DositheusArs Grammatica |
| digilibLT 2017 |
| Informazioni editoriali |
DOSITHEI ARS
1
[p. 376 vol. VII Keil]
Ars grammatica est scientia
emendati sermonis in loquendo et scribendo poematumque ac lectionis prudens
praeceptum. Grammaticus est qui uniuscuiusque rei uim ac proprietatem potest
explanare loquela.
Artis grammaticae officium constat partibus quattuor:
lectione, emendatione, enarratione, iudicio. Lectio est uaria cuiusque scripti
pronuntiatio seruiens dignitati personarum exprimensque habitum animi cuiusque.
Emendatio est recorrectio errorum, qui per scriptum dictionemue fiunt. Enarratio
est obscurorum sensuum quaestionumque narratio. Iudicium est quo poemata
ceteraque
[p. 377 vol. VII Keil]
scripta perpendimus
et discernimus. Artis grammaticae initia ab elementis surgunt, elementa
figurantur in litteras, litterae coguntur in syllabas, syllabis comprehenditur
dictio, dictiones coguntur in partes orationis, oratio in uirtutes ac uitia
descendit.
Artis grammaticae initia ab elementis surgunt, elementa
figurantur in litteras, litterae coguntur in syllabas, syllabis comprehenditur
dictio, dictiones coguntur in partes orationis, oratio in uirtutes ac uitia
descendit.
2. DE ACCENTIBVS
Accentus est uniuscuiusque syllabae proprius sonus, quem Graeciπροσῳδίαν dicunt. Accentus quasi accantus. Accentus in Graeca lingua sunt VII, in Latina V: acutus, grauis, circumflexus, longus, breuis. In omni parte orationis latinae item ut graecae, aut acutum aut circumflexum accentum poni necesse est, nec amplius quam unum uel hunc uel illum. Nam grauis ponitur in pluribus. Acutus cum apud Graecos tria loca teneat: ultimam et paenultimam et ei proximam syllabam, apud nos duobus tantum locis poni potest: in paenultima, ut praelegisti, aut in ea [p. 378 vol. VII Keil] quae a fine sit tertia, ut praelegimus. Circumflexus, si pars orationis trium aut amplius fuerit syllabarum, non ponitur nisi paenultimum locum poterit inuenire, ut turbare. Monosyllaba, quaecumque positione longa fuerint, acutum habebunt accentum, ut pix. Quae natura longa erunt, circumflexo accentu pronuntiabuntur, ut res. In disyllabis, si prior natura longa erit posteriore correpta, prior circumflectetur, ut hora, Roma; si posterior producta sit, prior, seu longa seu breuis fuerit, acuatur necesse est, ut leges, salus; et si ambae breues sint, acuetur prior, ut deus, homo. In trisyllabis tetrasyllabisue aut quae plures syllabas habebunt, si paenultima breuis fuerit, quae eam praecedit acuetur,<ut Tullius, Hortensius>; si paenultima positione longa fuerit, ipsa acutum habebit accentum, praecedentem autem grauem faciet, ut Catullus. Si paenultima syllaba naturaliter producta erit, ita ut ultima breuis sit, paenultimam circumflectemus, ut Cethegus; si autem longa fuerit ultima, paenultimae acutum dabimus accentum,<ut Athenae, Fidenae>.
3
[p. 379 vol. VII Keil] Graeca nomina si isdem litteris proferentur, graecos accentus habebunt. Nam et cum dicimusΘυιάς Ναίς, acutum habebit posterior accentum, et cumΘεμιστῶ Καλυψῶ, ultimam circumflecti uidemus. Quod utrumque latinus sermo non patitur, nisi admodum raro sensus discernendi gratia, ut occurrit ergo coniunctio in qua posterior circumflexa deprehenditur. Item aduerbium pone posteriore acutum recipit, ne sit uerbum.
4
Est autem forma acuti accentus I obliqua in partem dexteram ascendens; grauis
accentus forma I obliqua in partem dexteram descendens. Circumflexum designat
accentum C deorsum spectans. Longum accentum transuersa I littera notant, breuem
C sursum spectante. Sed in illis sonos, in his tempora dinosci
<uide>mus. Aspirationem H adscripta praestabit; si
adscripta non erit, siccitatem.
His adiciunt hyphen, cum duo uerba quasi
in unum pronuntiatione colligimus, et formam eius hanc faciunt: utriusque
[p. 380 vol. VII Keil]
uerbi proximas syllabas
inflexa subter uirgula iungunt, ut estTurnus ut ante
uolans. Item apostrophon cum uocalem ultimam subtrahimus. Hanc sic
notant: ad caput eius consonantis, cui uocalis subtracta est, inflexam uirgulam,
quae ad eam spectat, apponunt, uttanton’ me crimine
dignum.
5. DE DISTINCTIONE
Distinctio est silentii nota, quae in legendo dat copiam spiritus recipiendi, ne continuatione deficiat. Hae tres sunt, quarum diuersitas tribus punctis diuerso loco positis indicatur. Vbi plenus est sensus, punctum ad caput litterae ponimus, et est liberum cessare prolixius. Vbi sensu nondum pleno respirari oportet, ad mediam litteram dabimus punctum. Vbi sub ipsum finem implendi sensus ita suspendimus, ut statim id quod sequitur subicere debeamus, imam litteram puncto notamus.
6. DE VOCE
[p. 381 vol. VII Keil] Vox est aer ictus sensibilis auditu, quantum in ipso est. Omnis uox aut articulata est aut confusa. Articulata est quae litteris comprehendi potest. Confusa est quae scribi non potest.
7. DE LITTERIS
Littera est elementum uocis articulatae. Elementum est unius cuiusque rei
initium, a quo sumitur incrementum et in quod resoluitur. Accidunt uni cuique
litterae nomen, figura, potestas. Nomen est quo appellatur, figura qua notatur,
potestas qua ualet. Litterarum sunt aliae uocales, aliae consonantes.
Vocales
[p. 382 vol. VII Keil]
sunt quae per se
proferuntur et per se syllabam facere possunt. Sunt autem numero V: a e i o u.
Ex his duae, i et u, transeunt in consonantium potestatem, cum aut ipsae inter
se geminantur aut cum aliis uocalibus iunguntur, ueluti Iuno, uates.
Consonantium species est duplex: sunt enim aliae semiuocales, aliae mutae.
Semiuocales sunt quae per se quidem proferuntur, sed per se syllabam facere non
possunt. Sunt autem numero VII: f, l, m, n, r, s, x. Ex his duplex est x:
constat enim aut ex g et s, ut rex, regis, aut ex c et s,
<ut> pix, picis. Ideoque littera negatur. Mutae sunt quae
nec per se proferri possunt nec syllabam facere. Sunt autem numero VIIII: b, c,
d, g, h, k, p, q, t. Ex his superuacuae quibusdam uidentur k et q, quod c
littera harum locum possit implere. H quoque aspirationis nota, non littera
existimatur. Y et z propter Graeca nomina admittimus.
8
A littera uocalis, quae quidem per se facit syllabam breuem et longam itemque conexa cum aliis tam praeposita quam media finiensque, ut Ahala; nota etiam praenominis, cum Aulum sola significat. E littera uocalis per se nominata itemque cum aliis iuncta et breues facit syllabas et longas. I littera uocalis interdum transiens in consonantium potestatem per se nec minus aliis sociata tam breues facit syllabas quam longas. Nota numeri, cum unum significat. O littera uocalis tam corripitur quam producitur et singularis et cum aliis copulata. V littera uocalis non numquam [p. 383 vol. VII Keil] transiens in consonantium potestatem corripitur produciturque et sola et cum aliis coniuncta; nota numeri, cum V significat.
