dicam? — quamquam illos non arbitror stetisse nisi tecum. [2] Difficillimam enim pugnae panem tibi deligis et, tamquam pro fortunae gradu modus virium debeatur, ita inter tuos non vis principatu magis excellere quam labore. [3] Cumulatissimum quidem principia munus est, si manu cesset, non cessasse consilio; sed tu non segnior gerere quam iubere simul exercitus tuos monitu regis, opere iuvas, incendis exemplo. [4] Quod hic etiam facis promptius quam in ceteris proeliis, quod in praesenti erat tam ampla pugnae merces quam pugnator inlustris et statim Roma victoris. [5] Cuius rei cum imaginem cepi, dicturus horresco. Invadis primus aciem, solus inrumpis. Obumbrant euntem telorum inriti iactus, sonat ictibus umbo securus. His, quos trabalis hasta deiecit, insultans equus proterit. Fulget nobilis galea et corusca luce gemmarum divinum verticem monstrat. Auro clipeus, auro arma conlucent. O quantam vim possides, Virtus, quae in hoc habitu plus terroris praeferas quam decoris! [6] Secuti hunc ardorem fortissimi milites, et dignos se ductu eius imperioque testati sic viritim laboraverunt, quasi summa res singulorum manu teneretur.
30
[1] Non commemorabo hic tectas continuis stragibus ripas, non oppletum acervis corporum Tiberim et inter congestas alte cadaverum moles aegro nisu ac vix eluctantibus gurgitibus exeuntem, quodque illum ipsum tyrannum non mors virilis sed fuga turpis prodidit et digno ignaviae et saevitiae exitu fluctus sanguinei necaverunt. [2] Perstringi haec satis est, quod etiam pridie prolixius mihi dicta sunt neque pro dignitate exsequi copia est, et ne pugna raptim gesta diutius narrata quam confecta videatur. [3] O si nunc mihi facultas daretur sermonis pro rerum <modo> figurandi! Adhiberem omnes flosculos et abuterer exquisito quodam lepore ac venustate dicendi. [4] Iam strepitus Martii, iam tubarum sonores fest<is vocib>us et resultanti favore mutantur. Dicendus in Vrbem ingressus est imperatoris, et in exprimendo senatus populique Romani maximo gaudio ingrata, nisi et ipsa lascivit, oratio. [5] Nullus post Vrbem conditam dies Romano inluxit imperio, cuius tam effusa tamque insignis gratulatio aut fuerit aut esse debuerit; nulli tam laeti triumphi quos annalium vetustas consecratos in litteris habet.
31
[1] Non agebantur quidem ante currum vincti duces sed incedebat tandem soluta nobilitas. Non coniecti in carcerem barbari sed educti e carcere consulares. Non captivi alienigenae introitum illum honestaverunt sed Roma iam libera. [2] Nil ex hostico accepit sed se ipsam recuperavit, nec praeda auctior facta est sed esse praeda desivit et, quo nil adici ad gloriae magnitudinem <maius> potest, imperium recepit quae servitium sustinebat. [3] Duci sane omnibus videbantur subacta vitiorum agmina quae Vrbem graviter obsederant: Scelus domitum, victa Perfidia, diffidens sibi Audacia et Importunitas catenata. Furor vinctus et cruenta Crudelitas inani terrore frendebant; Superbia atque Adrogantia debellatae, Luxuries coercita et Libido constricta nexu ferreo tenebantur. [4] Sequebatur hunc comitatum suum tyranni ipsius taeterrimum caput ac, si qua referentibus fides est, suberat adhuc saevitia et horrendae frontis minas mors ipsa non vicerat. [5] Iaciebantur vulgo contumeliosissimae voces; nam et ludibriis oppressoris sui auspicari libertatem iuvabat et mira cum voluptate conceptus e vita terror insultatione interitus obterebatur.
32
[1] Quis triumphus inlustrior, quae species pulchrior, quae pompa felicior? [2] Dicam itaque, imperator, quo uno satis mihi videor divinam gloriam tuam significaturus. Quot in illo turpitudinum notas exstinxeras, tot in te laudum infulae refulserunt. [3] Fraudari indulgentissimus princeps ea gratia neminem voluit, quominus omnia, quae odium eius pervaserat, spectaculum tyrannici funeris expiaret. [4] Vbique iam quidem laetitiam gestae rei diffuderat Fama velox et ad celeritatem nuntii pinnata Victoria; insequebatur tamen uberiore cum gaudio ipsius rei fructus, quod ad animum languidius accedunt quae aurium via manant quam quae oculis hauriuntur. [5] Itaque tanti per Italiam concursus hominum excitabantur, tantae ex oppidis effusiones, ut facile anteacti terroris testificatio in praesenti exsultatione luceret. [6] Pari studio missum eiusdem tyranni ad permulcendam Africam caput, ut quam maxime vivus adflixerat laceratus expleret. Et nondum satis tempestivo mari adfuerunt tamen navigantibus felices aurae et fluctus secundi, beatissimamque victoriam ipsa etiam elementa iuverunt. [7] Caput, in quo titulus tantae laudis circumferebatur, reddidit Tiberis, prosecuti sunt venti, maria servarunt. [8] Quonam modo te, potens Africa, quanto laetitiae fremitu, quam insolenti voluptate iactasti! Nil quippe est immoderatius quam post longam tristitiam repens gaudium; impetu suo fervet, nec ut primum liberum, continuo defaecatum, statim purum est. [9] Nam ut fistulae, cum diu intersaeptae sunt, exitu dato quo largiores eo crassiores aquas evomunt, sic vota hominum metu interclausa turbidi aliquid egerunt cum cumulata ruperunt.
