DiomedesArs grammatica |
| digilibLT 2016 |
| Informazioni editoriali |
Diomedis ars
praefatio (et epilogus)
Diomedes Athanasio salutem dicit.
artem merae Latinitatis puraeque eloquentiae magistram sub incude litteraria dociliter procudendo formatam humanae sollertiae claritas expoliuit.
hanc cum cognouissem excellentem facundiam tuam plurimi facere, desiderio tuo libenter indulgens summo studio, quantum mediocris admodum ingenii mei qualitas capere patiebatur, trino digestam libello dilucideque expeditam censui esse mittendam, quia ipsos aurium meatus audita scientia conplere absentia denegatum est. sane, ne quid esset incognitum, uitanda fuit nimium constricta breuitas. est enim lucubrationis industria studiique collatio tripertita, ut secundum trina aetatis gradatim legentium spatia lectio probabiliter ordinata crimen prolixitatis euadat taediumque permulceat. quae quidem in tribus diuisionibus quamuis patula sit, tamen in singulis suam continet breuitatem. quam ob rem, ut mea fert opinio, spero tibi aliisque legentibus magno usui fore. igitur totius operis prima pars uniuersi sermonis membra continet; altera non solum obseruationes quae arti grammaticae accidere solent sed etiam structuram pedestris orationis uberrime planeque demonstrat; tertia pedum qualitatem, poematum genera metrorumque tractatus plenissime docet. superest ut singula recolendo memoriae tenaci mandentur, ne frustra cum tempore euanescat labor, quo tanto maxime rudibus praestare cognoscimur, qui rusticitatis enormitate incultique sermonis ordine sauciant, immo deformant examussim normatam orationis integritatem politumque lumen eius infuscant ex arte prolatum, quanto ipsi a pecudibus differre uideantur.
[p. 300 vol. I Keil]liber primus
generalia et uaria
de arte grammatica
artis grammaticae auctores exordium scribendi uarium diuersumque sumpserunt. quidam enim ab ipsa arte coeperunt, alii ab elementis uel a litteris, multi a casibus, plerique a partibus orationis, non nulli a uoce, pauci a nominum declinatione; nos uero ab ipsa oratione auspicemur.
haec enim secreta pectoris arguens ad linguam sui gubernatricem migrat, mobili quodam uocis articulatae spiritu rotundoque gubernaculi moderamine temperata, et interiore uicino aere pectoris argutia uerberato palatoque sensim paulatimque pulsato uelut internuntius ac proditor humanae mentis ad indicia exprimenda cogitationis per os sermonemque rationabiliter agitatur. hoc enim suo magnoque natura beneficio, expressa ratione sermonis, nos ceteris separatos animalibus sola homines fatetur atque demonstrat.
huic igitur demus totius opusculi non inmerito principatum, cuius talis habetur uaria definitio.
de pronomine
de oratione
oratio est structura uerborum composito exitu ad clausulam terminata.
quidam sic eam definiunt, oratio est conpositio dictionum consummans sententiam remque perfectam significans. Scaurus sic, oratio est ore missa et per dictiones ordinata pronuntiatio. oratio autem uidetur dicta quasi oris ratio, uel a Graeca origine, ἀπὸ τοῦ ὀαρίζειν, hoc est sermocinari. unde Homerus «ὀαρίζετον ἀλλήλοισιν». oratio est sermo contextus ad clausulam tendens. clausula est conpositio uerborum plausibilis structurae exitu terminata.
de partibus orationis
partes orationis sunt octo, nomen pronomen uerbum participium aduerbium coniunctio praepositio interiectio; Scauro uidetur et appellatio.
[p. 301 vol. I Keil]ex his primae quattuor declinabiles sunt, sequentes indeclinabiles. Latini articulum, Graeci interiectionem non adnumerant.
de uerbo
de generibus nominum
genera nominum sunt principalia tria, masculinum femininum neutrum.
masculinum est cui numero singulari casu nominatiuo pronomen praeponitur hic, ut hic Cato. femininum est cui numero singulari casu nominatiuo pronomen praeponitur haec, ut haec Iulia. neutrum est cui numero singulari casu nominatiuo pronomen praeponitur hoc, ut hoc templum. ex his quartum genus commune nascitur, quod fit duobus modis. sunt enim communia duum generum ex masculino et feminino, ut hic et haec homo et hic et haec sacerdos; item trium generum ex masculino et feminino et neutro, ut hic et haec et hoc felix. est et quintum genus, quod Graece epicoenon dicitur, Latini promiscuum uel subcommune uocant, quod aut specie masculini generis declinatur et simul significat etiam femininum genus, ut passer, aut declinatur specie generis feminini <et simul> etiam masculinum genus significat, et sic sub uno genere utrumque intellegitur, ut aquila.
de numeris
numerus est incrementum quantitatis ab uno ad plura procedens.
numeri sunt duo, singularis, ut hic praeceptor, pluralis, ut hi praeceptores. dualis enim dumtaxat apud Graecos ualet, a nobis excluditur; de quo etiam mox referemus.
de figuris
figura est discrimen simplicium dictionum et conpositarum. figurae nominibus accidunt duae, simplex et conposita, simplex, ut doctus, conposita, ut indoctus. conponuntur autem nomina modis quattuor, ex duobus integris, ut suburbanum; ex duobus corruptis, ut opifex artifex; ex integro et corrupto, ut ineptus; ex corrupto et integro, ut armipotens.
conponuntur etiam de conpluribus, quae parasyntheta Graeci appellant, ut inexpugnabilis inperterritus inexplicabilis inremeabilis.
de casibus
casus sunt gradus quidam declinationis, dicti quod per eos pleraque nomina a prima sui positione inflexa uarientur et cadant. alii sic, casus sunt uariatio conpositionis in declinatione nominis per inmutationem nouissimae syllabae. sunt autem numero quidem sex, nominatiuus genetiuus, quem quidam patrium uocant, datiuus accusatiuus uocatiuus ablatiuus.
[p. 302 vol. I Keil]ratione tamen sunt quinque. nominatiuum enim optime casum esse noluerunt, quoniam quidem sit positio nominis uel recta nominatio uel declinationis regula. quem nominatiuum Graeci non πτῶσιν sed ὀρθήν uel εὐθεῖαν uocant. καταχρηστικῶς tamen nominatiuum casum dicimus. ablatiuum Graeci non habent. hunc tamen Varro sextum, interdum Latinum appellat, quia Latinae linguae proprius est, cuius uis apud Graecos per genetiuum explicabitur. per hos itaque casus obliquos nomen sic declinabitur. Cato nomen appellatiuum generis masculini numeri singularis figurae simplicis casus nominatiui et uocatiui, quod declinabitur sic: nominatiuo hic Cato, genetiuo huius Catonis, datiuo huic Catoni, accusatiuo hunc Catonem, uocatiuo o Cato, ablatiuo ab hoc Catone; pluraliter nominatiuo hi Catones, genetiuo horum Catonum, datiuo his Catonibus, accusatiuo hos Catones, uocatiuo o Catones, ablatiuo ab his Catonibus. Iulia nomen appellatiuum generis feminini numeri singularis figurae simplicis casus nominatiui et uocatiui, quod declinabitur sic: nominatiuo haec Iulia, genetiuo huius Iuliae, datiuo huic Iuliae, accusatiuo hanc Iuliam, uocatiuo o Iulia, ablatiuo ab hac Iulia; pluraliter nominatiuo hae Iuliae, genetiuo harum Iuliarum, datiuo his Iuliis, accusatiuo has Iulias, uocatiuo o Iuliae, ablatiuo ab his Iuliis. templum nomen appellatiuum generis neutri numeri singularis figurae simplicis casus nominatiui et uocatiui, quod declinabitur sic: nominatiuo hoc templum, genetiuo huius templi, datiuo huic templo, accusatiuo hoc templum, uocatiuo o templum, ablatiuo ab hoc templo; pluraliter nominatiuo haec templa, genetiuo horum templorum, datiuo his templis, accusatiuo haec templa, uocatiuo o templa, ablatiuo ab his templis.
sacerdos nomen appellatiuum generis communis numeri singularis figurae simplicis casus nominatiui et uocatiui, quod declinabitur sic: nominatiuo hic et haec sacerdos, genetiuo huius sacerdotis, datiuo huic sacerdoti, accusatiuo hunc et hanc sacerdotem, uocatiuo o sacerdos, ablatiuo ab hoc et ab hac sacerdote; pluraliter nominatiuo hi et hae sacerdotes, genetiuo horum et harum sacerdotum, datiuo his sacerdotibus, accusatiuo hos et has sacerdotes, uocatiuo o sacerdotes, ablatiuo ab his sacerdotibus. felix nomen appellatiuum generis omnis numeri singularis figurae simplicis casus nominatiui et uocatiui, quod declinabitur sic: nominatiuo hic et haec et hoc felix, genetiuo huius felicis, datiuo huic felici, accusatiuo hunc et hanc felicem et hoc felix, uocatiuo o felix, ablatiuo ab hoc et ab hac et ab hoc felice uel felici; pluraliter nominatiuo hi et hae felices et haec felicia, genetiuo horum et harum et horum felicium, datiuo his felicibus, accusatiuo hos et has [p. 303 vol. I Keil] felices et haec felicia, uocatiuo o felices et o felicia, ablatiuo ab his felicibus.
omnia nomina Latina nominatiuo casu singulari litteris duodecim extremis terminantur, uocalibus quinque, a e i o u, ut Sisenna monile sinapi Cicero ueru; et semiuocalibus sex, l m n r s x, ut consul templum pecten Caesar Iulius silex; item muta una, t, ut caput. sunt qui addunt c, ut lac, quod Varro <...> artis grammaticae exterminat. genetiuus casus singularis aut totidem syllabis constare debet quot nominatiuus eius, ut Vergilius Vergilii, Terentius Terentii, et ob id geminata i, aut una syllaba excedere, ut Hector Hectoris, Nestor Nestoris. aliquando etiam duabus syllabis adcrescit, ut supellex supellectilis, iter itineris, anceps ancipitis, praeceps praecipitis.
formae declinationum nominum, ut quibusdam uidetur, sunt septem.
prima est quae genetiuum singularem mittit in ae genere dumtaxat tam masculino quam feminino, ut Aeneas Aeneae, Latona Latonae. secunda genetiuum facit in i in omni genere, ut puer pueri, laurus lauri, caelum caeli. tertia est quae genetiuo i geminata genere tantum masculino et neutro terminatur; masculino ut Vergilius Vergilii, neutro, ut ingenium ingenii.
quarta in omni genere in is, ut orator oratoris, oratio orationis, sidus sideris. quinta in us masculino dumtaxat genere et feminino; masculino, ut portus, feminino, ut porticus. sexta in ei similiter dumtaxat genere masculino et feminino, ut dies diei, acies aciei. septima in u genere tantum neutro, ut genu cornu; et huius modi nomina neutra numero singulari tantum monoptota sunt. Graeca quoque nomina Graecae declinationis regulam seruant et genetiuo trifariam proferuntur, [quorum nominatiui sunt hi] es us os: in es, ut Thisbe Thisbes, Euterpe Euterpes, Phoenice Phoenices, ita tamen ut nominatiuus uocatiuus ablatiuus pares sint, accusatiuus n littera finiatur; in us, ut Calypso Calypsus, Manto Mantus; in os correpta, ut Pan Panos. ita omnes fiunt <declinationum> nominum formae numero decem.
de casu ablatiuo singulari catholica
ablatiuus casus numeri singularis obseruata nouissima syllaba litteraue facile demonstrabit quo modo pluralem numerum declinare debeamus. omnia nomina ablatiuo casu singulari quinque litteris uocalibus terminantur, a e i o u, exceptis pronominibus quibusdam, ut ab eodem a quodam ab hoc, item iis quae sunt aptota. in his enim regula non tenetur. quaecumque igitur nomina genere masculino et feminino ablatiuo casu singulari a littera fuerint terminata adiecta e littera faciunt nominatiuum et [p. 304 vol. I Keil] uocatiuum pluralem. masculina, ut ab hoc Aenea ab hoc poeta ab hoc Anchisa, hi Aeneae hi poetae hi Anchisae et o Aeneae o poetae o Anchisae.