9
F littera consonans semiuocalis incipit syllabam tam praeposita uocali quam semiuocali, ut flumen fons. l littera consonans semiuocalis liquida tam praeponitur uocalibus in syllaba quam subiungitur: praeponitur, cum laudem, legem et his similia scribimus; subiungitur, tamquam alma. Subiungitur item consonantibus, cum Clodium nominamus. Cum sola ponitur, Lucium significat; item numerum, cum L significat. M littera consonans semiuocalis liquida tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, tamquam monet, commonet. Subiungitur et consonantibus, cum agmina dicimus; nota praenominis, cum Marcum sola scripta significat. N littera consonans semiuocalis liquida tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, ut natus, ante. Item subiungitur et consonantibus, ut Cnidius, Cynthius. Nota praenominis, cum sola Numerium significat; item consonanti subiuncta g Gnaeum, quem antiqui [p. 384 vol. VII Keil] Gnaeuum, nunc uolgo breuius audimus Gnaeum, etiam si nominis causa ponimus. R littera consonans semiuocalis liquida tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, ut ramus, arma; item consonantibus subiungitur, ut in Crasso. S littera consonans semiuocalis tam praeponitur uocalibus consonantibusque quam subiungitur uocalibus, ut satis, statis. X littera consonans semiuocalis duplex in media tantum parte locutionum apud nos uocalibus praeposita, ut fraxinus, aliquando finiens, ut uertex. In peregrinis tantum nominibus prima ponitur, ut in Xantho, Xenone; nota numeri, cum decem significat.
10
B littera consonans muta tam praeponitur uocalibus quam subiungitur; praeponitur et semiuocalibus, ut in Blesamio; propinqua p litterae, qua saepe mutatur, ut supponunt. C littera consonans muta tam praeponitur uocalibus consonantibusque quam subiungitur, ut capiens, scelestus; nota praenominis,<cum sola Gaium significat; item numeri,> cum centum significat. D littera consonans muta tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, ut datus, additus. Propinqua litteris consonantibus his: s, c, g, l, p, r, m, t, [p. 385 vol. VII Keil] quae succedunt in locum eius, ut <asside,> accipe, aggere, alliga, appara, arripe, ammitte, attende; nota praenominis, cum Decimum significat, item numeri, cum quingentos significat. G littera consonans muta tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, ut gere, aggere; praeponitur et consonantibus, ut in agmine, magno, grege, glire. H proprie continens aspirationem recepta uolgo ut nos dicimus καταχρηστικῶς in numerum mutarum omnibus uocalibus praeponitur, nulli subiungitur nisi consonantibus, ut in Thrasea, Thracia Graecisque nominibus, ut Thebae. Κ littera consonans muta notae tantum causa ponitur, cum aut kalendas sola significat, aut Kaesonem, aut kaput, aut kalumniam, aut Karthaginem. P littera consonans tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, ut in his ponit, opponit; praeponitur et consonantibus, ut plaudit, prandit; nota praenominis, cum sola Publium significat, et cum r praeposita populum Romanum et subiecta r rem publicam et praeposita c litterae patres conscripti. Q littera consonans muta ex c et u litteris [p. 386 vol. VII Keil] composita, nota praenominis, cum Quintum sola significat, item honoris uel dignitatis, cum quaestorem indicat, nec minus populum, cum ea notamus Quirites. Soli u litterae praeponitur. T littera consonans muta tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, ut tulit, attulit. Praeponitur et consonantibus, ut trabea, Aetna; nota praenominis, cum sola Titum significat. His, ut supra dictum est, accedunt propter peregrinas dictiones z et y, ut in Zenone et Hyacintho.
11. DE SYLLABA
Syllaba est littera uocalis uel litterarum coetus per aliquam uocalem
comprehensus, hoc est litterarum iuncta enuntiatio. Syllabae dicuntur a Graecis
comprehensionibus. Hae autem aut breues sunt aut longae. Breues correpta uocalis
facit aut cum antecedente consonante littera uocalis in fine syllabae
corripitur, longas producta. In breui syllaba tempus est unum, in longa duo.
[p. 387 vol. VII Keil]
Syllabae aut natura longae
sunt, aut positione. Natura longae fiunt, cum singulae uocales litterae
producuntur, ut a et e, aut cum duae, ut ua, aut cum tres, ut uae; positione
autem, cum correpta uocalis sequentes habet duas consonantes. Et hae aut in
eadem syllaba inueniuntur, ut ars, aut in proxima, ut amnis, aut in duas
syllabas diuisae, ut arma. Sed et duplex littera x duarum consonantium loco
fungitur. Haec quoque et in eadem syllaba solet esse, ut nox, et in proxima, ut
axis. Item et uocalis loco consonantis posita, ut seruus, iniustus.
12. DE COMMVNIBVS SYLLABIS
Communes syllabae fiunt modis IIII: primo, si correpta uocalis excipiatur a
duabus consonantibus, quarum prior sit muta, sequens liquida.
Breuis enim
est in hoc:
tune Clytaemnestrae foedasti uiscera
ferro;
longa autem in hoc:
Cyclops,
Aetnaeus cultor, Neptunia proles.
At si duae consonantes in
duas syllabas fuerint diuisae, non fit communis,
[p. 388 vol. VII Keil]
sed positione longa, ut supra retulimus:
hoc erat alma parens;
nec si
semiuocalis in unitatem cum liquida ueniat, ut sors.
Altero modo fiunt
communes, cum uocalis producta excipitur a uocali: breuis sic:
te Corydon o Alexi,
longa uero sic:
Inoo Melicertae.
Natura enim longa est
o littera, quae supra pro breui recipitur.
Tertio modo, ubi breuis syllaba
finiens partem orationis a uocali<excipitur>: est enim
<longa in hoc>:
hic, ait, et
nostris inluserat aduena regnis,
breuis in hoc:
itur in antiquam siluam, stabula alta ferarum.
Quarto modo, si desinat in consonantem et excipiatur a littera h;
est enim breuis sic:
hic uir, hic est, tibi quem promitti saepius audis,
longa uero sic:
terga fatigamus
hasta, nec tarda senectus.
13. DE DICTIONE
Dictio est ex syllabis finita cum significatione certa locutio, ut est [p. 389 vol. VII Keil] dico facio. Quaedam dictiones sunt simplices, ut facio, quaedam compositae, ut conficio. Ex compositis dictionibus quaedam fiunt ex duobus imperfectis, ut sinciput, cum intellegatur sematum caput; quaedam ex imperfecto et integro, ut est cismare, quo significatur citra mare; quaedam ex integro et imperfecto, ut est cornucen, cum intellegatur cornu canens; quaedam ex duobus integris, ut est omnipotens.
14. DE ORATIONE
Oratio est ore emissa et per dictiones ordinata pronuntiatio, uelut oris ratio. Orationis partes sunt octo, nomen pronomen uerbum participium aduerbium praepositio coniunctio interiectio; quibusdam uidetur et appellatio.
15. DE NOMINE
Nomen est pars orationis cum casu sine tempore rem corporalem<aut incorporalem> significans proprie communiterue; proprie, <ut> Roma, [p. 390 vol. VII Keil] Tiberis, communiter,<ut> ciuitas, flumen. Nomen dicitur, quod unamquamque rem notat, quasi notamen sublata media syllaba per syncopen, uel a graeca origineπαρὰ τὸ ὄνομα.
16
<Nomina aut propria sunt aut appellatiua. Propria sunt> nomina
quae specialiter proprieque dicuntur, item quae unica et sola sunt deorum, ut
Iuppiter, hominum: Romulus, urbium, ut Roma, prouinciarum, ut Africa, insularum,
ut Sicilia, montium: Apenninus, Pyrenaeus, fluminum, ut Pactolus. Propriorum
nominum alia sunt praenomina, quae nominibus gentiliciis praeponuntur: Marcus,
Publius; alia propria gentilicia, quae a familia et gente descendunt, ut
Porcius, Cornelius; alia cognomina quae nominibus gentiliciis subiunguntur:
Cato, Scipio. Ordinantur enim sic: Marcus Porcius Cato, Publius Cornelius
Scipio; alia agnomina quae cognominibus ex aliqua ratione aut uirtute adduntur,
ut Africanus, Creticus et his similia.
Appellatiua nomina sunt quae
generaliter communiterque dicuntur. haec in duas species diuiduntur. Alia enim
significant res corporales, quae uideri tangique possunt, et a quibusdam
uocabula appellantur, ut homo,
[p. 391 vol. VII Keil]
arbor, pecus, quae nos corporalia uocamus. Alia quae<a>
quibusdam appellationes dicuntur et sunt incorporalia, quae intellectu
tantummodo percipiuntur, uerum neque uideri nec tangi possunt, ut est pietas,
iustitia, decus, dignitas, facundia, doctrina. Ea nos appellatiua dicimus.