33
[1] Hae victoriarum gratulationes, nec minus uberes fructus reliquarum virtutum fuerunt. [2] Implicatam quidem atque obsitam Vrbem gravissimis malis evolverunt indefessa vis atque eximia fortitudo; sed quantum boni prudentia excogitavit, benignitas et clementia contulerunt ! [3] Quorum quid magis iuverit, difficilis existimatio est. Nam et calamitate obsessis finis est voti miseria liberari, et mox vacuitas miseriarum parum grata est, nisi laetitia consequatur. [4] Ita pro se quaeque officiis suis functae fortitudo et liberalitas imperatoris cumulatissimam Vrbis beatitudinem <iniuria> exhaurienda et congerendis commodis reddiderunt. [5] Facilior quidem, multo proclivior laedendi quam commodandi semper est via, vulnerare integrum quam sauciato mederi, dissipare apta quam divulsa componere; cessit tamen haec rerum condicio principi nostro. [6] Nam quidquid mali sexennio toto dominatio feralis inflixerat, bimestris fere cura sanavit. Sanavit, dico? Redintegratio status pristini permulcendo dolori satis est, non etiam arcessendae gratulationi; nec amplius postules quam ut eum sui non poeniteat qui solita <sedulitate> non modo id egit ut <res publica> recuperatis quae amiserat non doleret sed etiam ut novorum adeptione gauderet. [7] Praetereo privatim reddita omnibus patrimonia quos illa monstrosa labes extorres domo fecerat; praetereo, inquam, quia vix sufficit oratio facta publicitus explicare; quamquam, cum ex singulis sit coagmentata res publica, et quidquid in eam confertur ad omnes pro portione permanat et vicissim necesse est, quod singillatim omnes adipiscuntur, in commune rei publicae redundare.
34
[1] Iam illa vix audeo de tanto principe commemorare, quod nullam matronarum, cui forma emendatior fuerit, boni sui piguit, cum sub abstinentissimo imperatore species luculenta non incitatrix licentiae esset sed pudoris ornatrix. [2] Quae sine dubio magna seu potius divina laudatio, saepe in ipsis etiam philosophis non tam re exhibita quam disputatione iactata. [3] Sed remittamus hoc principi nostro, qui ita temperantiam ingenerare omnibus cupit, ut eam non ad virtutum suarum decus adscribendam sed ad naturae ipsius honestatem referendam arbitremur. [4] Quid? faciles aditus, quid? aures patientissimas, quid? benigna responsa, quid? vultum ipsum augusti decoris gravitate, hilaritate admixta, venerandum quiddam et amabile renidentem, quis digne exsequi possit? Quarum rerum miraculo sic omnes devinciebantur ut non tam homines dolerent quod illum tyrannum ita diu tulerant quam quod tali principe tam sero fruerentur.
35
[1] Longum est ex illo percensere beneficia principis, quae in orbem sine modo redeuntia contexta eius benignitate fulserunt, ita infinita numero, commodis magna, ut numquam oblivionem gratiae obductura sit vel multitudo omnium vel utilitas singulorum. [2] Sensisti, Roma, tandem arcem te omnium gentium et terrarum esse reginam, cum ex omnibus provinciis optimates viros curiae tuae pignerareris, ut senatus dignitas non nomine quam re esset inlustrior, cum ex totius orbis flore constaret. [3] Populi vero Romani vis illa et magnitudo venerabilis ad imaginem antiquitatis relata non licentia effrenis exsultat, non abiecta languide iacet, sed sic adsiduis divini principis monitis temperata est ut, cum ad nutum eius flexibilis et tenera ducatur, morigeram se non terrori eius praebeat sed benignitati. Placidam quippe rerum quietem et profundum Vrbi otium gentes perdomitae condiderunt. [4] Vacat remissioribus animis delectamenta pacis adhibere. Celeberrima quaeque Vrbis novis operibus enitescunt, nec obsoleta modo per vetustatem redivivo cultu insigniuntur, sed illa ipsa quae antehac magnificentissima putabantur nunc auri luce fulgentia indecoram maiorum parsimoniam prodiderunt. [5] Circo ipsi maximo sublimes porticus et rutilantes auro columnae tantum inusitati omatus dederunt, ut illo non minus cupide conveniatur loci gratia quam spectaculi voluptate.