sed huius nominis ablatiuus duplex est. dicimus enim et ab hoc Anchisa et ab hoc Anchise. et si quidem erit nominatiuus hic Anchisa, declinatur ut hic poeta. si uero hic Anchises nominatiuum habet, aliter declinatur quam duo nomina supra scripta. illa enim aut in as aut in a efferuntur, uelut hic Aeneas hic poeta, hoc autem in es nominatiuo casu terminatur, uelut hic Anchises. ad hoc si sic declinatur, hic Anchises, inmutat quattuor casus singulares, datiuum accusatiuum uocatiuum ablatiuum, uelut huic Anchise hunc Anchisen o Anchise ab hoc Anchise, cum nominatiuo. Aeneas et poeta sic declinantur, uelut huic Aeneae huic poetae, hunc Aeneam hunc poetam, o Aenea o poeta, ab hoc Aenea ab hoc poeta; ut uideantur haec nomina syllabas depositas habere, in datiuo quidem ae, in accusatiuo am, <in> uocatiuo a et in ablatiuo similiter a, illud autem in datiuo e, in accusatiuo en, in uocatiuo e, in ablatiuo similiter <e>, ut tantum modo genetiuum singularem supra dictis nominibus similem habeat. item feminina, ut ab hac Musa hae Musae et o Musae. remota autem e littera et apposita s littera faciunt in utroque genere accusatiuum pluralem, ut ab hoc Aenea hos Aeneas, similiter ab hac Musa has Musas. item si remoueas s litteram et adieceris rum syllabam, fiet genetiuus pluralis, ut ab hoc Aenea horum Aenearum et ab hac Musa harum Musarum. sublata autem de ablatiuo singulari a nouissima littera et apposita is syllaba fiet datiuus et ablatiuus pluralis, ut ab hoc Aenea his et ab his Aeneis et ab hac Musa his et ab his Musis. nam deabus [et] filiabus libertabus mulabus et quidquid huius modi est discernendi sexus gratia contra rationem receptum est. identidem ab hac amphora harum amphorum.
quaecumque nomina ablatiuo casu singulari masculino et feminino dumtaxat genere e littera producta finiuntur adiecta s littera faciunt similiter producta nouissima syllaba nominatiuum [et] accusatiuum uocatiuum pluralem, ut ab hoc et ab hac die hi et hae dies hos et has dies o dies. remota autem s littera appositaque rum syllaba fiet genetiuus pluralis, ut ab hoc et ab hac die horum et harum dierum. si remoueas rum et apponas bus syllabam, facies datiuum et ablatiuum pluralem, ut ab hoc et ab hac die his et ab his diebus; dum tamen sciamus feminino genere pluralem numerum non debere dici, id est hae dies, quamuis singulariter [p. 305 vol. I Keil] et feminino genere dicamus. cetera horum similia nomina feminino genere proferuntur tantum, ut species materies luxuries. quarum specierum pluralem genetiuum non similiter obseruabis sicut in die et meridie per rum, sed per um syllabam, ut specieum materieum luxurieum. sed consuetudo <per> rum effert, specierum. sed ueteres in hac specie declinationis genetiuum singularem similem nominatiuo dicebant. unde inuenimus in quibusdam <pernicies pro perniciei>, ut <sit> haec pernicies <huius pernicies>, non huius perniciei.
nomina quae ablatiuo casu numero singulari e littera correpta fuerint terminata in genere masculino et feminino adiecta s littera nominatiuum et accusatiuum et uocatiuum pluralem faciunt producta ultima syllaba, ut ab hoc et ab hac diuite hi et hae diuites hos et has diuites et o diuites.
interdum correpta ultima nominatiuum <et uocatiuum> pluralem faciunt, ut ab hoc Daphnide et ab hac Bacchide, hi Daphnides et hae Bacchides, o Daphnides <et> o Bacchides. nam accusatiuus hos Daphnidas et has Bacchidas facit. sed haec Graeca sunt. neutrali uero genere ablatiui singularis ultimam e litteram in a litteram uerte, et fiet nominatiuus et accusatiuus et uocatiuus pluralis, ut ab hoc ore haec et haec ora o ora. genetiuum autem pluralem in omni genere ablatiuus correpta e littera finitus pari modo faciet, si aut remota e littera aut in i conuersa adieceris um syllabam, ut ab hoc et ab hac paupere horum et harum pauperum et ab hoc et ab hac dite horum et harum ditium. datiuum uero et ablatiuum pluralem mittent in bus, ut his et ab his pauperibus, his et ab his diuitibus. contra hanc regulam inuenimus ab hoc uase horum uasorum <his> et ab his uasis.
nomina quae ablatiuo casu numero singulari i littera finiuntur genere masculino et feminino sublata i ultima et apposita es syllaba producta faciunt nominatiuum et uocatiuum pluralem, ut ab hoc et ab hac agili hi et hae agiles et o agiles. nam accusatiuus iuxta regulam manente i littera debet enuntiari, hos et has agilis, ut est «omnis homines»; sed eum ad nominatiui et uocatiui formam consuetudo transduxit. in neutrali autem genere ad singularem ablatiuum adiecta a littera fiet nominatiuus accusatiuus uocatiuus pluralis, ut ab hoc agili haec agilia o agilia. genetiuum uero [p. 306 vol. I Keil] pluralem in omni genere pari modo facies, si adicias um syllabam ablatiuo singulari, ut ab hoc et ab hac agili horum et harum agilium. item in omni genere datiuum et ablatiuum pluralem facies, si singulari ablatiuo adicias bus syllabam, ut ab hoc et ab hac agili his et ab his agilibus.
horum autem nominum quae genetiuo casu plurali in ium syllabam exire possunt declinatio multiplex nullo catholico continetur, quia per multa nomina et per uarias litteras exeunt. ideo quaestio dirigitur. uerum haec inferam quae has uidentur formas retinere. una eorum quae nominatiuo singulari in omni genere et communi, siue monosyllaba siue polusyllaba sint, n et s litteris terminantur qua libet praeposita uocali, tam quam prudens prudentium, demens amens nocens. ex hac item regula est parens parentium, mons frons. altera eorum quae feminina et disyllaba sunt et intra modum positionis continentur dumtaxat numero singulari et tam nominatiuo es producta exeunt praecedente alia consonante quam ablatiuo e correpta finiuntur, ut est haec nubes [et] ab hac nube, haec rupes haec clades haec sedes, horumque genetiuus pluralis adcrescente una syllaba emittitur et per ium exit, ut nubium et cetera. tertia itidem eorum quae disyllaba sunt <et> nominatiuo casu singulari is terminantur, siue masculina siue feminina siue communia sint, et similem nominatiuo genetiuum habent: <haec> pari modo genetiuo plurali per ium exeunt. masculina, ut orbis ignis. ab hoc catholico recedit panis. feminina, <ut> turris puppis nauis ratis peluis. sed haec ablatiuum duplicem interdum habent et per i et per e litteram correptam proferuntur. et haec regula accusatiuum singularem in feminino genere dumtaxat simpliciter per i litteram interdum profert, ut puppim turrim, pluralem uero melius in is, ut has puppis turris. horum multa cernimus consuetudine conmutata quae a superioribus discrepant. item communia, ut ciuis. contra hanc regulam inuenitur canis. quarta quoque eorum species est quae ablatiuum per i litteram habent et sunt trium generum et genetiuo plurali sine dubio per ium terminantur, ut hic et haec agilis et hoc agile, <ab hoc et ab hac et ab hoc agili horum et harum et horum agilium>; item facilis et nobilis, ab hoc et ab hac et ab hoc facili horum et harum et horum facilium; item ab hoc et ab hac et ab hoc nobili horum et harum et horum nobilium et cetera similiter. ex hac item regula est salutaris et felix. facit enim ab hoc salutari horum salutarium, ab hoc felici horum felicium. sed in his tamen nominibus obseruabimus haec quae dumtaxat fuerint appellatiua, <quod> tunc ablatiuo i [p. 307 vol. I Keil] littera terminantur. nam si propria fuerint nomina, tunc ablatiuo e litteram oportet habere, ut ab hoc Felice ab hoc Salutare. nihilo minus tamen pluralem genetiuum eundem seruant; tantum ablatiuum singularem uariant in differentia proprii nominis et appellatiui. item neutra quae ablatiuo casu <singulari> i littera terminantur genetiuo plurali per ium exire debent, ut est ab hoc monili horum monilium, ab hoc cubili <horum cubilium>.
item nomina quae ablatiuo casu singulari o littera finiuntur apposita rum syllaba genetiuum pluralem faciunt, ut ab hoc puero horum puerorum; et remota o littera et apposita i faciunt nominatiuum et uocatiuum pluralem, ut ab hoc puero hi pueri o pueri. item adiecta s littera faciunt datiuum et ablatiuum pluralem, ut hi pueri his et ab his pueris. ablatiuo uero casu singulari adiecta s littera faciunt accusatiuum pluralem, ut ab hoc puero hos pueros. neutrali uero genere, si ablatiuo singulari sublata o littera nouissima a litteram apponas, fiet nominatiuus accusatiuus uocatiuus pluralis, ut ab hoc templo haec templa o templa. pari autem modo et neutrali genere fiet genetiuus pluralis, si ablatiuo singulari adicias rum syllabam, ut ab hoc templo horum templorum. pauca admodum normae suae dissentiunt. inuenimus enim ab hoc modio horum modium, item ab hoc nummo horum nummum, ab hac domo domorum domibus, ab hoc iugero iugerum iugeribus [ab hoc uase horum uasorum his <et ab his> uasis, ab hoc schemate <horum schematum> his et ab his schematis]. uerum euphoniam in dictionibus plus interdum ualere quam analogiam uel regulam praeceptorum <inuenies>.
nomina quae ablatiuo casu numero singulari u littera finiuntur masculino et feminino genere adiecta s littera faciunt nominatiuum et accusatiuum et uocatiuum pluralem, ut ab hoc uersu, ab hac manu, hi uersus hos uersus o uersus, hae manus has manus o manus. neutrali autem genere adiecta a littera faciunt nominatiuum accusatiuum uocatiuum pluralem, ut ab hoc cornu haec cornua o cornua. genetiuum uero pluralem in omni genere pari modo facies, si adicias ablatiuo singulari um syllabam, ut ab hoc uersu horum uersuum et ab hac manu harum manuum et ab hoc cornu horum cornuum. datiuus quoque et ablatiuus pluralis in omni genere pari modo fiet, si ablatiuo singulari u litteram in i conmutes et adicias bus syllabam, ut ab hoc uersu his et ab his uersibus, et ab hac manu his et ab his [p. 308 vol. I Keil] manibus, et ab hoc cornu his et ab his cornibus. sed in quibusdam necesse est u litteram retinere euitandae ambiguitatis gratia, ut partubus arcubus artubus tribubus. meminerimus autem quaedam nomina uel auctoritate ueterum uel euphonia modo secundo modo quarto ordine declinari, ut domus ficus laurus quercus et conplura arborum nomina.
de formis casualibus simplicium nominum
simplicium nominum formae casuales sunt sex, senaria quinaria quaternaria ternaria bipertita simplex uel unita, quae sic ordinantur. senaria est cum per sex casus numero singulari nomen in declinatione uariatur, ueluti unus solus. quinaria est quae per quinque casus obliquos declinatur, ut pater mater. quaternaria est quae per quattuor casus uariatur, ut puer aper. ternaria est quae tribus casibus obliquis declinatur, ut fabula. bipertita est quae alterna casuum productione et correptione uariatur, ut genu cornu gelu. haec enim duobus modis tantum in declinatione uariantur, quod quidem productione et correptione distinguimus. nam in nominatiuo accusatiuo uocatiuo correpta u proferuntur, in genetiuo datiuo ablatiuo producta. simplex uel unita est quae per omnes casus uniformiter currit nec usquam in declinatione uariatur, ut frugi nequam nugas nihili.