17
Nomini accidunt haec, qualitas, genus, figura, numerus, casus.
Qualitas est
qua intellegitur proprium sit nomen an appellatiuum.
Genera nominum sunt
IIII, masculinum, femininum,<neutrum, commune. Masculinum est cui
praeponitur hic, ut hic praeceptor; femininum> est cui praeponitur
haec, ut haec schola; neutrum cui praeponitur hoc, ut hoc scrinium; commune est
cui praeponitur hic et haec et hoc, felix. Sunt et promiscua, quae Graeci
ἐπίκοινα appellant; cum quod necessarie
masculino genere pronuntiatur etiam feminino intellegitur, uel contra feminino
pronuntiatur etiam masculino<accipitur>, ut passer, aquila,
anser, mustela.
Figurae nominum sunt duae, simplex et composita: simplex,<ut>
felix;<composita, ut infelix>.
Componuntur
<autem> nomina modis IIII: ex
[p. 392 vol. VII Keil]
duobus integris, ut suburbanum; ex duobus
corruptis, ut opifex; ex integro et corrupto, ut ineptus, artifex; ex corrupto
et integro, ut armipotens; aliquando ex pluribus, ut inexpugnabilis,
inexorabilis.
Numeri sunt II: singularis, ut hic Cato; pluralis, ut hi
Catones. Sunt autem quaedam nomina semper pluralia, ut sordes, moenia. Quaedam
singularem pluralemque numerum communiter significant, ut dies, nubes; quaedam
positione singularia, intellectu pluralia, ut populus, contio; quaedam positione
pluralia, intellectu singularia, ut Cumae, Athenae, Thebae.
18
Casus sunt VI, nominatiuus, genetiuus, datiuus, accusatiuus, uocatiuus,
ablatiuus.
Adicitur a diligentioribus etiam septimus casus. Semper ablatiuus uno modo
profertur, cum a persona aut a loco aut a re ablatum quid
<significetur>, ueluti ab Aenea stirpem deducit Romulus,
ab Vrbe in Africam
[p. 393 vol. VII Keil]
redit, a
libris Ciceronis intellectum est. Septimus uero casus modis IIII profertur:
primo, cum in persona<aut in loco> aut in re intellegitur,
ueluti in Scipione militaris uirtus enituit, in monte Caucaso poenas luit
Prometheus, in statua Ciceronis uictoria coniuratorum
<in>scribitur, et interpretatur talis figura per datiuum,
ἐν τῷ Σκηπίωνι, ἐν
τῷ Καυκάσῳ, ἐν τῷ ἀνδριάντι.
Quae regula etiam in nominibus secundae declinationis, quorum ablatiuus et
datiuus idem est, obseruatur et in nominibus tertiae declinationis, quorum item
ablatiuus et datiuus idem est, ueluti ab hac securi,<ab hoc>
suaui. Secundo, cum ablatiui copulati genetiuo interpretantur graeco, ueluti
ducente dea elapsus est Aeneasἡγουμένης τὴς θεοῦ
ἐξώλισθεν Αἰνείας, incusante Cicerone uictus
<est> Catilina κατηγοροῠντος
Κικέρωνος ἡττήθη Κατιλίνας, studente Sacerdote differentia inuenta
estσπουδάζοντος Σακέρδωτος ἡ διαφορὰ ηὑρέθη.
Tertio modo, cum hanc figuram graecamἐλπίδι τοῦ
δύνασθαι, προαιρέσει τοῦ
λῃστεύειν, σχήματι τοῦ
ἐπιβουλεύειν latine dixerimus: spe posse, uoluntate latrocinandi,
consilio
[p. 394 vol. VII Keil]
insidiandi. Quarto
modo, ueluti in illo: dicimus enim sic: nullo timore hostium castra irrupit,
nulla spe per uim potiundi uallo fossaque moenia circumdat, nullis custodibus
Palladium ereptum est, nullis insidiis palam uictus est hostis. Vbique enim
deficit latinus sermo, scilicet ideo, quoniam duo ablatiui nominales sunt
copulati; quodsi unus participialis sit, non deficit latinus sermo, sed plenus
est, ut supra: ducente dea elapsus<est> et cetera quae in
secundo modo exposuimus.
19
Quaedam etiam inueniuntur quae flecti declinarique non possunt, ut frugi, nihili. Quaedam duobus uel tribus<casibus> tantum, ut Iuppiter nominatiuo et uocatiuo casu, et opis; opis enim et opem et ope inuenimus.
20
Sunt nomina quae gentem significant, ut Afer, Dacus, Hispanus; alia numerum, ut unus, duo, alia ordinem, ut primus, secundus; alia qualitatem, [p. 395 vol. VII Keil] ut malus, bonus, decorus albus, niger; alia quantitatem, ut proculus, altus, magnus, sublimis, humilis; quaedam a moribus, ut remissus, lepidus, facetus, asper, ferox; quaedam ominalia, ut uitalis, saecularis, superstes; alia ab accidentibus uel sequentibus tracta, ut beatus, diues, pauper.
21
Sunt quaedam primae positionis, ut mons, fons, Peleus, Aeacus; quaedam
deriuatiua, ut montanus, fontanus, Pelides, Aeacides, quae Graeci πατρωνυμικὰ
appellant; quaedam possessiua, ut Peleius, Aeaceus. Ex hac specie: Aeneia puppis prima tenet
et
Romuleoque recens horrebat regia culmo.
Sunt et deminutiua, quae in deminutione absolutorum nominum fiunt sine
ulla comparatione, ut paruus paruulus, adulescens adulescentulus. Illud uero
memineris, quod semper deminutiones generibus suis unde oriuntur consonant,
pauca dissonant, ut haec rana hic ranunculus, glandium glandicula, beta
betaceus, malua maluaceus, pistrinum pistrilla, ut Terentius in
[p. 396 vol. VII Keil]
Adelphis ensis ensicula et ensiculus –
Plautus ensicula in Rudente. Monoptota uero nomina et haec quae natura
singularia sunt, id est elementa, item fluminum et montium nomina propria, item
dies festi, item litterarum elementa, item numeri, deminutionem, quod Graeci
ὑποκορισμόν appellant, non recipiunt.
<Sunt etiam quae ab his ῥηματικά
dicuntur>, nos non absurde uerbalia dixerimus, ut est a uerbo lego
est lectio, et raptor et percussor ex eo quod<est> rapio et
percutio.
22
Quaedam generalia sunt, quibus multa continentur dissimilia, ut animal, arbor. Ex
his nascuntur specialia, quae diuiduntur et minuuntur originibus suis
generalibus, ut homo, equus, taurus, laurus, pinus, fraxinus. Quaedam facta a
sonis uel a uocibus, ut stridor, clangor, tinnitus, hinnitus, ululatus,
fremitus, mugitus. Quaedam descendunt ab aduerbiis, ut hesternus,
[p. 397 vol. VII Keil]
hodiernus, crastinus, serus, nimius,
citus. Alia a participiis figurata, ut ludibundus, laudabundus, lacrimabundus,
anhelabundus, furibundus, moribundus, hiulcus qui hiat, petulcus qui petit. Sunt
etiam quae Graeciἐπίθετα dicunt, quae
cuiuscumque personis adiciuntur laudandi gratia uel uituperandi: laudandi,
ueluti:
Lausus equum domitor debellatorque ferarum,
uituperandi, ueluti:
et ipse doli fabricator
Epios.
Sed haec omnia quamquam species sunt nominum, absolute
tamen nomina dicuntur et quibusque rebus personisue praeposita sunt.
23
Quaedam nomina sunt quae per se sine alterius partis orationis amminiculo
intellegi non possunt, ut pater, frater; recipiunt enim sibi et illa per quae
intelleguntur. Haec a Graecisτῶν πρός τι
appellantur, id
[p. 398 vol. VII Keil]
est ad
aliquid.
Sunt et similiaτῶν πρός τί πως
ἔχοντα, id est ad aliquid quodam modo attendentia, ut dexterior,
sinisterior.
Sunt quoque quaedamὁμώνυμα, quae una appellatione plura significant, ut nepos, acies.