36
[1] Tantorum Roma compos bonorum, quae quidem ei sunt cum toto orbe communia, haurit insuper ingentis spei fructum, quam propositam sibi ex Caesaribus nobilissimis habet eorumque fratribus. Quorum iam nomina ipsa veneramur, etsi vota nostra interim proferuntur. [2] Nec Lacedaemoniis magis licuerit hoc instituto rem publicam tueri suam, cum regem nisi ex stirpe Herculis non haberent: tuos, Constantine maxime, tuos liberos ac deinceps nepotes tecum optat, ut tanto a pluribus petantur quanto maiora noscuntur. [3] Declarant ecce rationem cupiditatemque votorum facta Crispi, Caesarum maximi, in quo velox virtus aetatis mora non retardata pueriles annos gloriis triumphalibus occupavit, cuius ita iam uberes scatent laudes ut plenae possent videri nisi (sic) coepisse et patrem cogitaremus. [4] Qui quidem nunc nobilissimus Caesar venerandi patris, fratrum suorumque omnium fruitur adspectu seque fruendum omnibus praebet. [5] Cruda adhuc hieme iter gelu intractabile, immensum spatio, nivibus infestum incredibili celeritate confecit, ut intellegamus alacritati eius nihil asperum, qui ipsam quam a suis petebat tam laboriosam instituerit voluntatem.
37
[1] Quae tuum, Constantine maxime, mite pectus inundavit gratulatio, cui tanto intervallo videre filium licuit, et videre victorem! [2] Narravit utique exhausta bella, et hoc ad tuam gratiam, non ad sui ostentationem: qualis excipiendo hoste, quam resistenti vehemens, quam facilis supplicanti. [3] Audivit haec frater intentus, et puerilem animum spes laeta et blanda gaudia titillarunt; cumque miraretur fratrem etiam sibi favit, quod ex annis eius quam proximus tantae gloriae esset agnovit. [4] Nunc te, Constantine maxime, omnes rogamus, cum praesentem laudaveris, cum iam rei publicae flagitanti, cum Gallis desiderantibus reddes, iterum atque iterum moneas revertentem (neque enim persuaderi facile potest) ut, si quando armis vestris contusa barbaria aliquid tamen moverit, sit ille animo, sit consilio tui similis; temperet modo dexterae, manu parcat, et sit aliquid quaesumus in quo te iterum nolit imitari. [5] Te vero, Constantine Caesar, incrementum maximum boni publici, quibus votis amplectitur Romana felicitas, quae de te tantum exspectat quantum nomine polliceris! Et licet aetas adhuc avocet ab imitatione virtutis paternae, iam tamen ad pietatem eius natura deducit: iam maturato studio litteris habilis, iam felix dextera fructuosa subscriptione laetatur. [6] Delegat multa indulgentissimus parens, et quae per te concedit referri ad gratiam tuam mavult.
38
[1] Quid igitur his temporibus fortunatius cum beneficio Constantini maximi qui tam mature nobis Caesares dedit, et utamur maximis eorum commodis et integra aetas supersit? Nihil imminuitur et plurimum sumitur ut, cum res largiter suppetat, spes tamen inlibata permaneat. [2] Quinquenniis igitur feliciter inchoatis, decennia Caesarum nobilissimorum ultra posteros nostros extendenda quam impense rogare et orare nos conveniat, ipsis bonis temporum et rei publicae utilitatibus admonemur. [3] Iacet in latere Galliarum aut in sinu suo fusa barbaria; Persae ipsi, potens natio et post Romanam magnitudinem in terris secunda, amicitiam tuam, Constantine maxime, non minus trepide quam amabiliter petiverunt. Nulla in terris tam ferox natio est quae te non metuat aut diligat. [4] Omnia foris placida, domi prospera annonae ubertate, fructuum copia. Exornatae mirandum in modum ac prope de integro conditae civitates. Novae leges regendis moribus et frangendis vitiis constitutae; veterum calumniosae ambages recisae captandae simplicitatis laqueos perdiderunt. [5] Pudor tutus, munita coniugia. Securae facultates ambitione sui gaudent, nec aliquis habendi quam plurimum metus, sed in tanta bonorum adfluentia magna verecundia non habendi. Hic denique status rerum est, ut obtinendae potius felicitatis votum geramus quam augendae cupiditatem. [6] Vnum modo est quo fieri possit Roma felicior, maximum quidem sed tamen solum, ut Constantinum conservatorem suum, ut beatissimos Caesares videat, ut fruendi copiam pro desiderii modo capiat, ut vos alacris excipiat et, cum rei publicae ratio digredi fecerit, receptura dimittat.