haec etiam a Graecis aptota dicuntur, quod a prima sui positione non cadunt. harum senaria modum unum habet et est uniformis. quinaria duos modos admittit, primum, cum in declinatione casus nominatiuus et uocatiuus sociantur, ut pater mater; secundum, cum datiuus ablatiuo similis est, ut doctus. quaternaria fit modis sex: primus, cum in uno nomine genetiuus et datiuus <sibi> similes sunt et uocatiuus et ablatiuus, ut Aeneas; secundus modus, cum nominatiuus et uocatiuus sibi similes sunt et datiuus et ablatiuus, ut aper caper; tertius, cum genetiuus et uocatiuus <sibi> similes sunt et datiuus et ablatiuus, ut Vergilius; quartus modus, cum nominatiuus et uocatiuus sibi similes <sunt> et genetiuus datiuo, ut dies res spes; quintus, cum nominatiuus et genetiuus et uocatiuus sibi similes <sunt> ceteris distantibus, ut panis canis; sextus, cum omnia neutra genetiuum in s litteram mittunt <...> ut sidus. ternaria item fit modis sex: primus, quotiens nominatiuus et genetiuus et uocatiuus in is exeunt et datiuus et ablatiuus in i, ut agilis facilis; secundus, quotiens nominatiuus et genetiuus et uocatiuus in us, datiuus et ablatiuus in u, ut portus; tertius, cum nominatiuus singularis in a exit, ut poeta; quartus, quotiens nominatiuus et [p. 309 vol. I Keil] datiuus et uocatiuus et ablatiuus sibi congruunt, ut Thisbe; quintus, quotiens in o exeunt feminina quae sunt Graeca, ut Sappho; sextus in omnibus neutris quae in i litteram terminant genetiuum, ut scrinium. bipertita, cum nominatiuo accusatiuus et uocatiuus similes inueniuntur, item genetiuo datiuus et ablatiuus, ut genu ueru. haec enim duobus tantum modis in declinatione uariantur, quod quidem productione et correptione distinguimus.
simplex uel unita, cum per omnes casus nomen uniformiter currit nec usquam in declinatione uariatur, et fit in his quae etiam a Graecis aptota dicuntur, quod a prima positione sui non cadunt, ut frugi nequam nugas nihili. de qua forma sunt etiam nomina numerorum indeclinabilia a quattuor usque ad centum. nam ab uno usque ad tres per omnes casus numeri declinantur et item a ducentis et deinceps praeter mille. sunt quoque alio genere monoptota, quae per ablatiuum tantum modo enuntiantur et ob id monoptota dicuntur, ut sponte natu tabo. item diptota intelleguntur ea quae singulari numero casu tantum nominatiuo et uocatiuo similiter efferuntur ceteris deficientibus, ut Iuppiter. triptota identidem trina ratione tenentur: prima est cum numero singulari tres dumtaxat casus in declinatione ceteris deficientibus inueniuntur, cum in plurali per omnes uarientur, ut opis opem ope; altera est eorum quae neutro genere numero tantum singulari tribus casibus efferuntur, ut fas nefas; tertia, cum neutrali genere numero singulari per omnes casus nomina declinantur, in plurali tamen tribus casibus tantum efferuntur, ut maria rura. tetraptota uero intelleguntur quae nominatiuo et uocatiuo casu deficiente per ceteros enuntiantur, ut Iouis Latiaris dicione.
de formis declinationis conpositorum nominum
declinatio conpositorum nominum tribus formis ordinatur. prima est quotiens animaduertimus ea quae ex duobus nominibus conposita erunt ex utraque parte declinari, id est cum ambo nomina declinantur, ut populus Romanus, eques Romanus, praetor urbanus, Liber pater, Longa Alba: secunda est cum ea quae ex nominatiuo casu singulari et genetiuo tam singulari quam plurali conposita fuerint ea parte declinantur qua fuerit nominatiuus, id est cum prius mouetur et posterius non declinatur, ut tribunus plebis, praefectus equitum, tribunus militum, pater et mater familias: tertia, cum ex obliquo et nominatiuo obliquum indeclinabilem habebit, id est cum prius uersa uice non mouetur et posterius declinatur, ut senatus consultum, plebi scitum. prouidendum est ut ne ea nomina conponamus quae aut conposita sunt aut conponi non possunt.
[p. 310 vol. I Keil]de declinatione exercitationis chriarum
chriarum exercitatio in casus sic uariatur. nominatiuo casu numero singulari, Marcus Porcius Cato dixit litterarum radices amaras esse, fructus iocundiores; genetiuo casu, Marci Porcii Catonis dictum fertur litterarum radices amaras esse, fructus iocundiores; datiuo, Marco Porcio Catoni placuit dicere litterarum radices amaras esse, fructus iocundiores; accusatiuo, Marcum Porcium Catonem dixisse ferunt litterarum radices amaras esse, fructus iocundiores; uocatiuo, o tu Marce Porci Cato, ne tu egregie dixisti litterarum radices amaras esse, fructus dulciores; ablatiuo, a Marco Porcio Catone dictum accepimus litterarum radices amaras esse, fructus dulciores; nominatiuo plurali, Marci Porcii Catones dixerunt litterarum radices amaras esse, fructus dulciores; genetiuo, Marcorum Porciorum Catonum dictum fertur litterarum radices amaras esse, fructus dulciores; datiuo, Marcis Porciis Catonibus placuit dicere, id quoque; accusatiuo, Marcos Porcios Catones dixisse ferunt, id quoque; uocatiuo, o Marci Porcii Catones, ne uos egregie dixistis, id quoque; ablatiuo, a Marcis Porciis Catonibus dictum accepimus litterarum radices amaras esse, fructus dulciores. hoc quoque exemplo ceterae chriae declinationes subicientur. nominatiuo, Puplius Vergilius Maro dixit «auri sacra fames»: similiter nominatiuo, Puplius Vergilius Maro dixit «degeneres animos timor arguit»: item nominatiuo, Marcus Porcius Cato dixit leges neruos esse ciuitatium: item <nominatiuo>, Demosthenes Atheniensis interrogatus quo modo orator factus sit respondit: plus uino inpendens olei. similiter nominatiuo, Diogenes cynicus philosophus in die accensa lucerna quaerebat hominem; genetiuo, Diogenis cynici philosophi memoria fertur, id quoque; datiuo, Diogeni cynico philosopho uisum est, <id> quoque; accusatiuo, Diogenen cynicum philosophum aiunt diligenter, id quoque; uocatiuo, o Diogene cynice philosophe, optime dixisti, <id> quoque; ablatiuo, a Diogene cynico philosopho memoriae traditum est in die accensa lucerna quaesitum hominem esse.
praefatio (et epilogus)
de consensu uerborum cum casibus
casus nominatiuus trahit uerbum tertiae personae, ut dicitur fertur nominatur. loquimur enim sic, Cato se Vticae occidisse fertur, Pompeius in litore Aegypti iacuisse dicitur, nominatur inter auctores Coelius, item Vergilius Aeneida fecit. casus uocatiuus secundam personam accipit, tam [p. 311 vol. I Keil] quam Vergili scribe, Cicero responde. prima persona non eget casu, sed admittit nominatiuum, ut seruio ingenuus.
uerba diuersis casibus apud Romanos hoc modo iunguntur. nam cum ab omni sermone Graeco Latina loquella pendere uideatur, quaedam inueniuntur uel licentia ab antiquis uel proprietate Latinae linguae dicta praeter consuetudinem Graecorum, quae idiomata appellantur. agnoscuntur autem ex casibus. nam inuenimus quae Graeci per datiuum dicunt haec a Romanis per genetiuum elata, ut pudet me amoris, et quae Graeci per genetiuum casum dicunt haec per datiuum usurpata, ut parco tibi; ceteros item casus alios pro aliis dictos, quos cum exemplis in suo quoque loco ponemus. sunt praeterea figurae quae consuetudine quidem per alium casum dicuntur, ab antiquis autem per diuersum, uelut utor hac re nos dicimus, ab antiquis autem utor hanc rem dictum est, quae et ipsa in sequentibus exponemus. haec igitur idiomata multifariam efferuntur, per uerba, per participia, per appellationes, per aduerbia. per uerba quidem sic. uerba genetiuis casibus sic iunguntur: memor sum bonorum, obliuiscor iniuriae, misereor puerorum, reminiscor doloris, discrucior animi, et animo dicimus; miseret me tui, piget me facti, pudet me gratiae, paenitet me laboris, taedet me operis, uenit mihi in mentem huius rei, doleo uicem tui et tuam, pertaesum me est iniuriae, egeo uictus, et uictu dicimus; accuso te huius rei, pertaesum est me tui, ut Vergilius «si non pertaesum thalami»; sed et datiuo dixerunt, ut Gracchus in L(ucium) Metellum«usque adeo pertaesum uos mihi esse». similis sum tui moribus, interest illius; tertia persona sic effertur: nam prima interest mea, secunda interest tua.
similiter refert mea, refert tua, refert illius. item quaedam nomina forma participiorum posita genetiuo casui iunguntur, ut patiens laboris, neglegens amicorum, adpetens pecuniae «fugitans litium», ut Terentius; «cupientissimus legis», ut Sallustius, superlatiuo facto ab eo nomine quod est cupiens; quoniam participia et accusatiuo copulantur, ut adpetens pecuniam, fugitans lites, cupiens legem, et cetera huius modi figuras uerborum suorum sectantur. quae autem pro appellationibus sumuntur, haec genetiuum casum admittunt, ueluti amans filii est, egens pecuniarum est. item omnes appellationes quae in tor terminantur deriuatae a uerbis eundem genetiuum [p. 312 vol. I Keil] casum admittunt, ueluti cupitor sum huius rei, curator sum huius rei, uictor sum laboris. ceterae appellationes quae cum figura dicuntur aut genetiuum tantum modo aut ablatiuum recipiunt casum, quarum pleraeque utrosque casus admittunt. et per genetiuum quidem sic: gnarus sum huius rei et ignarus, peritus sum <huius> rei et inperitus, certus sum huius rei et incertus, inscius sum doloris, dubius itineris, cupidus honoris, ignarus belli, securus amorum, studiosus picturae, conscius facti, plenus bonorum, conpos uoti; et siquid aliud simile inuenitur, ita figuratur. pauca sunt quae casum non requirunt, ut horrens. et alia ut sententia poscit casum recipiunt, ut neglegens sum in hac re. et ex praeterito item participiorum nomina fiunt appellatiua, <quae> aut secundae sunt nominum declinationis aut quartae; secundae, ut praefectus execratus apertus, quartae quidem declinationis uisus iussus. sed haec nomina quae ex praeterito tempore participiorum fiunt non habent casus, nisi secundae declinationis sint; <et sunt> pauca, ex quibus quaedam genetiuum ita recipiunt, uictus animi, expertus belli. expertus autem bellum per incusatiuum fit participium. uerbum enim huius participii, id est experior, incusatiuum recipit casum, experior discipulos. per ablatiuum autem sic, dignus sum hac re, et siquod aliud tale inueniatur. per utrosque casus ita figuratur, ut diues sum huius rei et hac re. sed prius Graeca figura profertur. apud illos enim genetiuo casui iungitur, sicut amans mei est: uersus ille testatur <...> plenus hac re et huius rei dicimus: ablatiuo, ut Vergilius «thymo plenae»; idem «plenamque sagittis Threiciis» ait; Terentius autem «plenus rimarum sum».