Significat enim nepos et certum cognationis gradum et rei auitae consumptorem.
Similiter acies et oculorum dicitur et ferri et exercitus.
Quaedam sunt
συνώνυμα, quae pluribus loquelis idem
significant, ut terra, humus, ensis, gladius.
Quaedam mediae potestatis,
quae significationem a coniunctis sumunt, ut magnus, fortis. Haec enim per se
nullum habent intellectum et ideo a quibusdam adiectiones uocantur, ut magnus
uir, fortis exercitus.
24
Nominibus accidunt etiam collationes. Gradus itaque collationis sunt tres: absolutus, ut doctus; comparatiuus, ut doctior; superlatiuus, ut doctissimus. Nomina collationis imposita parum proprie. Nam et doctus [p. 399 vol. VII Keil] collationis modus non est, cum absolutus sit et nulli comparetur. Item doctior non recte dicitur comparatiuus, quia non comparet, sed superponat. Cum enim dico doctior illo sum, non comparo me illi, sed superpono.
25
Non omnia autem nomina gradus collationis recipiunt, sed sola quae aut qualitatem significant, ut bonus, candidus, citus, aut quantitatem, ut longus, altus, magnus. Cetera autem non habent collationem, ueluti quae corpus significant, ut homo, arbor. Quaedam nomina quamquam qualitatem significent gradus tamen collationis non habent, ut rudis, sobrius, mediocris, grandis. Quaedam sunt quae unum tantum gradum recipiunt comparatiuum, ut senex senior, iuuenis iuuenior – iuuenissimus enim numquam; quaedam superlatiuum tantum, ut pius piissimus, bellus bellissimus. Sunt item superlatiua quae absolutum, hoc estπρωτότυπον, non habent, sed ab aduerbio ueniunt, ut ulterior, ultimus ab ultra, uel citerior, citimus [p. 400 vol. VII Keil] a citra, inferior, infimus<ab infra>, superior, supremus<a supra>, prior etiam<et> primus<ab aduerbio> prius. Quaedam sunt quibus tantum gradus superlatiuus inuenitur, ut nouissimus, summus. Quaedam sunt quae diuersis figuris in collationem ueniunt, ut malus, peior, pessimus, bonus, melior, optimus. His enim per omnes tres gradus comparatio processit, nec tamen unam formam nominis tenent. Sunt alia absoluta quae nullo quidem gradu collationis figurantur, recipiunt tamen collationem si illis magis aduerbium iungatur, ut magis rudis, magis pius, et maxime similiter, sicut e contrario minus et minime adduntur.
26
Vtimur autem gradu comparatiuorum in uno et altero prope aequalibus ac similibus
– nam dissimilium comparatio nulla est –, ut hi duo uiri fortes, sed hic altero
fortior. Item comparatiuus gradus et his qui sui generis sunt et his qui
alterius sunt comparatur, ut equus uelocior equo dicitur, qui eiusdem generis
est, item uelocior cane, qui alterius generis
[p. 401 vol. VII Keil]
est. Superlatiuus uero his tantum qui sui generis
sunt praeponitur. Nam uelocissimus equus non dicitur, nisi equis comparatus sit.
Itaque superlatiuus gradus aut omnibus sui generis praeponitur, ut:
O Danaum fortissime gentis / Tydides,
aut nullis.
Scito autem comparatiuum gradum casum ablatiuum trahere tam numeri
singularis quam pluralis, ut doctior illo, doctior illis. Superlatiuus uero
casum genetiuum trahit et tantum plurali iungitur numero, ut omnium iustissimus
dicitur.
27. DE PRONOMINE
Pronomen est pars orationis quae pro ipso posita nomine minus quidem plene, idem tamen significat, ut ego, tu, hic, ille. Pronomini accidunt qualitas, genus, figura, numerus, casus, persona. Qualitas pronominum aut finita est aut infinita: finita est quae notat certam personam, ut ego, tu, ille; infinita est quae cuilibet personae potest accommodari: quis, qualis, quae. Genera pronominum sunt IIII: masculinum, ut hic; femininum, ut haec; neutrum, ut hoc; commune, ut ego. Figura pronominum duplex est: aut enim simplicia sunt, ut quis, ego, aut composita, ut quisquis, [p. 402 vol. VII Keil] egomet. Numeri sunt II, singularis, ut hic, pluralis, ut hi. Communis quoque numerus inuenitur. Dicimus enim qui uir et qui uiri. Casus quibus declinantur totidem quot et nominum. Personae tres: ego, tu, ille. Sunt et pronomina ad aliquid, ut meus, tuus; nam et haec sine altero non possunt intellegi.
28
Ego, mei uel mis, mihi, me, o ego – sed uocatiuum exclamatio sit, ut apud Horatium:o ego infelix, quem tu fugis –, a me; pluralis nos, nostrum, nobis, nos, o nos – nec pluralis habet uocatiuum, nisi aeque exclamatio sit,<ut> cum dicimus: «o nos felices» –, a nobis. Pronomen hoc trium generum est commune. Tu, tui uel tis, tibi, te, o tu, a te; pluralis uos, uestrum, uobis, uos, o uos, a uobis. Hoc quoque pronomen omnium generum est commune. Non est refutanda eorum <sententia>, qui dixerunt in quibusdam pronominibus uocatiuum non posse cadere, cum etiam paene in omnibus<pronominibus non> debeat esse uocatiuus. Sed nos, non quod refragamur <rationi>, uocatiuum adiecimus, sed quoniam contextum declinationis habere uoluimus, inseruimus, quamquam non solum uocatiuum non inuenimus, uerum etiam in quibusdam casus deficere uidemus.
29
Trigena abhinc. Hic, haec, hoc, huius, huic, hunc, hanc, hoc, o tu, ab hoc, ab hac, ab hoc; pluraliter: hi, hae, haec, horum, harum, horum, his, hos, has, haec, o uos, ab his. Is, ea, id, eius, ei, eum, eam, id, o is, o tu, o id, ab eo, ea, eo; pluraliter ii, eae, ea, eorum, earum, eorum, iis, eis, eis, eos, eas, ea, o ii, o eae, o ea, ab iis, ab eis, ab eis. Iste, ista et istaec, istud et istuc, istius, isti, istum, istunc, [p. 403 vol. VII Keil] istam, istanc, istud et istuc, o iste, ista, istud, istuc, ab isto, ab istoc; pluraliter isti, istae, ista, et reliqua. Ipse, ipsa, ipsum et reliqua; pluraliter: ipsi, ipsae, ipsa et reliqua. Ipsum: quare non ipsud, ut illud et istud? Quoniam ueteres nominatiuum masculinum non ipse dicebant, sed ipsus, quod etiam in comoediis ueteribus inuenimus. Ille, illa, illud, ab illoc; pluraliter:<illi, illae, illa> et reliqua.
30
Infinitiua: quis et qui, quae, quod, cuius; pluraliter: qui, quae, quae, quorum, quarum, quorum et reliqua. Sed ueteres nominatiuum pluralem quis dixerunt regulam secuti; unde etiam datiuus mansit in consuetudine; nam dicimus quibus pro quis et pro quibus quis non numquam dicimus. Quisque, quaeque, quodque; pluraliter quique, quaeque, quaeque et reliqua. Quiscumque, quaecumque, quodcumque; pluraliter: quicumque, quaecumque. Alius, alia, aliud; pluraliter: alii, aliae, alia. Alter, altera, alterum; pluraliter alteri, alterae, altera. Neuter, neutra, neutrum, neutrius; pluraliter: neutri, neutrae, neutra. [p. 404 vol. VII Keil] Vter, utra, utrum; pluraliter: utri, utrae, utra. Vterque, utraque, utrumque; pluraliter: utrique, utraeque, utraque. Alteruter, alterutra, alterutrum. Vnus, una, unum. Vnusquisque. Quidam, quaedam, quoddam; pluraliter: quidam, quaedam, quaedam. Aliquis, aliqua, aliquod; pluraliter: aliqui, aliquae, aliqua; in masculino antiqui aliquis dicebant nominatiuo plurali, unde mansit aliquibus. Vllus, ulla, ullum; pluraliter: ulli, ullae, ulla. Nullus, nulla, nullum; pluraliter: nulli, nullae, nulla. Totus, tota, totum; pluraliter: toti. Qualis, quale; pluraliter: quales, qualia. Talis, tale; pluraliter: tales, talia. Quantus, quanta, quantum; pluraliter: quanti, quantae, quanta et reliqua. Tantus, tanta, tantum; pluraliter: tanti, tantae, tanta. Quotus, quota, quotum; pluraliter: quoti, quotae, quota.
31
Possessiua: meus mea meum; pluraliter: mei meae mea. Sed ueteres mius dicebant, ut merito et uocatiuus secundum regulam manserit, ut sit o mi. Nam omnia nomina, quae nominatiuo ante us nouissimam syllabam i habent, uocatiuo i terminantur, ueluti Sallustius o Sallusti. [p. 405 vol. VII Keil] Tuus, tua, tuum; pluraliter: tui tuae tua.
32
Ex his pronominibus aliquot sunt quae aduerbialiter quodam modo intelleguntur. Sed et si qua alia pronomina inciderunt,<adnotare> non pigebit idem eadem idem; pluraliter iidem eaedem eadem. Quispiam quaepiam quidpiam; pluraliter: quipiam quaepiam quaepiam. Cuius cuia cuium. Suus sua suum; pluraliter: sui suae sua. Noster nostra nostrum; pluraliter: nostri nostrae nostra. Vester uestra uestrum; pluraliter: uestri uestrae uestra. Sunt sine nominatiuo et uocatiuo sui sibi se uel sese a se. Ambo.
33
Περὶ συνθέσεως μεσοπτώτων ὀνομάτων. Παρὰ μὲν Ρωμαίοις πέντε ἡγοῦνται μόρια τἡς ἐπιπλοκἡς ἐν τῇ
ἐσχάτῃ συλλαβῇ τῶν πτώσεων: que cumque dam dem piam,ἐξ ὧν τὰ μεσόπτωτα συνίσταται οὕτως, quisque
quiscumque quidam idem quispiam. Τούτων γὰρ ἡ γενικἡ διὰ
τοῦ cuiusκαὶ eius προηγεῖται.
[Παρὰ
δὲ Ἑλλησιν γ’ ἡγοῦνται μόρια· ποτε
δηποτε δε· ἐξ ὧν τὰ μεσόπτωτα
συνίσταται οὕτως· τίςποτε ἢ ποιόςποτε
καὶ τιςδἡποτε ἢ ποιοςδἡποτε καὶ τοιόςδε. Τούτων δὲ αἱ γενικαὶ διὰ τἡς κλίσεως τῶν προηγουμένων
θέσεων, ὡς τὸ τινόςποτε καὶ
τινοςδἡποτε καὶ τοιοῦδε].
34. DE VERBO
[p. 406 vol. VII Keil]
Qualitas uerborum in quot est
formis? IIII: absoluta, ut lego; meditatiua, ut lecturio; frequentatiua, ut
lectito; inchoatiua, ut feruesco, calesco.
Modi quot sunt? V: indicatiuus,
ut amo, doceo, lego; imperatiuus, ut ama, doce, lege; optatiuus, ut amarem et
utinam, amarem, docerem, legerem; coniunctiuus: cum amem, doceam, legam;
infinitiuus: amare, docere, legere.
Significationes uerborum V: actiua,
passiua, neutra, deponens, communis.
Tempora uerborum III: praesens, ut
amo, doceo, lego; praeteritum, ut amaui; futurum, ut amabo. Quot sunt tempora
uariata? V: praesens, praeteritum inperfectum, praeteritum perfectum,
praeteritum plusquamperfectum, futurum.
35
[Coniugationes uerborum.] Sum es est, pluraliter: sumus estis sunt; fui fuisti fuit fuimus fuistis fuerunt; [p. 407 vol. VII Keil] eram eras erat, pluraliter: eramus eratis erant; fueram fueras fuerat fueramus fueratis fuerant. Essem esses esset, pluraliter: essemus essetis essent; fuissem fuisses fuisset, pluraliter: fuissemus fuissetis fuissent; sim sis sit, pluraliter: simus sitis sint; fuerim fueris fuerit, pluraliter: fuerimus fueritis fuerint. Ero eris erit, pluraliter: erimus eritis erunt; fuero fueris fuerit, pluraliter: fuerimus fueritis fuerint.
36
Edo es est estis edi; imperatiuus: es este esto estote, item passiuo estor et
editor; uolo uis uelite, uelito uelitote; uolo uolas;<uolui>
uoluo uoluis. expergefio expergefacio; calfio calfacio; arefio arefacio;
assuefio assuefacio; mansuefio mansuefacio; liquefio liquefacio, tepefio.
Odi odit me.
Tollo sustuli; ferior ictus sum, meto messem feci; metor
messus sum.
37
Pudet me, te, illum. Inpersonalia participia non habent neque actiua neque passiua. Sunt autem passiua inpersonalia aut quarti aut primi ordinis. His non qui facit quid, sed quid faciat demonstratur, utpugnatur comminus armis, item pugnatum est,discumbitur ostro. Accommodantur loco, tempori, personis, aduerbio, ut bene illo loco studetur, bene illa hora studetur, bene apud Sacerdotem studetur. [p. 408 vol. VII Keil]
38. DE PARTICIPIO
Participium est dictio originem trahens a nomine et a uerbo cum tempore et casu
et genere. Participium autem dictum uidetur quod partem capiat nominis, partem
uerbi. Participio accidunt a nomine genus et casus, a uerbo qualitas et tempus,
ab utroque numerus et figura. Genera participiis accidunt, masculinum ut hic
factus, femininum ut haec facta, neutrum ut hoc factum, commune, ut faciens;
tempora: praeteritum ut iaculatus, praesens ut iaculans, futurum ut iaculaturus.
Qualitas participiorum sicut uerborum: aut enim agentia sunt aut patientia aut
communia aut neutra aut deponentia. Conuiuandus non dicimus. Conuiuandum tamen
dicimus figura ista, qua in omnibus uerbis utimur: luctandum mihi est. Numeri
duo: singularis et pluralis. Figurae duae: simplex et composita.
Sunt multa
nomina, quae speciem participiorum habent, ut tunicatus, galeatus; quae
<quia> partem a uerbo non habent, non recte participia
dicuntur. Sunt aequalia nomina, quae nominatiuo casu participiis similia
uidentur, ut cultus, passus, uisus, quorum discretio declinatione detegitur.
Illud obseruandum est, inpersonalium uerborum omnino participia non esse,
quamuis uisum fuerit Sallustio dicerepaenitentem
Lepidum; et pudens. Sed magis appellatio quam participium est:
ὁ αἰσχυντηρός, unde inpudens.
39. DE ADVERBIO
Aduerbia aut suae positionis sunt aut ab aliis transeunt. A se nascuntur, ut heri, nuper; ab aliis<ut> docte, prudenter. aduerbio accidunt significatio comparatio figura.
40
Significationes aduerbiorum multae sunt.