<datiui casus idiomata>. uerba quibus haec conueniunt: suadeo tibi, maledico hosti, mando tibi, cedo potenti, ministro parenti, dono propinquo, subscribo epistolis, pareo legibus, succedo tibi, praesideo prouinciae, adimo et aufero et demo tibi, subduco tibi, uitium tibi duco, obicio tibi, excidit mihi scalprum, succurrit mihi haec res, praeeo patri, subeo oneri, inpropero tibi, praepono te illi, antepono diuitiis amicum, praefero [p. 313 vol. I Keil] antefero muneri amicitiam, eripio abripio rapio tibi, parco peccanti, noceo tibi, oculos illi euello uel eruo, caput illi findo uel frango uel minuo uel rumpo, praecipio tibi, abduco tibi illum, incommodo tibi, timeo tibi, officio accusatori, detraho tibi, ausculto tibi, rependo tibi, repraesento tibi, prospicio prouideo consulo tibi, auello amico, similis sum tibi figura, subtraho amico, obstrepo illi, obrepo iudici, extorqueo nolenti, uacat mihi, liquet mihi, derogo tibi, supplico tibi, studeo litteris, crisat illi, palpo equo, praeficio tibi, adsum clienti, prosum omnibus, obsum inimicis, praesum prouinciae, alienus sum tibi: anteeo illi et praesto illi datiuo casu dicimus, ut Cicero «qui omnibus intellegentia anteibat», item de deorum natura tertio «homines omnibus bestiis antecedunt», et Sallustius «praestare ceteris animalibus»; sed et accusatiuo Vergilius, «uel magnum praestet Achillen»; anteeo quoque illum accusatiuo casu Terentius, «erum anteeo sapientia», Plautus in trinummo«genus / multo Surorum anteit patientia»: largior amico, gratificor tibi, obsequor domino, aduersor inimico, insidior hostibus, medeor aegroto; hoc autem perfecto caret: anteferor omnibus, praeferor uobis, conuicior debitori, geniculor uictori, praeuaricor obnoxio, patrocinor patriae, ancillor amico, adulor amicae, blandior magistro, inprecor malis, moderor tibi, misereor tibi, furor tibi. sunt etiam plurima idiomata quae ex nominibus omnium declinationum ordinantur et per datiuum coniuncto alio uerbo efferuntur, non tamen omnibus generibus; ueluti primae declinationis feminino genere, curae mihi est doctor, miseriae mihi est labor, infamiae mihi est amor, desidiae mihi est mictus, morae illi sum, gloriae mihi est patria et similia; secundae genere neutro, uitio tibi do hanc rem, testimonio tibi sum, auxilio tibi sum, praesidio tibi sum, consilio tibi sum, commodo tibi sum, gaudio mihi est uirtus tua, taedio mihi est desidia, odio mihi est pigritia, impedimento mihi est [p. 314 vol. I Keil] senectus, studio habeo hanc rem, ludibrio mihi habetur aduersarius, bono mihi est ueritas, commodo mihi est haec res, argumento mihi est probitas; <tertiae neutro genere>, muneri tibi do librum, pignori <tibi> do uestem, oneri tibi sum, crimini <mihi> est haec res, cordi mihi est amicitia; item masculino genere, dolori mihi est <haec res>, terrori mihi est iudicium, honori ducitur apud nos haec res; <quartae masculino genere>, usui tibi sum, risui mihi est haec ars, risui hominem habeo, despicatui te habeo, contemptui te habeo, quaestui mihi est haec ars. item sunt nomina quae datiuum casum trahunt, intentus studiis, inimicus malis, dicto audiens, patri inuidus, bono maliuolus, studenti proximus, uiae habilis, uirtuti utilis, scenae aptus, congruus patribus. sunt alia quae accusatiuum casum trahunt sed figurate, ut exosus bella; alia ablatiuum, ut secundus ab Hercule, quartus a Perseo; alia septimum, ut magnus uirtute, industria suetus, insignis fama, uehemens facundia, infirmus aetate, gloriosus eloquentia, fretus cithara.
incusatiui idiomata quae ex uerbis nascuntur et per incusatiuum efferuntur: accuso adulterum, insimulo illum, interrogo te, postulo eum, excuso innocentem, adiuuo timidum, interpello consularem, curo domum, aequo magistrum, aequipero patrem, inquieto liberum, usurpo antiquitatem, increpo seditiosum, impetro honorem, inchoo opus, inuolo in hostem et inuado, inpersonale iuuat me, derideo inperitum, iubeo famulum, mereo subscriptionem, mereo stipendium, mereo coronam, moneo puerum, inuideo illi pulchritudinem, admoneo illum hanc rem, refero ad patrem, decet uirginem, dedecet illum, paenitet amicum, piget inertem, decet me dignitas, adsideo te et tibi, adtendo te oculis, adtendo tibi mente: manet te, ut Vergilius «te quoque magna manent nostris penetralia regnis», item et «qui te cumque manent isto certamine», et «te, Turne, nefas te triste manebit / supplicium»; idem tamen «haec eadem matrique tuae generique manebunt», Cicero <...> «tibi poena manet»: corripio tardum, incipio historiam, [p. 315 vol. I Keil] inruo in hostem, impetum in te facio, inrumpo in bestiam, tango genua, cupio magistratum, reprehendo orationem, adpeto amicitiam, consulo praeceptorem, arguo hominem, arcesso eum, animaduerto eum, animaduerto in eum, neglego mandatum, contemno legem, despicio praetextam, sperno militem, accedo duumuirum; accedo autem tibi, eadem tibi sentio: peto domum, offendo iudicem, concedo tibi munus, labefacio hominem, concupisco domum, corrigo peccantem, non amplius unam noctem sentio honorem, conuenio medicum, inpedio lectorem, audio oratorem, conmuto culcitam, adeo praesidem, memini hanc rem et huius rei, comitor amicum; comitor autem amico per ablatiuum passiua significatione fit: calumnior uiduam, conor magnam rem, execror meretricem, criminor sacrilegum, aspernor pauperem, despicor uicinam, periclitor hospitem, recordor speciem, reminiscor factum et facti et facto, ingredior forum, adgredior petitionem, obliuiscor hanc rem et huius rei, mereor laudem, intueor imaginem intuitus sum, sequor erum, consequor dignitatem, adipiscor praemium, ingredior limen, adgredior hoc negotium, adloquor conmilitones, nanciscor occasionem, potior fortunam, adorior hominem, inuehor in aemulum et inuectus sum, ordior hanc rem, experior notarium.
ablatiui idiomata quae ex uerbis nascuntur: libero puerperam dolore, dono magistratum statua, onero asinum salibus, satio seruos pane, saturo te pulmento, abdico filium domo, sub illo milito, sustineo me arte mea, fraudo latronem deposito, priuo malum dignitate, orbo crudelem filiis, regno in urbe, impero gentibus et frequentatiuum imperito, uaco culpa, uaco militia, uaco scriptura, sacrifico uictima, conmunico cum illo, tempero me uino, postulo a iudice, exulto uictoria, flagro amore, conmunico tecum furtum, expostulo tecum, exaequo te cum deteriore, conparo te cum deo, pugno cum riuali, certo cum aemulo; certo autem tibi: litigo cum amica, ardeo cupiditate, careo taedio, prohibeo te limine, abstineo me cibo, te pendeo; sed melius ex te pendeo: egeo laude et indigeo, impleo te uino. item cum praepositione ablatiuum casum trahunt haec ita, abhorreo ab illo, discedo a petulante, desisto ab hac re, discrepo ab ignauo, dissentio ab aequitate. item nomina, ut oriundus ex Africa, longinquus ab Achaia, diuersus a Ponto. emo asse per ablatiuum efferimus et emi [pretii]; sed aduerbia haec duo pretii per genetiuum, ut Graeci, efferimus, quanti emisti? tanti emi. afficio te gaudio, interdico tibi foro, cado proposito, deficio luctu, inbuo aram sanguine, incendo te oratione et [p. 316 vol. I Keil] accendo, contendo cum inprobo; est et contendo conparo: confligo tecum, iungo te cum minore, concumbo cum uxore, coeo cum muliere, confero te cum potentiore, cedo possessione, interdico illi amicitia mea, auello <a> te uestem, induo te armis, inpertio te opera, conuenio tecum, liberor molestia, donor imagine, oneror uino, satior cibo, saturor pulmento, abdicor praetura, sustentor arte, fraudor deposito, priuor dignitate, adficior laetitia, inbuor sanguine, incendor iracundia, laetor labore, glorior uictoria, dominor Graecis dominatus sum, dignor te salutatione, comitor rustico; comitatur autem illum actiua significatione per accusatiuum: sermocinor tecum, luctor cum athleta, inpersonale conuenit mihi tecum, in gratiam tecum redeo, gaudeo agri cultura, bene mereor de te, male mereor de illo, utor toga, ut Vergilius «utere sorte tua»; sed et hanc rem utor ueteres dixerunt, ut Terentius «quod ista aetas magis ad haec utenda idonea esset», idem «nam in prologis scribendis operam abutitur»: abutor charta, nitor baculo, labor causa uel cogitatione uel proposito, diuellor a te, auellor a te auulsus sum, distrahor a comite, fungor officio, fungor munere; sed ueteres fungor hanc rem dixerunt: defungor muneribus et defungor periculis, defungor uita, fruor diuitiis; perfecto caret: potior pecunia. quae ex nominibus oriuntur: alienus a crimine, dignus honore, indignus parentibus, contentus paucis, incensus amore, fretus innocentia, orbus patria, orbus oculis, orbus filiis, orbus patre, orbus manibus. ex his nominibus quaedam accipiunt sum uerbum et faciunt uim uerbi, ueluti contentus sum uno pulmento, fretus sum, orbus sum, raucus sum. et omnes conparationes ablatiuum recipiunt, ueluti studiosior fratribus, agilior patre. aduerbium, opus est mihi minuto, opus mihi fuit. sed ueteres per incusatiuum hoc idioma saepissime quidem extulerunt, opus est mihi hanc rem. sed apud ueteres inuenimus hoc dici per omnes casus praeter uocatiuum, ueluti opus est mihi haec res et huius rei et huic rei et hanc rem et hac re; nos autem per ablatiuum solum opus est mihi hac re. illud autem est obseruandum maxime. nam ut Graeci dicunt χρείαν ἔχω χρεέαν εἶχον, nos non dicimus opus habeo opus habebam, sed opus est mihi opus erat mihi; et quod illi dicunt χρείαν σου ἔχει ὁ πατήρ, nos dicimus pater uult te, praeceptor uolebat te et similia. praeterea multa sunt quae Romani per ablatiuum casum solent efferre. inmensa enim est huius casus licentia, et utimur eo saepissime pro duobus casibus, genetiuo [p. 317 vol. I Keil] et datiuo. nam multa quae Graeci per hos casus dicunt nos per ablatiuum efferimus per nomina pronomina et participia. sunt autem ea <quae> pro genetiuo accipiuntur per nomina huiusce modi, singulariter Pompeio consule, pluraliter Pompeio et Crasso consulibus, duce patre, ducibus patribus, uaria uictoria bellum, homo mira eloquentia, magnis uiribus adulescens, bona forma mulier et similia; per nomina et participia instantis temporis sic, deo uolente et diis uolentibus, te praesente, uobis praesentibus, cedente aduersario uici, cedentibus aduersariis uicimus, audiente ipso praeceptore legi, audientibus ipsis praeceptoribus legimus et similia; per participia praeteriti temporis sic, peracto tempore, peractis temporibus, coepto bello, his ita actis, recitatis litteris et similia. sed in hoc praeterito tempore ablatiuus et pro nominatiuo accipitur et intellegitur pro infinito tempore, <quod> Graeci uocant ἀόριστον, et apud nos est in participiis, ueluti singulariter audito hoc uerbo respondit, pluraliter auditis his uerbis responderunt, pluraliter et singulariter auditis his uerbis respondit, inuenta ueritate tacuit, peracta oratione sedit, uiso fratre gauisus est et cetera quae sunt similia. pro datiuo autem sic utimur ablatiuo, ueluti ex prima declinatione nominum singulariter cura consumitur, pluraliter curis consumuntur, ex secunda studio te uinco, ex tertia dolore uictus est, ex quarta aestu solutus est, et cum pronominibus, hoc tempore nihil habeo, illis temporibus ualuit haec lex, hoc anno non uidi eum, hac uia, his rebus, hoc modo et similia.