[p. 409 vol. VII Keil]
Significant enim tempus finitum, ut hodie, cras,
perendie, die tertio, die quarto, here et heri, nudius tertius, nocte, noctu,
interdiu, pridie, postridie; tempus infinitum: olim, aliquando,
quando<-cumque>, nuper, iam pridem, alias, iam, tum, ,
etiamtum, inde, dudum, umquam, numquam, mox, cottidie, interea, interim, statim,
subito, repente, extemplo, recens, iamdudum, interdum, subinde, cummaxime, nunc,
confestim, actutum, tandem aliquando, ilico, nonnumquam, semper, tantisper,
paulisper, postea, post, posthac, antehac, dum, donec, simulatque, antequam,
postquam, frequenter, uix, diu, diutius, diutissime, sero;
quantitatis:
sat, satis, parum, abunde, etiam, perquam, admodum, plerumque, nimis, insuper,
amplius, minus, plene, humiliter, uaste, nimis, ualde, large, affatim;
in
locum<infinita>: quo, ubi, huc, illuc, intro, foras,
dextrorsum, introrsum, retrorsum, seorsum, utroque, utro,
[p. 410 vol. VII Keil]
neutro;
in loco infinita: ubi, ubicumque,
ubi, hic, illic, istic, ibidem, intus, penitus, foris, passim, usquam, nusquam,
alicubi, utrubi, neutrubi, susum, deorsum, ibi, longe, insuper;
<e loco infinita>: unde, undecumque, undique, hinc, istinc,
inde, illinc, illim, indidem, utrimque, intus, aliunde, dehinc, eminus,
comminus;
per locum infinita: qua, quacumque, hac, istac, illac, nulla,
recta;
per locum<et in loco et e loco in>finita:
susum, deorsum, supra, infra, extra, ultra, cis, intra, desuper, subter, extra,
ante, post;
numeri: semel, bis, ter, quater<et>
deinceps; quotienscumque, primo, secundo, tertio et deinceps; saepe, saepius,
saepissime;
adfirmandi: scilicet, uidelicet, nimirum, ilicet,
quid<-ni>, utique, quippe, profecto, plane, sane, certe,
immo, nonne;
demonstrandi: en, ecce, em;
ordinis: deinceps, post,
ante, tunc, inde;
percunctandi: quare, quid, quid ita, cur, numquid, cur
ita, nempe, utrumne, ecquid, quomodo, sicine, quidnam;
congregandi: una,
simul,
[p. 411 vol. VII Keil]
pariter;
dubitandi: fors, forsitan, fortasse, fortassis;
similitudinis: ita,
perinde, ceu, perinde ac si, aeque, ut, quasi, quemadmodum, qualiter, taliter,
similiter, aequaliter, sicut, item, non secus, non aliter, tamquam, prout, adeo;
personalia: mecum, tecum, nobiscum, uobiscum, mea tua, nostra, uestra, secum;
hortandi: heia, age, agedum.
compellandi: heus;
respondendi:
heu.
optandi: utinam.
prohibendi: ne, neue.
41
Figura in aduerbiis, sicut in omnibus partibus orationis, aut simplex <est>, ut iuste, aut composita, ut iniuste. Comparationem recipiunt aduerbia, quotiens appellationes unde transeunt comparantur, ut docte doctius doctissime, quod est doctus doctior doctissimus. recipiunt et deminutionem, ut meliuscule. Aduerbiis omnibus praepositio separatim adiungi non debet.
42
Omnia aduerbia quae fiunt ex appellationibus a secundae tertiaeque declinationis nominibus sumuntur, ut a lepido lepide et a suaui suauiter. Aduerbia inueniuntur per e productam, ubi genetiuus in i desinit; cum uero per is effertur, tunc etiam per ter, ut mirus mire, prudentis prudenter. Excipiuntur a secundo ordine haec quae non seruant formam, sed confundunt rationem, bonus et malus per e correptam bene et male; item a tertio ordine facilis, uilis, impunis, repens; haec enim facile, uile, impune, repente faciunt. Solent aliqui quaerere, certe an certo, quod nihil referre existimo. Etenim ratio exigit certe, uocalitas uero certo; illud igitur erit rationis, hoc uocalitatis. Illud uero est uitiosum, quod multi dicunt, largiter, duriter, ignorantes rationem et nitentes auctoritate, cum et illi auctores, qui semel largiter ac duriter dixerunt, saepius large et dure dixerint. Sed nec hoc te<debet> praeterire, [p. 412 vol. VII Keil] quod nec difficilis, quamquam sit compositum a facilis, rationem sequitur, sed utrumque confundit, et pro difficiliter dicimus difficulter. Similiter et audax audacter, non audaciter.
43
Sunt alia aduerbia qualitatis, quae neque per e neque per ter efferuntur, sed per
us, ut funditus, caelitus, humanitus, stirpitus, mordicus.
Item sunt quae
in im ac tim terminantur, ut caesim, continuatim, raptim, cursim, strictim,
gregatim, separatim, priuatim, partim, pedetemptim, paulatim, minutim, sensim,
furtim, deditim, carptim, summatim, statim, passim, praesertim, uicissim.
Item sunt quae in o terminantur, ut consulto, tuto, clanculo, clandestino,
dubio, falso, superuacuo, cito, secreto, bipertito, tripertito, quadripertito,
fortuito, infinito, continuo, primo, opinato, profecto, magno, raro, merito,
inmerito, otio, crebro, omnino, ultro.
Item sunt quae in am terminantur,
ut clam, nequiquam, palam, obuiam, bifariam, trifariam, quadrifariam,
multifariam, coram, perperam.
Sunt quae in u terminantur, ut dictu, factu.
Item sunt quae in a terminantur, ut frustra, dedita, iniuria.
44
Sunt alia in e<uel ter sine> prototypo, uelut temere, abunde,
iure, obiter.
Item haec aduerbia non habentπρωτότυπον, uelut post posterius postremum, supra
[p. 413 vol. VII Keil]
superius supremum, infra inferius
infime,<prope> propius proxime, extra exterius extremo,
ultra ulterius ultimo, citra citerius citime. Penes et penitus non habent ex se
comparatiua nec superlatiua, ut supra scripta aduerbia.
45. DE PRAEPOSITIONE
Praepositio est pars orationis, quae praeposita alii parti orationis significationem eius immutat aut implet aut simplicem seruat, ut inscribo. Praepositionum aliae semper componuntur cum aliis partibus orationis, ita ut <in> unitatem ueniant neque umquam separatim dicantur. Sunt autem hae, con, co, re, di, dis, am, se, ut conplector, coarguor, resero, diduco, discurro, amplector, secedo. aliae sic separantur, ut numquam in unitatem ueniant cum aliis partibus orationis, ut apud, penes. Aliae et coniunguntur et separantur, ut sub, ex, in, de, pro, ab.
46
Sunt praepositiones quae accusatiuo casui seruiunt, ut ad, apud, ante, contra
aduersum, circa, cis, citra, circum, circiter, erga, extra, intra, inter, iuxta,
infra, in, ob, post, propter, prope, pone, praeter, penes, per, subter, subtus,
sub, secundum, super, supra, trans, usque, ultra. Sunt praepositiones quae
ablatiuo casui seruiunt, ut a, ab abs, cum, coram, de, ex, in, pro, prae, sine,
super, sub, tenus; utriusque casus: in, sub, super, subter, ut ad Sacerdotem,
ante tribunal, circa scholam, circum muros, cis Renum, contra Tiberim, citra
terminum, erga filios, extra ciuitatem, intra muros, inter amicos, iuxta
basilicam,
[p. 414 vol. VII Keil]
infra muros, in
parricidam, ob iram, post tempus, propter illum, pone illum, praeter me, subtus
lectum, sub umbram, super collem, supra fortunam, trans Tiberim, usque ad mare,
ultra aetatem; ablatiui casus sunt, prae bello, sine puero, tenus pube;
communes: in parricidam, in agro, in agrum, super Priamo, super collem, sub
tecto, sub umbram.
Verbis autem aptantur hae: as aspellere, di diducere,
dis disicere, co coemere, con conuertere, se secernere, re reuocare. Inter eas
quae accentu mutato in aduerbia cadunt hae sunt: infra, intra, supra, ultra,
citra, circa, iuxta, contra, subtus, coram, ante, post.
47
In praepositio significat modo id quod est ualde et uim uerbi cui praeponitur
auget, ut increpuit, insonuit; Vergilius:
Turnus ut
infractos aduerso Marte Latinos;
modo significat idem quod
non et uim uerbi imminuit, ut inualidus. Ponitur et pro eo quod est inter, ut
in:
Penthesilea furens mediisque in milibus
ardet
<et>
aut
Capyn aut celsis in puppibus arma Caici.
Ponitur et pro
aduersus, ut:
quid meus Aeneas in te committere
tantum
et
ipse deos in Dardana
suscitat arma.
Ponitur et pro modo qualitatis, ut:
quem pellis aenis
<in
plumam> squamis auro conserta tegebat
[p. 415 vol. VII Keil]
et
atque huic in faciem soror ut conserua Metisci.
Interdum et pro particula superuacua, ut:
nosco crines incanaque menta
regis Romani.
Interdum qualitatem habet ad peius deteriusque tendentem, ut:
quam semel informem uasto uidisse sub antro Scyllam.
Non enim nullius formae significat, sed malae formae et quae
uulgo dicitur deformis. Item
et Pyrgi ueteres
intempestaeque Grauiscae.