hactenus de ablatiuo casu. ceterum ab his quidam discrepant qui etiam septimum casum adsumunt, qui est ablatiuo similis, ratione autem non congruit, cuius differentiam inserere haud piguit ita. casus ablatiuus praepositiones semper recipit et uno modo profertur, cum a persona ablatum quid significetur aut a re aut a loco, cuius uis apud Graecos bipertita est. aut enim per genetiuum aut per aduerbia localiter posita et a nomine deriuata explicabitur: per genetiuum sic, cum a persona ablatum quid significetur, ueluti ab oratore accepi; item a re, a libris Ciceronis intellectum est: per aduerbia autem a loco significa<ntia, cum quid a loco abla>tum demonstrent, uelut a Roma in Africam redit, item a Troia uel ab Ilio nauigauit Aeneas; quod apud illos interpretatur aduerbialiter sic, Τροίηθεν Ἰλιόθεν, item <ab> alto ὑψόθεν et cetera similiter. septimus uero casus his praepositionibus quae ablatiuo casui conueniunt subtractis profertur modis quattuor. primo, cum in persona aut in loco aut in re intellegitur, uelut in Scipione militaris uirtus enituit, in monte Caucaso poenas [p. 318 vol. I Keil] luit Prometheus, in statua Ciceronis uictoria coniuratorum inscribitur; et interpretatur talis figura per datiuum ἐν Σκιπίωνι, ἐν τῷ Καυκασίῳ ὄρει, ἐν τῷ ἀνδριάντι. quae regula etiam in nominibus quorum ablatiuus et datiuus idem est obseruatur, ut ab hoc Vergilio huic Vergilio et ab hac securi huic securi, ab hoc suaui huic suaui. secundo, cum duo ablatiui copulati genetiuo Graeco interpretentur, uelut ducente dea elapsus est Aeneas, incusante Cicerone Catilina conuictus est, studente sacerdote differentia inuenta est, ἡγεμονευούσης τῆς θεοῦ ἐξώλισθεν Αἰνείας, κατηγοροῦντος Κικέρωνος ἐλέγχθη Κατιλίνας, σπουδάζοντος ἱερέως ἡ διαφορὰ ηὑρέθη.
item multum interest utrum dicamus ab hoc praesente accepi an hoc praesente ab alio accepi; similiter ab oratore uenio et oratore magistro utor.
tertio modo, cum hanc figuram Graecam, ἐλπίδι τοῦ δύνασθαι, προαιρέσει τοῦ λῃστεύειν, σχήματι τοῦ ἐπιβουλεύειν, Latine dixerimus spe posse, uoluntate latrocinandi, consilio insidiandi. quarto, ut Scaurus retulit, cum Latinum eloquium in quodam uerbo deficit, uelut in illo ὄντος οὔσης ὄντων οὐσῶν. dicimus enim sic, nullo timore hostium castra inrupit, nulla spe rerum potiundi uallo fossa<que> moenia circumdat, nullis custodibus Palladium ereptum est, nullis insidiis palam uictus est hostis. ubique enim deficit Latinus sermo; scilicet ideo quoniam duo ablatiui nominales sunt copulati. quod si unus eorum participialis sit, non deficit Latinus sermo sed plenus est, ut supra relatum est, ducente dea elapsus est Aeneas, et cetera quae secundo modo exposuimus.
idiomata communia omnium casuum quos supra <scripsimus>. genetiui et datiui nomina, similis sum tui et tibi, similis fui; amicus sum illius et illi: genetiui [et datiui] et incusatiui uerbum passiuum <primae>, discrucior animi et animum [et animo], discruciatus sum; <tertiae, arrigor> animi et animum, arrectus sum: genetiui et ablatiui nomina, diues sum agrorum et agris, felix huius rei et hac re: genitiui et incusatiui et ablatiui uerbum, licet stilus assis et assem et asse, εὑρίσκει τὸ γραφεῖον ἀσσάριον. <datiui> [p. 319 vol. I Keil] et incusatiui uerbum actiuum primae, praesto omnibus et omnes melior sum, praesto autem tibi praebeo tibi; passiuum primae, moderor militibus et milites, moderatus sum; <secundae>, medeor puero et puerum, medicatus sum: datiui et ablatiui secundae actiuum, timeo patriae et de patria; tertiae actiuum, metuo tibi et de te: <datiui et ablatiui et incusatiui primae actiuum>, derogo tibi et illi et de illo καθαιρῶ αὐτόν, plus mihi derogo, plus mihi abrogo; tertiae actiuum, detraho tibi et de te <...> incusatiui et genetiui secundae actiuum, admoneo te meritum et meriti, admonui; corruptum actiuum memini patronum et patroni; passiua tertiae, reminiscor hospitem et hospitis, perfectum non habet, obliuiscor cognatum et cognati, oblitus sum: incusatiui et ablatiui secundae, oleo unguentum, ut Cicero in Antonium«frustis esculentis uinum redolentibus», et Marsus «hircum et alumen olens», Terentius «olet unguenta de meo», Ouidius autem uitiose hac re oleo, «perque lacus sacros et olentia sulphure fertur / stagna Palicorum»; et Vergilium quidam putant similiter dixisse «redolentque thymo fragrantia mella», sed frustra: est enim ordo, redolent mella fragrantia thymo. nam fragrare quidem ablatiuo dicimus casu. perfectum olui; et redoleo cum praepositione. tertiae, cedo fortiori palmam et palma, cessi; concedo possessionem et possessione, concessi; offendo glebam et gleba, offendi.
aduerbium, clam custodem et custode, et clanculum et clanculo. genetiui et incusatiui et ablatiui secundae, inuideo tibi gloriae et gloriam et gloria, inuidi; tertiae, potior regni, ut Cicero «rerum potiri uolunt», et regnum, ut Terentius <...> et regno, ut Vergilius «et auro ui potitur», potitus sum. genetiui et ablatiui nomen, plenus sum gaudii et gaudio, plenus fui; <actiuum> secundae, egeo uictu et uictus, egui, et indigeo [et] indigui; passiuum secundae, inpleor carne et carnis, inpletus sum, et conpleor conpletus sum. ablatiui et datiui primae, opto a dis et opto dis. ablatiui et incusatiui secundae, caueo mihi a latrone et caueo latronem, caui; <passiuum primae>, precor ab Ioue et Iouem; passiuum tertiae, induor tunica et tunicam induor.
[p. 320 vol. I Keil]idiomata quae ueteres quidem per accusatiuum extulerunt, nos autem per datiuum secundum Graecos efferimus: actiua primae, obiurgo filium ueteres dicebant, obiurgaui; nos autem obiurgo filio per datiuum, ut Graeci; excanto te et incanto, nos excanto tibi per datiuum: secundae, illi inpendeo te, nos inpendeo tibi: tertiae, adtendo legentem, nos adtendo legenti, aduerto te, nos aduerto tibi, adsido socium, nos adsido socio, inludo hominem, <nos> inludo homini, praestolor nutricem, nos praestolor nutrici. sed hoc ueteres secundum Graecos, quid tibi futurum est, nos quid te futurum est.
de uerbo
de nomine
nomen quid est? nomen est pars orationis cum casu sine tempore rem corporalem aut incorporalem proprie communiterue significans, proprie, ut Roma Tiberis, communiter, ut urbs flumen. sed ex hac definitione Scaurus dissentit. separat enim a nomine appellationem et uocabulum. et est horum trina definitio talis: nomen est quo deus aut homo propria dumtaxat discriminatione enuntiatur, cum dicitur ille Iuppiter, hic Apollo, item Cato iste, hic Brutus. appellatio quoque est communis similium rerum enuntiatio specie nominis, ut homo uir femina mancipium leo taurus. hoc enim animo auribusque audientis adfertur animalium esse quidem duo tantum genera, sed sine speciali discriminatione. nam nec quis homo nec quis uir nec quae femina nec quod mancipium nec qualis leo taurusue est definitur. appellationi accidunt eadem fere quae et nomini. item uocabulum est quo res inanimales uocis significatione specie nominis enuntiamus, ut arbor lapis herba toga et his similia. uocabulo accidunt eadem quae appellationi. nomen autem dicitur, quod unam quamque rem monstret ac notet, quasi notamen media syllaba per syncopen subtracta, uel a Graeca origine παρὰ τὸ ὄνομα. nomini accidunt obseruationes hae, genus numerus figura casus qualitas.
qualitas nominum bipertita est. aut enim propria sunt nomina aut appellatiua: quaedam et propria sunt et appellatiua. propria sunt quae propriam et circumscriptam qualitatem specialiter significant; item quae unica et sola sunt deorum, ut Iuppiter, et quae bina, ut Liber pater, [p. 321 vol. I Keil] hominum, ut Romulus, urbium, ut Troia, prouinciarum, ut Africa, insularum, ut Sicilia, montium, ut Pyrenaeus, fluminum, ut Pactolus.
propriorum nominum quattuor sunt species, praenomen nomen cognomen agnomen. praenomen est quod nominibus gentiliciis praeponitur, ut Marcus Puplius. nomen proprium est gentilicium, id est quod originem familiae uel gentis declarat, ut Porcius Cornelius. cognomen est quod unius cuiusque proprium est et nominibus gentiliciis subiungitur, ut Cato Scipio. ordinantur enim sic, Marcus Porcius Cato, Puplius Cornelius Scipio. agnomen quoque est quod extrinsecus cognominibus adici solet ex aliqua ratione uel uirtute quaesitum, ut est Africanus Numantinus et similia. huius modi autem nominum ordinatio, sicut Arruntius Claudius asserit, a Graecis tracta demonstratur. quae quidem ut sit magis intellectu perspicua et ad imaginem illorum esse conposita, exempli gratia haec subicienda decreui. apud illos Alexander proonymos est, quod nos praenomen dicimus; hoc gentilicio nomini praeponitur. est autem gentile nomen Dardanius, quod originem familiae declarat. tripertita post modum frequentauit conpositio uice cognominis specialiter posita gentilique nomini subiuncta. est autem cognomen quod cuiusque personae propriam notat definitionem. nam in eadem gentilitate multi Dardanii, sed ad cognoscendam cuiusque proprietatem et quis ex multis intellegi debeat cognomen ostendit, ut est Paris. sumuntur autem cognomina tripliciter, aut a qualitate uel quantitate corporis, ut est apud nos <...> uel animi uel facti, sicut apud illos a facto Paris est cognominatus. eodem modo Achilles praenomen est, nomen Aeacides, cognomen specialiter positum a facto, id est a pedum uelocitate, podoces. siquis ergo uelit haec simul tria copulare, sic ordinet, Achilles Aeacides podoces, Pyrrus Aeacides Neoptolemus, Alexander Dardanius Paris. his etiam unum accedit, agnomen ex aliqua uirtute forinsecus quaesitum, quod ἐπιγέννητον Graeci dicunt, quo cognomina discriminantur, ut est Vlixi agnomen polytlas. nam praenomen est, ut ait Ibycus, Olixes, nomen Arsiciades, cognomen Odyseus, et ordinantur sic, Olixes Arsiciades Odyseus polytlas. non fere tamen omnia nomina quattuor species admittunt. quaedam enim inueniuntur apud illos unica uel [p. 322 vol. I Keil] dionyma, ut Palaemon Melicertes, Astyanax Scamandrios, et similiter alia, sicut apud nos Numa Pompilius, Tullus Hostilius, Ancus Marcius, Seruius Tullius, Marcus Antonius, Lucius Paulus, item alia. omnia praenomina aut singulis litteris notantur, ut C. P. L., aut binis, ut Gn., aut ternis, ut Sex.
appellatiua nomina sunt quae generaliter communiterque dicuntur.
haec in duas species diuiduntur, quarum altera significat res corporales, quae uideri tangique possunt, ut homo arbor, altera incorporales, quae intellectu tantum modo percipiuntur, uerum neque uideri nec tangi possunt, ut est deus pietas iustitia dignitas sapientia doctrina facundia. sunt item propria et appellatiua, ut Clemens Maximus Pius; quotiens laudem significant, tunc appellatiua, ut clemens iudex, maximus uir, pius filius [sed haec omnia nomina absoluta dicuntur et singulis quibusque rebus personisue apposita]. sunt nomina quae gentem significant, ut Afer Dacus Hispanus; alia patriam, ut Thebanus Romanus; alia numerum, ut unus duo; alia ordinem, ut primus secundus: sed primus de multis, de duobus prior dicitur, sicut de duobus alterum dicimus, de multis alium.
quaedam ficta a sonis uel a uocibus, quae Graeci πεποιημένα dicunt, ut stridor clangor hinnitus tinnitus mugitus. quaedam descendunt ab aduerbiis, ut hesternus hodiernus crastinus serus nimius citus; alia a participiis, ut ludibundus laudabundus. sunt etiam alia participium sonantia, ut demens amens sapiens ingens; alia uerbis similia, ut contemplator speculator uerbero erro. sunt quaedam positione singularia, intellectu pluralia, quae Graeci perileptica nominant, ut contio populus exercitus. sunt quaedam quae Graeci etymologica nominant, ut bibliotheca; alia quae nomen traxerunt ex his quae continentur, <quae> Graeci periectica appellant, ut uinetum rosetum. sunt quaedam nomina quae per se sine alterius partis orationis adminiculo intellegi non possunt, ut pater frater. recipiunt enim sibi et illa per quae intelleguntur, ut meus tuus. haec a Graecis τῶν πρός τι appellantur, id est ad aliquid. et similia τῶν πρός τί πως ἔχοντα, id est ad aliquid quodam modo adtendentia uel taliter qualiter se habentia, ut dexter sinister. haec et conparatiuum gradum admittunt, ut dexterior sinisterior. sunt quoque quaedam homonyma, quae una loquella plura significant, ut nepos acies. significat enim nepos et certum cognationis gradum et rei auitae consumptorem. similiter acies et oculorum dicitur et [p. 323 vol. I Keil] ferri et exercitus. sunt alia synonyma uel polyonyma, quae pluribus loquellis idem significant, ut terra humus, ensis mucro gladius. quaedam mediae potestatis quae adiecta nominibus significationem a coniunctis sumunt, ut magnus fortis. haec enim per se nullum habent intellectum et ideo a quibusdam adiectiones dicuntur, ut magnus uir, fortis exercitus.
sunt quae a Graecis epitheta dicuntur, <quae> quibuscumque personis adiciuntur laudandi uel uituperandi gratia. haec sumuntur aut a qualitate animi, ut sapiens demens pudicus turpis bonus malus, aut a qualitate corporis, ut formonsus deformis, aut a quantitate, ut sublimis humilis procerus, aut extrinsecus, ut purpuratus palliatus; ex hac specie «uittata sacerdos» et «pharetrata Camilla»: aut a qualitate facti, ut est «Lausus equum domitor debellatorque ferarum» et «ipse doli fabricator Epios»: aut ab accidentibus tracta, ut «caeruleus imber», beatus diues pauper: aut a qualitate naturae sumpta, ut «ignis edax». sed haec omnia quamquam species sunt nominum, absolute tamen nomina dicuntur. sunt quaedam principalia, quae Graeci prototypa dicunt, ut fons mons uilla schola hortus. ex his nascuntur deriuatiua, quae apud Graecos paragoga dicuntur, ut fontanus montanus uillaticus scholasticus horticus. deriuantur autem nomina modis septem. aut enim patronymica sunt aut possessiua, quae κτητικά dicuntur, aut paronyma aut uerbalia aut conparatiua aut superlatiua aut diminutiua.
patronymica sunt quae a patre sumuntur, ut Pelides Priamides.
abusiue saepe etiam a matre fiunt, ut Latous Apollo, Phillyrides Chiron, Inous Palaemon, Pleiades; aut ab auo, ut Aeacides; aut ab auia, ut Ledaea Hermione; aut a fratribus, ut Phaethontiades et Laumedontius heros; aut a maioribus, ut Belides Palamedes; aut a maritis, ut Helena Menelais; aut a filiis, ut Althaea Meleagris, sicut Ibycus Graecus retulit.
possessiua sunt ut Peleius. ex hac specie est «Euandrius ensis» et «Aeneia puppis» et «Romuleoque recens horrebat regia culmo» [p. 324 vol. I Keil] et «Phineia postquam / clausa domus» et «Agamemnoniaeque Mycenae».
haec interdum poetae quasi patronymica proferunt, ut est Orestes Agamemnonius. sed quod patronymicon est poni quasi κτητικόν non potest. paronyma sunt quae ab alio quodam trahuntur et nihil de supra memoratis significant, ut equus eques.
Ῥηματικά sunt quae a uerbis deriuantur nomina. haec non absurde uerbalia dixerimus, ut dico dictio; item in conpositione praedico, quod est tertiae coniugationis, praedictio, at in altero, quod est primae coniugationis praedicatio: item lego lectio, oro oratio, parco parsimonia.
conparatiua sunt cum aliquem uel alieno uel suo generi conparamus, ut fortior. superlatiua sunt cum aliquem conparamus ad omnes, ut fortissimus omnium. conparationis gradus sunt tres, positiuus, qui et absolutus, conparatiuus superlatiuus. absolutio est elatio sine conparatione, ut fortis; conparatio <est> elatio cum conlatione ad alium, ut fortior; superlatio est enuntiatio cum superlatione ad omnes, ut fortissimus. ex his tribus conparatiuus gradus generis est semper communis. conparantur autem nomina quae aut qualitatem aut quantitatem significant. sed quaedam non amplectuntur omnes gradus, id est non per tres gradus eunt. nam omnia qualitatium nomina sex retinent formas, quas inserendas putauimus. aut enim incipiunt aut sunt aut ueniunt aut adiciuntur aut inueniuntur aut exeunt. incipiunt cum conparatiuo deficiente gradu et superlatiuo positiuum tantum habent, ut mediocris rudis sobrius. sunt quae ex positiui imagine per omnes gradus formantur, ut fortis fortior fortissimus. ueniunt quae post positiuum per gradus ceteros imaginem alteram sumunt, ut bonus melior optimus, malus peior pessimus. adiciuntur cum extrinsecus positiuo tantum aduerbia quaedam adiecta uice secundi gradus ponuntur, tam aut minus aut minime aut magis aut maxime. dicimus enim tam bonus tam malus, minus bonus minus malus, minime bonus minime malus, magis bonus magis malus, maxime bonus maxime malus. eodem modo et pius. inueniuntur ea quae trifariam ordinantur in hunc modum, uno scilicet deficiente quolibet gradu, aut positiuo aut conparatiuo aut superlatiuo; positiuo, ut ulterior ultimus, ocior ocissimus; conparatiuo, pius piissimus; superlatiuo, senex senior. terminantur quae nouissimum tantum habent, ut nouissimus summus. conparatio nominum proprie in conparatiuo et [p. 325 vol. I Keil] superlatiuo gradu est constituta; positiuus perfectus et absolutus est. saepe autem conparatiuus gradus praeponitur superlatiuo, ut stultior stultissimo et maior maximo. saepe idem minus a positiuo significat, quamuis recipiat conparationem, ut «mare Ponticum dulcius quam cetera» minus amarum significat quam cetera. saepe idem pro positiuo positus minus significat et nulli conparatur, ut «iam senior, sed cruda deo uiridisque senectus».
sunt nomina significatione diminutiua, intellectu conparatiua, ut grandiusculus maiusculus. conparatiuus gradus ablatiuo casui iungitur utriusque numeri. sed tum hoc utimur, cum aliquem uel alieno uel suo generi conparamus, ut Hector fortior Diomede uel audacior Patroclo Achilles fuit; et unum cum multis alienis, ut fortiores Graeci Troianis. sed gradu conparatiuo in uno et altero prope aequalibus ac similibus [non] utimur (nam dissimilium conparatio nulla est), ut: hi duo uiri fortes, sed hic altero fortior; uerum superlatiuo, cum unum antecellere pluribus significamus, ut, si tres pluresue sint uiri, eum quem superferimus fortissimum ceterorum dicimus, et semper genetiuo plurali adiungitur, ut «optime Graiugenum». sed tum hoc utimur, cum aliquem suo generi conparamus, ut Hector fortissimus Troianorum fuit, Achilles Graecorum. plerumque superlatiuus pro positiuo ponitur et nulli conparatur, ut Iuppiter <optimus> maximus. interdum conparatiuus nominatiuo iungitur, ut doctior hic quam ille, ut Plautus in Menaechmis«quid ais, homo / leuior quam pluma?».
diminutiua sunt quae in diminutione absolutorum nominum fiunt sine ulla conparatione, ut paruus paruulus, adulescens adulescentulus. horum autem tres sunt gradus. quorum forma quamuis magis minuitur, crescit saepe numerus syllabarum. omnia enim nomina feminini generis quae casu nominatiuo a littera terminantur ante nouissimam litteram recipiunt ol syllabam et faciunt diminutionem, tam quam galea galeola. item masculina in us casu nominatiuo terminata et neutra in um finita eadem ul syllabam recipiunt, ut agnus agnulus, scamnum scamnulum. masculina uero ea quae genetiuo casu is syllaba terminantur nouissimas syllabas culus [p. 326 vol. I Keil] recipiunt, tam quam fons fonticulus, feminina cula, tam quam nauis nauicula, neutra culum, ut munus munusculum siue municulum. similiter ea quae us syllaba genetiuo proferuntur tam masculina quam feminina (nam neutra nulla sunt) easdem syllabas admittunt, tam quam <hic> fluctus flucticulus, haec porticus porticula. apud antiquos aliae diminutiones reperiuntur. descendebant enim ad tertiam usque formam, tam quam arca arcula arcella arcellula, catinus catinulus catellulus, oculus ocellus ocellulus. ex secunda diminutione quaedam sunt in consuetudine, pauca ex tertia, ut ocellulus et catellulus. apud nos diminutionis hoc genus seruatur quod est primae positionis, id est prima diminutio. omnis item appellatio primae positionis a littera terminata casu nominatiuo acceptis syllabis ri et us significat eum qui eam rem aut praestat aut uendit aut emit, ueluti amica amicarius ἐρωμενοπάροχος ἐρωμενοπώλης ἐρωμεναγοράστης, lactuca lactucarius, culcita culcitarius, charta chartarius, harena harenarius, herba herbarius. quod si rursus detracta a littera a prima positione pro ri et us syllabis adieceris o et sus, erit is locus qui eas res multas habet, amica amicosus ἐρωμένη πολυερώμενος, lactuca lactucosus θρῖδαξ πολύθριδαξ θριδακώδης, culcita culcitosus, charta chartosus, harena harenosus, herba herbosus. eadem quoque diminutiua fiunt, si ante a u et l posueris, ut amica amicula, lactuca lactucula, culcita culcitula, charta chartula, harena harenula, herba herbula. ea autem quae ante a habent i sic figurantur, ut controuersia controuersiola, gratia gratiola, hirnia hirniola et cetera omnia similiter. meminisse autem debemus quod non omnia diminutiones faciunt. quaedam enim quae singula sunt non ueniunt in conparationem, tam quam caelum mare et his similia. sunt etiam quasi diminutiua, quorum origo non cernitur, ut fabula macula tabula. sunt item quae non seruant genera quae ex nominibus primae positionis acceperunt, ut scutum scutula scutella, pistrinum pistrilla, canis canicula, rana ranunculus, unguis ungula ungella ungellula.
de genere
genus est dictio qua plures continentur species, animale et inanimale.
de specie
species est dictio originem trahens a genere, paucioribus confusa significationibus quam genus, ut homo arbor.