Nam et hic non nullius, sed malae
tempestatis dicuntur Grauiscae. Ponitur pro qualitate ordinatiua, cum dicimus:
opus in dies crescit, ut Vergilius
inque dies auide
surgens caput altius effert.
Ponitur et pro spatio temporali,
cum significat usque adhuc,<ut cum dicimus: a mane in noctem, ut apud
Vergilium:>
< felix si protinus illum>
< aequasset
nocti ludum in lucemque tulisset.>
<
Ponitur et pro praepositione pro>, ut cum dicimus: hoc munus in
magno habeo, ut Vergilius
quem Thracius olim
Anchisae genitori in magno munere Cisseus,
et Sallustius in
I Historiarum:
<ut> et facta in
gloria numeret et, si liceat, auidius fecerit.
48
Sub praepositio significat modo supra, ut:
ter flamma
ad summum tecti subiecta reluxit
et
corpora saltu
subiciunt in equos
id est
supra iaciunt; modo infra, ut:
caudamque remulcens
subiecit pauitantem<utero> siluasque
petiuit,
et:
pedibusque
rotarum
subiciunt lapsus.
Significat et prope,
ut:
quo deinde sub ipso
ecce uolat.
Ponitur et pro in, ut:
[p. 416 vol. VII Keil]
namque sub
ingenti lustrat dum singula templo,
id est in templo.
49
Super praepositio modo ponitur pro de, ut:
multa
super Priamo rogitans, super Hectore multa
et
haec super aruorum<cultu> pecorumque
canebam;
modo et pro pro:
nec super ipse sua molitur laude laborem
et:
nil super imperio moueor;
Et
pro insuper et amplius, ut:
cui neque apud Danaos
usquam locus, et super ipsi
Dardanidae infensi poenas cum sanguine
poscunt,
item:
ecce super maesti
magna Diomedis ab urbe
legati responsa ferunt;
et pro
desuper, ut
:
haec super e uallo prospectant omnia Troes;
et
superque inmane baratrum
cernatur;
et pro superest, ut
ille autem, neque<enim> fuga iam super
ulla pericli;
et
o mihi sola mei super Astyanactis imago.
Interdum et ultra significat, ut
super et
Garamantas et Indos
proferet imperium.
50
Pro praepositio significat porro, ut cum profundum dicimus pelagus, cum porro
fundus sit, ut:
hinc altas cautes proiectaque saxa
Pachyni radimus.
Significat et ante, ut:
soli pro portis Messapus et acer Atinas
sustentant aciem
.
[p. 417 vol. VII Keil]
Item prodere
modo ante dare significat, ut prodere patriam dicitur, modo porro dare et
propagare,:
Italiam regeret, genus alto a
sanguine Teucri
proderet;
et pro praepositione in: pro
rostris, pro tribunali, ut:
hirsutumque supercilium promissaque barba
id est immissa.<Et pro eo quod estἀντί apud Graecos, ut cum dicimus ceruam pro Iphigenia et:
>:
< pro dulci Ascanio ueniat>;
et pro eo
quod estὑπέρ:
unum
illud tibi, nate dea, proque omnibus unum
praedicam.
51
b et ex praepositiones si sequens uerbum a uocali incipiat, integrae efferuntur, ut * ex oppido; si consonantes sequantur, extremam litteram perdunt, ut e foro; similiter, si uocalis sequatur consonantium loco posita, ut e uia. Hae autem non unum idem<que significant. Nec enim unum> est a theatro uenio et ex theatro. Nam qui dicit a theatro se uenire, non ex ipso theatro, sed e loco qui est theatro proximus se uenire significat; qui uero ex theatro, ex ipso theatro significat. His praepositionibus pares contraria potestate sunt ad et in, quae et ipsae non unum idemque significant, quia in forum ire est in ipsum forum intrare, ad forum autem ire, in locum foro proximum. Similiter ad tribunal uenit litigator, in tribunal uero praeses aut iudex.
52. DE CONIVNCTIONE
Coniunctio est pars orationis nectens ordinansque sententiam. Coniunctioni accidunt figura ordo potestas. Figura est qua apparet: aut simplex sit, ut quidem, aut composita, ut equidem; ordo quo apparet quae praeponi tantum possit, ut nam; quae subiungi, ut que;<quae> praeponi et subiungi, ut et.
53
Potestas coniunctionum in VI species diuiditur: sunt enim copulatiuae, causales,
ratiocinatiuae, repletiuae, disiunctiuae, dubitandi.
[p. 418 vol. VII Keil]
Copulatiuae coniunctiones sunt hae:
ac, que, atque, porro, quidem, quoque, etiam, at sed, autem, uero, id porro,
equidem;
causales: nam, enim, quoniam, quia, eo, quod, ideo, ergo,
idcirco, gratia, causa, uerum;
ratiocinatiuae: quatenus, itaque,
quapropter, quocirca ergo, quoniam, igitur, quare, quoniamquidem, ideoque,
siquidem, quandoquidem;
repletiuae: saltem, tamen, adeo, tandem;
disiunctiuae: neque, nec, ne, aut, neu, uel, neue, an, ue;
dubitandi: si,
nisi, seu siue.
Sunt et quae uix aptantur finitiuae speciei, uelut
quamquam, quatenus, dum, si, nisi, tametsi, ut, cum, postquam, antequam;
optatiuae speciei: utinam ne, utinam, uelim, dummodo, licet, donec, antequam,
postquam, dum; subiunctiuae: si, antequam, donec, quamuis, dummodo licet, cum,
dum, postquam, priusquam, an.
Et ὑποδειγματικοί ueluti ut; et ὁμοιωματικόν
aduerbium ut sicut quamquam.
54
Nunc dicemus quae coniunctio cui qualitati iungatur. Cum iungitur modo finitiuis,
modo subiunctiuis, ut cum dico, cum dicebam, cum dicam, cum dicerem. Sed
interest utrum finitiuis an subiunctiuis iungatur.<Finitiuis enim
iungitur>, quotiens ad id tempus quo agebam refertur, ut apud
Vergilium:
[p. 419 vol. VII Keil]
cum uenit, aulaeis iam se
regina superbis
aurea composuit sponda,
id est «ipso
tempore quo uenit se regina composuit»; et apud Ciceronem:tantum profeci, cum te<a> consulatu
reppuli,
id est «ipso tempore quo reppuli profeci». Sic quoque et
futuro coniungitur finitiuorum:
cum dabit amplexus
atque oscula dulcia figet,
id est «ipso tempore quo dabit
amplexus et figet oscula». Sic et Cicero:an cum bello
uastabitur Italia, uexabuntur urbes, tecta ardebunt, tum te non
existimas? Significat enim se ipso tempore inuidia conflagraturum,
quo uastabitur Italia, uexabuntur urbes, tecta ardebunt. Hoc pacto iungitur
finitiuis; subiunctiuis autem post factum aliquid significat, ut apud Ciceronem:
cum ille homo audacissimus conscientia conuictus
reticuisset, patefeci. Nam primum Catilina tacuit, et tunc Cicero
patefecit.
55
Si modo finitiuis, modo subiunctiuis iungitur; finitiuis hoc modo, quotiens res
facta significatur, ut apud Ciceronem:si inlustrantur, si
erumpunt omnia; nec enim dubitat, si inlustrentur, sed, quia
inlustrantur, suadet ut Catilina mutet mentem. Item Terentius in
Hecyra:
hoc mihi unum e plurimis miseriis reliquum
fuerat malum,
si puerum ut tollam cogit.
Sic quoque et
perfecto iungitur, ut apud Vergilium:
si potuit manes
arcessere coniugis Orpheus,
affirmat enim potuisse. item apud
Ciceronem:quid? si haec, non dico maiora fuerunt in Clodio
quam in Milone. Subiunctiuis uero iungitur, quotiens condicionalis
et incertus est sermo, uelut si faciam, si facerem. Qui enim sic loquitur nihil
factum interim declarat. Sed Terentius hanc regulam non est secutus; nam de
condicionali sermone finitiuo uerbo usus est, ut in Hecyra:
si facies, reprimam me, ne aegre quicquam audias;
pro enim si feceris si facies dixit; idem in eadem:
quod<si> perficio,
<non> paenitet me famae,
et
[p. 420 vol. VII Keil]
senex
si quaeret me, modo isse dicito
ad portum,
pro si
quaesiuerit.