[p. 327 vol. I Keil]nominum genera numero saepe plurali mutantur et sunt anomala.
masculina in neutrum, ut hic intibus Maenalus Tartarus locus iocus, sed haec intiba Tartara Maenala dumtaxat neutro. nam haec loca hi loci et haec ioca hi ioci dupliciter declinantur. feminina in neutrum, ut haec Pergamus Pergama, neutra in masculinum, ut hoc porrum caelum forum, hi porri caeli fori; sed haec fora melius declinantur. item neutra in femininum, ut hoc balneum epulum caepe, balneae epulae cepae; sed et haec balnea siue balinea pluraliter per ordinem declinantur. caepe uero singulariter aptoton nomen est generis neutri, ut Caere Praeneste, pluraliter genere feminino sublata priore diphthongo uelut Musae Medeae declinabitur. quaedam incerti sunt generis, inter masculinum et femininum, ut cortex finis silex stirps pinus pampinus dies radix, inter masculinum et neutrum, ut clipeus uulgus specus sal frenum, inter femininum et neutrum, ut pecus buxus pirus prunus malus; sed neutro fructum, feminino saepe ipsas arbores dicimus.
sunt quaedam nomina quae singulariter tantum efferuntur, sunt quae pluraliter. haec paene maiore ex parte collecta suo quoque ordine subiciemus. masculina semper singularia, ut hic genius, puluis, sanguis, fimus, limus, muscus herba quae in parietibus uel in corticibus arborum haeret.
item feminina semper singularia, haec lux pax culpa galla eloquentia elegantia labes memoria prosapia rabies sanies socordia supellex. item neutralia semper singularia, ut hoc uirus, pus, baratrum, locus apud inferos, proprie autem apud Athenienses, in quem noxii praecipitabantur: hoc callum, caenum, crocum, ingenium, allec, iustitium, rudus ruderis, sinapi, siler. masculina semper pluralia, hi antes, carceres, cani, casses, cancelli, foci pro sedibus et Penatibus, hi furfures, fori loca spectaculorum; item fori sunt in nauibus, quo nautae sedentes remigant: freni; et frena dicimus: inferi, lendes, liberi, Lares; et Larem legimus: ludi, loculi, manes, mores, maiores, natales generis nobilitas, optimates, pugillares, primores, proceres, posteri, Penates, Quirites; sed Flaccus in satura Quiritem dixit: Quinquatres, sentes, lemures, sales, cum religionis causa dicimus per hos sales; sales autem et ioci dicuntur: hi uepres. feminina semper pluralia, hae arae pro Penatibus, hae aedes; sed aedis singulariter si dixeris, templum significas: blanditiae, bigae, quadrigae, conpedes, caerimoniae, cunae, crates, diuitiae, dilitiae, exequiae, excubiae, fruges, [p. 328 vol. I Keil] fores, fortunae, gingiuae, indutiae, inferiae, insidiae, inimicitiae, idus, inlecebrae, kalendae, lactes, litterae epistula, manubiae, nuptiae, nares, nundinae, nugae, neniae, plagae, preces, primitiae, praestigiae, falerae, quisquiliae, grates quas agimus ob merita, Gratiae deae, sarcinae, sortes, subpetiae, sordes, scopae, scalae, tenebrae. sunt quaedam numeri communis, quae nominatiuo singulari pluralique similiter efferuntur, ut res spes. neutralia semper pluralia, haec moenia, cibaria, crepundia, iuga id est summa montium, iusta, intestina, magalia casae Afrorum, Neptunalia, Parentalia, praecordia, rostra ubi contionantur, spectacula, spolia; Vergilius spolium dixit: serta, sponsalia, Terminalia, cunabula, lumina; apud Vergilium «luminis effossi»: uerbera; «uerbere torto» Vergilius dixit: uiscera, uada, Vulcanalia. item metallica sunt semper singularia, ut aurum argentum ferrum aes plumbum cassiterum orichalcum et aurichalcum stagnum. quamuis aera dicimus, ceteris casibus non utimur. illud uero sciendum quia neque deorum nomina neque elementorum neque montium neque ciuitatium neque fluuiorum, nisi quae ciuitates plurali numero declinantur, ut Cumae Thebae Athenae Mycenae Puteoli Baiae Ostia, nec ea quoque quae mensurae uel ponderi subiecta sunt pluraliter declinantur, ut triticum et frumentum, quamuis frumenta, ut «mox frumentis labor additus», et hordea legimus: far, ador, faba, cicer, milium, panicium; et siqua horum nominatiuo pluraliter efferuntur, ceteris casibus cessabunt: item oleum, uinum; quamuis uina dixerit Vergilius: mulsum, defrutum; defruta Vergilius dixit: mustum. sunt item nomina quorum nominatiuus in usu non est, ut siquis dicat hunc laterem et ab hac dicione.
item per ceteros casus nomina multa deficiunt. nomina aut fixa sunt, ut pater mater frater soror, aut mobilia, ut bonus bona bonum, amicus amica amicum; alia nec in totum fixa nec in totum mobilia, ut Marcius Marcia, Gaius Gaia, draco dracaena, leo leaena, gallus gallina, rex regina. sunt nomina tota Graecae declinationis, ut Themisto Calypso Pan; sunt tota conuersa in Latinam regulam, ut Pollux Πολυδεύκης, Vlixes; sunt inter Graecam Latinamque formam, quae notha appellantur, ut Achilles Agamemnon. sunt praeterea alia sono masculina, intellectu feminina, ut eunuchus comoedia, Orestes tragoedia. satis instructi de nomine transeamus ad pronomen.
[p. 329 vol. I Keil]de constructione uel syntaxi
de pronomine
pronomen est pars orationis quae pro ipso nomine posita minus quidem, paene idem <tamen> significat personamque interdum recipit.
pronomini accidunt septem, qualitas genus numerus figura persona ordo casus.
qualitates pronominum sunt tres, finita infinita minus quam finita.
qualitas finita in prima et in secunda persona est, infinita et minus quam finita in tertia inuenitur. finita est quae notat certum numerum et gestum dirigit ad certam personam, ut ego. infinita est quae certam non recipit personam sed cuilibet potest aptari, ut quis quae quod. minus quam finita est quae certis et incertis personis aptari potest, ut ipse. genera pronominibus accidunt quattuor, masculinum ut hic, femininum ut haec, neutrum ut hoc, commune ut ego tu. sunt alia duobus generibus [nominibus] communia, masculini et neutri, ut quo quanto; alia tribus, ut huius eius cuius. numeri pronominum sunt duo. aut enim singularia sunt, ut ego, aut pluralia, ut nos. sunt quaedam numero communia, ut qui quae. nam et qui uir et qui uiri et quae mulier et quae mulieres dicimus.
figurae sunt duae. aut enim simplicia sunt pronomina, ut quis, aut conposita, ut quisquis. personae accidunt finitis pronominibus, prima ut mihi, secunda ut tibi. tertia quoque in minus quam finitis inuenitur, ut ipsi. ordo quoque <...> aut praepositiua sunt, ut quis quantus, aut subiunctiua, ut is tantus: ueluti praepositiua, [ut] quis fecit? subiunctiua uel quae responsi uim habent, iste fecit; item quantus ille est, tantus ille est. pronomina quaedam, ut nomina, aut gentem significant, ut cuias uestras nostras; aut numerum, ut quot tot; aut ordinem, ut quotus; aut qualitatem, ut qualis talis; aut quantitatem, ut quantus tantus. quaedam possessiua finita ad aliquid referuntur, et ea quattuor modis enuntiantur. aut enim utraque significatione singularia sunt, ut meus tuus, aut utraque pluralia, ut nostri uestri, aut intrinsecus singularia extrinsecus pluralia, ut mei tui, contra extrinsecus singularia intrinsecus pluralia, ut noster uester. casus pronominibus, ut nominibus, accidunt sex, per quos omnium pronominum genus inflectitur hoc modo.
declinationes pronominum finitiuae siue absolutae sunt hae. ego pronomen finitum generis omnis numeri singularis figurae simplicis personae primae casus nominatiui, quod declinabitur sic, ego mei mihi me o a me: sed uocatiuum habere non potest, quia nemo dicit o ego, nisi o exclamatio sit, ut apud Horatium «o quisquis uolet»: pluraliter nos nostrum nobis nos o a nobis. nec pluralis habet uocatiuum, nisi aeque exclamatio [p. 330 vol. I Keil] sit, ut cum dicimus: o nos felices: Cicero in inuecti <...> non est reprobanda eorum sententia qui dixerunt in quibusdam pronominibus uocatiuum non posse cadere, cum etiam paene in omnibus pronominibus non debeat esse uocatiuus. sed nos non dum refragamur rationi uocatiuum adiecimus, sed quoniam contextum declinationis habere uoluimus, inseruimus, <quamquam> non solum uocatiuum non inuenimus uerum etiam in quibusdam casus deficere uidemus. tu pronomen finitum generis omnis numeri singularis figurae simplicis personae secundae casus nominatiui, quod declinabitur sic, tu tui tibi te o a te, pluraliter uos uestrum uobis uos o a uobis.
personae item tertiae generis masculini numeri singularis ille illius illi illum o ab illo, pluraliter illi illorum illis illos o ab illis; generis feminini <numeri singularis> illa illius illi illam o ab illa, pluraliter illae illarum illis illas o ab illis; generis neutri numeri singularis illud illius illi illud o ab illo, pluraliter illa illorum illis illa o ab illis. item finita generis masculini numeri singularis iste istius isti istum o ab isto, pluraliter isti istorum istis istos o ab istis; generis feminini ista istius isti istam o ab ista, pluraliter istae istarum istis istas o ab istis; generis neutri istud istius isti istud o ab isto, pluraliter ista istorum istis ista o ab istis.
minus quam finita generis masculini ipse ipsius ipsi ipsum o ab ipso, pluraliter ipsi ipsorum ipsis ipsos o ab ipsis; generis feminini ipsa ipsius ipsi ipsam o ab ipsa, pluraliter ipsae ipsarum ipsis ipsas o ab ipsis; generis neutri ipsum. quare non ipsud, ut illud et istud? quoniam ueteres nominatiuum non ipse dicebant sed ipsus ipsa ipsum, ut altus alta altum [ipsus], quod et in comoediis est et apud Tullium, «ipsum decretum».
sed recentiores ipsus conmutauerunt et pro eo ipse consuetudini tradiderunt. ipsum uero obtinuit suam extremitatem, ut etiam exemplum Tullianum docuit. ipsum ipsius ipsi ipsum o ab ipso, pluraliter ipsa ipsorum ipsis ipsa o ab ipsis.
item infinita generis masculini quis cuius cui quem o a quo uel a qui, pluraliter qui quorum quis uel quibus quos o a quis uel a quibus; generis feminini quae cuius cui quam o a qua, pluraliter quae quarum quis uel quibus quas o a quis uel a quibus; generis neutri quod cuius cui quod o a quo uel a qui, pluraliter quae quorum quis uel quibus quae o a quis uel a quibus.
item articulare praepositiuum uel demonstratiuum qualitatis finitae [p. 331 vol. I Keil] generis masculini hic huius huic hunc o ab hoc, pluraliter hi horum his hos o ab his; generis feminini haec huius huic hanc o ab hac, pluraliter hae harum his has o ab his; generis neutri hoc huius huic hoc o ab hoc, pluraliter haec horum his haec o ab his.
item pronomen articulare subiunctiuum uel relatiuum qualitatis finitae <generis masculini> is eius ei eum o ab eo, pluraliter ei eorum eis eos o ab eis; generis feminini ea eius ei eam o ab ea, pluraliter eae earum eis eas o ab eis; generis neutri id eius ei id o ab eo, pluraliter ea eorum eis ea o ab eis.