56
Dum iungitur finitiuis, uelut dum uenio. Quotiens uero pro eo quod est dummodo
ponitur, subiunctiua recipit. alii uero dixerunt quod magis optatiua, ut apud
Vergilium
dum conderet urbem,
< id est>
dummodo conderet urbem. Etiam si alius praegreditur sermo declinationis, ad
illum reformatur, uelut petebas<ut>, dum uenires, facerem.
Sic quoque recipit subiunctiua.
Donec iungitur subiunctiuis, uelut donec
ueniam.
57
Num, si praepositum fuerit illi aliud uerbum finitiuum, recipit subiunctiua, ut Cicerointerrogaui num dubitaret eo proficisci, ut sit species relatiua – fere enim<semper> praeposito finitiuo uerbo parti orationis coniunctiuae subiungitur species subiunctiua, uelut nescio quare uenerit, nescio cur dixerit et cetera similiter; pariter uero infinitiuo, ut apud Ciceronem:credo uos mirari quid sit, quod ego potissimum surrexerim; quamquam idem Cicero in eadem aliter enuntiauit:nequid metuas, Glaucia, non te scrutor, si quid forte ferri habuisti. Aliter uero finitiua, ut apud Terentiumnum aliud me tibi opus est?. Item: quare uenisti? Quare id fecisti?, et similia, quia<non> praeponitur uerbum.
58
Item quamuis subiunctiua: quamuis feceris; item<dummodo>:
dummodo uenias; item<licet>: licet uenias.
Quamquam
finitiua, sicut Vergilius:
quamquam<animus> meminisse iubet
luctuque refugit.
Si ueroκαίτοι
γε significat, optatiua recipit, ut apud Ciceronem:quamquam quid ego te inuitem?.
59
Vt recipit finitiua acutoque accentu elatum effertur, quotiens
[p. 421 vol. VII Keil]
pro eo accipitur quod est quomodo;
quotiens uero pro eo quod est apud Graecosἵνα, ut recipit optatiua: ut faciam. Non numquam tamen et accentu
acuto elatum recipit subiunctiua, praeposito sane finitiuo uerbo, more quo supra
formam relatiuam diximus, ut apud Vergilium:
infandum, regina, iubes renouare dolorem,
Troianas ut
opes et lamentabile regnum
eruerint Danai.
Vtinam
recipit optatiua, ut utinam ueniat.
Ne accentu acuto imperatiua, ut ne
fac; quotiens uero graui accentu pro eo quod est apud Graecosἵνα μή accipitur, optatiua, ut apud Horatium:
ne facias quod
Vmmidius quidam.
Νon numquam uero, etiamsi accentu acuto efferatur, optatiua quoque
recipit, ut ne uenias, ne scribas. Sed interest<inter> hoc
et illud quod dicimus ne fac, quod hoc imperamus, superius suademus. Recipit
quoque id ipsum accentu acuto elatum subiunctiua, quotiensεἰρωνικῶς accipimus pro eo quod est apud Graecos
πάνυ γε, scilicet quotiens rei dubiae et
quasi condicionali aptatur, ut apud Ciceronem:ne tu, Eruci,
accusator esses ridiculus et Sallustiusne illi
corruptis moribus uictoriae temperarent. Quotiens uero rei aptatur
certae, eodem accentu elatum finitiua recipit, ut apud Ciceronem:ne illi uehementer errant, affirmat enim eos uehementer
errare.
60
Postquam modo finitiua, modo subiunctiua: finitiua, quotiens iunctum accipitur,
ut Vergilius
postquam res Asiae Priamique euertere gentem
inmeritam uisum
superis,
ut sit «postquam uisum est». Subiunctiua uero,
quotiens secernitur, ut post uenit quam exclamasset, post fecit quam dixisset.
Antequam modo finitiuis, modo subiunctiuis iungitur; finitiuis, ut
Vergilius:
ante, pudor, quam te uiolo.
61
Ni et nisi subiunctiua ita: ni fecissent et nisi fecissent, quamquam apud Ciceronem non numquam finitiuis iungitur, tunc maxime, cum parum suspensus et dubius sit sensus, ut apud eundemnisi forte maius est patefacere nobis prouincias, quo exire possimus, quam prouidere, ut etiam illi, qui absint, habeant, quo uictores reuertantur.
62
Et coniunctio id ualet quod que;<sed> hoc differt, quod haec
non modo subiungitur, sed etiam praeponitur, modo geminata:
qui foedere certo
et premere et laxas sciret dare
iussus habenas;
modo simpliciter elata, sed figurata,
ut:
labitur uncta uadis abies, mirantur et undae,
miratur nemus insuetum;
modo interrogatiua, ut:
et quae tanta fuit Romam tibi causa uidendi?;
modo indignatiua:
et quisquam
<Iunonis> numen adorat?;
modo
confirmatiua:
et dubitamus adhuc uirtutem
extendere factis?
modo causalis:
et
gens illa quidem sumptis non tarda pharetris;
modo
adnutatiua et compromissiua, ut:
dic quibus in terris,
et eris mihi magnus Apollo
tris pateat caeli spatium non amplius
ulnas;
modo auctiua pro etiam:
quorum Iphitus<aeuo>
iam grauior Pelias et uulnere
tardus Vlixi;
modo ordinatiua:
corpusque lauant frigentis et ungunt;
modo
superlatiua:
quicquid id est, timeo Danaos et
dona ferentes;
modo deminutiua per gradus, ut:
[p. 423 vol. VII Keil]
felix qui potuit rerum
cognoscere causas,
fortunatus et ille deos qui nouit agrestes.
63
Aut coniunctio dubitatiuam, si geminetur, habet potestatem: qui enim dicit aut
librum uolo aut pretium, utrumque se ex aequo desiderare significat, ut in
illis:
aut pelago Danaum insidias suspectaque
dona
praecipitare iubet subiectisque urere flammis
aut terebrare
cauas uteri et temptare latebras;
aut si semel subicitur,
deminutiua est et habet gradum ad inferiora tendentem, ut:
incute uim uentis submersasque obrue puppes,
aut age
diuersas et disice corpora ponto.
Nam furens Iuno et irata
<quod grauissimum credebat optauit, deinde> quod secundum
intulit.<Huius> coniunctionis<qualitates sunt
multae>. Modo comminatiua est: da mihi, aut rapio, ut:
Nymphae, noster amor, Libethrides, aut mihi carmen
quale meo Codro concedite – proxima Phoebi
uersibus ille facit –, aut
si non possumus omnes,
hic arguta sacra pendebit fistula pinu;
modo hortatiua, ut:
aut tu magne
<pater> diuum miserere
et
illud:
aut tu, quod superest, infesto fulmine
morti,
si mereor, demitte;
modo coniunctiua pro et:
moliriue moram aut ueniendi poscere causas;
et pro que:
liquidas corui presso ter
gutture uoces
aut quater ingeminant,
pro quaterque;
modo pro separatiua:
aut onera accipiunt uenientum
aut agmine facto,
[p. 424 vol. VII Keil]
ignauum fucos pecus a
praesepibus arcent.
<Item>:
aut ante ora deum pinguis
spatiatur ad aras;
modo fundit modo spatiatur.
<Item>:
<semineces uoluit multos aut agmina curru>
< proterit> aut raptas fugientibus ingerit hastas
64. DE INTERIECTIONE
Interiectio est pars orationis significans affectum animi. Vario autem affectu mouemur: aut enim laetitiam significamus, ut uax, euax; aut dolorem, ut uae, heu; aut ammirationem, ut babae, eheu. Ex his colligi deinceps alii motus animorum possunt[ apex Donati]: aut metuentis ut ei, attat, aut optantis, ut o, utinam. Sed haec Graeci aduerbio applicant, quod ideo Latini non faciunt, quia huiusce modi uoces non statim subsequitur uerbum. Licet autem pro interiectione etiam alias partes orationis singulas pluresue subponere, ut nefas, pro nefas. Accentus in interiectionibus certi esse non possunt, ut fere in aliis uocibus, quas inconditas inuenimus.