item possessiua finita ad aliquid dicta ex una parte singularia: personae primae generis masculini numeri ex utraque parte singularis meus mei meo meum o a meo, pluraliter ex altera parte mei meorum meis meos o a meis. sed ueteres mius dicebant, ut sit uocatiuus secundum regulam <o mi. nam> omnia nomina quae nominatiuo ante us nouissimam syllabam <i> habent uocatiuo i terminantur. generis feminini numeri ex utraque parte singularis mea meae meae meam o a mea, pluraliter ex altera parte meae mearum meis meas o a meis; generis neutri <numeri> ex utraque parte singularis meum mei meo meum o a meo, pluraliter <ex altera parte> mea meorum meis mea o a meis. personae secundae generis masculini numeri ex utraque parte singularis tuus tui tuo tuum o a tuo, pluraliter ex altera parte tui tuorum tuis tuos o a tuis; generis feminini numeri ex utraque parte singularis tua tuae tuae tuam o a tua, pluraliter ex altera parte tuae tuarum tuis tuas o a tuis; generis neutri numeri ex utraque parte singularis tuum tui tuo tuum o a tuo, pluraliter ex altera parte tua tuorum tuis tua o a tuis. personae tertiae generis masculini numeri ex utraque parte singularis suus sui suo suum o a suo, pluraliter ex altera parte sui suorum suis suos o a suis; generis feminini numeri <ex utraque parte> singularis sua suae suae suam o a sua, pluraliter ex altera parte suae suarum suis suas o a suis; generis neutri <numeri ex utraque parte singularis> suum sui suo suum o a suo, pluraliter ex altera parte sua suorum suis sua o a suis. item possessiua ad aliquid dicta ex una parte pluralia: personae primae generis masculini <numeri ex altera parte singularis> noster nostri nostro nostrum o a nostro, pluraliter ex utraque parte nostri nostrorum nostris nostros o a nostris; generis feminini <numeri ex altera parte singularis> nostra nostrae nostrae nostram o a nostra, pluraliter ex utraque parte nostrae nostrarum nostris nostras o a nostris; generis neutri numeri ex altera parte singularis nostrum nostri nostro nostrum o a nostro, pluraliter ex utraque parte nostra nostrorum nostris nostra o a nostris.
personae secundae generis masculini numeri ex altera parte singularis [p. 332 vol. I Keil] uester uestri uestro uestrum o a uestro, pluraliter ex utraque parte uestri uestrorum uestris uestros o a uestris; generis feminini numeri ex altera parte singularis uestra uestrae uestrae uestram o a uestra, pluraliter ex utraque parte uestrae uestrarum uestris uestras o a uestris; generis neutri numeri ex altera parte singularis uestrum uestri uestro uestrum o a uestro, pluraliter ex utraque parte uestra uestrorum uestris uestra o a uestris.
sunt item pronomina finita personae tertiae generis omnis numeri communis sine nominatiuo et uocatiuo, ut sui sibi se uel sese a se. hoc quoque pronomen omnium generum est commune <...> mihi tibi sibi, mihimet tibimet sibimet; me te se et sese, memet temet semet; egomet tumet illemet, egomet ipse tumet ipse illemet ipse; meapte tuapte suapte nostrapte uestrapte; mecum tecum secum nobiscum uobiscum cum illis.
generis masculini quisque cuiusque cuique quemque o a quoque, pluraliter quique quorumque quibusque quosque o a quibusque; feminini quaeque cuiusque cuique quamque o a quaque, pluraliter quaeque quarumque quibusque quasque o a quibusque; neutri quodque cuiusque cuique quodque o a quoque, pluraliter quaeque quorumque quibusque quaeque o a quibusque. generis masculini quisquam cuiusquam cuiquam quemquam o a quoquam, pluraliter quiquam quorumquam quibusquam quosquam o a quibusquam; feminini quaequam cuiusquam cuiquam quamquam o a quaquam, pluraliter quaequam quarumquam quibusquam quasquam o a quibusquam; neutri quodquam cuiusquam cuiquam quodquam o a quoquam, pluraliter quaequam quorumquam quibusquam quaequam o a quibusquam.
generis masculini quiscumque cuiuscumque cuicumque quemcumque o a quocumque, pluraliter quicumque quorumcumque quibuscumque quoscumque o a quibuscumque; feminini quaecumque cuiuscumque cuicumque quamcumque o a quacumque, pluraliter quaecumque quarumcumque quibuscumque quascumque o a quibuscumque; neutri quodcumque cuiuscumque cuicumque quodcumque o a quocumque, pluraliter quaecumque quorumcumque quibuscumque quaecumque o a quibuscumque. generis masculini quislibet cuiuslibet cuilibet quemlibet o a quolibet, pluraliter quilibet quorumlibet quibuslibet quoslibet o a quibuslibet; feminini quaelibet cuiuslibet cuilibet quamlibet o a qualibet, pluraliter quaelibet quarumlibet quibuslibet quaslibet o a quibuslibet; neutri quodlibet cuiuslibet cuilibet o a quolibet, pluraliter quaelibet quorumlibet quibuslibet quaelibet o a quibuslibet. generis masculini quiuis cuiusuis cuiuis quemuis o a quouis, pluraliter quiuis quorumuis quibusuis quosuis o a quibusuis; feminini identidem; [p. 333 vol. I Keil] neutri similiter. generis masculini alius alii alio alium o ab alio, pluraliter alii aliorum aliis alios o ab aliis; feminini alia aliae aliae aliam o ab alia, pluraliter similiter; neutri aliud alii alio aliud o ab alio, pluraliter similiter. generis masculini alter alterius alteri alterum o ab altero, pluraliter alteri alterorum alteris alteros o ab alteris. generis masculini neuter neutrius neutri neutrum o a neutro. generis masculini uter utrius utri utrum o ab utro. generis masculini uterque utriusque utrique utrumque o ab utroque. generis masculini alteruter alterutrius alterutri alterutrum o ab alterutro. generis masculini unus unius uni unum o ab uno, pluraliter uni unorum unis unos o ab unis. generis masculini unusquisque uniuscuiusque unicuique unumquemque o ab unoquoque. generis masculini quidam cuiusdam cuidam quendam o a quodam. generis masculini aliquis alicuius alicui aliquem o ab aliquo. generis masculini ullus ullius ulli ullum o ab ullo. generis masculini nullus nullius nulli nullum o a nullo, pluraliter nulli nullorum nullis nullos o a nullis; feminini nulla nullius nulli nullam o a nulla, pluraliter nullae; neutri nullum nullius nulli nullum o a nullo, pluraliter nulla. generis masculini totus totius toti totum o a toto; feminini tota totius toti totam o a tota. generis masculini qualis qualis quali qualem o a quali, pluraliter quales; feminini qualis qualis quali <qualem o a quali>, pluraliter quales; neutri quale qualis quali quale o a quali, pluraliter qualia. hoc pronomen quod est qualis, item quod sequitur talis, communia sunt masculino et feminino generi. qualis ποταπός, οἶος, ὁποῖος. <generis> masculini talis, pluraliter tales; feminini talis, pluraliter tales; neutri tale, pluraliter talia. <generis> masculini idem eiusdem eidem eundem o ab eodem, pluraliter iidem eorundem iisdem eosdem o ab iisdem; feminini eadem, pluraliter eaedem; neutri idem, pluraliter eadem.
nemo pronomen non habet genetiuum, ut dicamus neminis, ut quibusdam uidetur; sicut et alius pronomen aeque genetiuum non habet, ut dicamus alius, etsi antiqui genetiuum alius producta <i> dixerunt, quorum auctoritatem secuti et nos adiecimus. cuius nominatiuum ueteres non tantum alius dixerunt sed etiam alis, sicut et Sallustius ait «alis alibi stantes ceciderunt, omnes tamen aduersis uulneribus conciderunt». conuincitur uero haec opinio auctoritate Plauti, qui ita dixit in captiuis, «neminis misereri certum est, quia mei miseret neminem».
[p. 334 vol. I Keil]de uerbo
de uerbo
uerbum est pars orationis praecipua sine casu. etenim haec uniuersae orationi uberes praebet ad facultatem uires. cuius operae pretium est penitus intueri potestatem, ne inscitia uitiosum exerceamus sermonem. uis igitur huius temporibus et personis administratur. uerbum autem dictum est ab eo quod uerberato lingua intra palatum aere omnis oratio promatur.
uerbo accidunt tempora cum personis sociata, nec omnino haec secerni a se possunt quin simul uerbi uis dissoluatur. in aliis enim partibus orationis sunt tempora a personis distracta, ut in participiis; item in aliis personae nequaquam temporibus indigent, ut in pronominibus. admittit quoque uerbum praeter personas et tempora numerum, figuram, qualitatem, significationem siue genus, modum siue inclinationem, coniugationem: personas quidem, quibus sermo exercetur; numerum uero, cum quis quiue sint qui loquantur; tempus, cum quando quid factum aut dictum sit quaeritur; figuram, cum quaeritur simplex sit uerbum an conpositum; qualitatem, cum cuius sit speciei uel qualitatis uerbum exploratur; significationem, cum cuius generis et significationis sit uerbum ostenditur. quae singula diligentius exponemus.
de personis uerborum
persona est substantia rationalis. personae in uerbo sunt tres, per quas uniuersus administrabitur sermo. prima est quae loquitur, ut dico, secunda quacum sermo habetur, ut dicis, tertia de qua quis loquitur et relatio indicatur, ut dicit.
de numero
numerus praeterea accidit uerbis prorsus uterque, singularis et pluralis. dualis enim apud Graecos dumtaxat ualet, a nobis excluditur, eodem modo quo et in nominibus. nequaquam enim reperiri potest Latino sermone ulla dictio quae dualem exprimat numerum. antiquitatis enim Romani memores dualem numerum posteritatis usu receptum quasi nouellum usurpare noluerunt. is namque, sicut a primordio adseritur sermonis a natura proditi, in obscuro habitus ignorabatur et diutius incertus inter utrumque numerum, tam singularem quam pluralem, latebat. sero autem superuenientibus saeculis scrupulosae curiositatis obseruationibus captus quasi intercalaris inrepsit, et hac de causa apud ueteres raro reperitur, quoniam erroribus inlaqueatus multiplicatur. adeo per huius modi omnes [p. 335 vol. I Keil] usus Graecorum linguae nesciae declarantur. apud Atticos uero dumtaxat plurimum ualet, et maxime apud Homerum, qui cum sit Atticae linguae cultor, utpote patrii sermonis adsertor, ut quidam putant, tamen non erat nescius antiquitatis, sicut uersus ille testatur. cum enim duo fuissent, ipse uetustatis memor pluraliter salutationem protulit hoc modo, «χαίρετε κήρυκες ἄγγελοι». praeterea superfluus antiquis uisus est, si quidem ex numeri pluralis imagine dualis declinatio formata normabatur.
de figura uerborum
figura uerbi bipertita est. aut enim simplicia sunt uerba, ut scribo, aut conposita, ut inscribo. conponuntur autem uerba, sicut nomina, modis quattuor; aut ex duabus partibus integris, ut conduco conuoco; aut ex duabus corruptis, ut efficio, malo, id est magis uolo, effringo; aut ex integra et corrupta, ut accumbo; aut ex corrupta et integra, ut ostendo.
de tempore principali
tempus est uicissitudo rerum triformiter mutabilitate conprehensa, si quidem potest conprehendi quod numquam stat, uel spatium aetatis uolubile [quod] in eisdem usurpationibus patiens declinationem, quod numero uidetur conprehendi. hactenus de tempore principali; nunc de temporibus uerborum dicemus.
de temporibus uerborum
in primis tempus per se nullum diremtum est omnino, cum per se in se reuoluatur et sit perpetuo unitum. uerum quoniam differt noster actus nec semper idem est (aut enim facimus aut fecimus aut facturi sumus), hac ex re indiuiduo tempori inponimus partes temporis, non tempus diuidentes sed actum nostrum diuersum significantes. uniuersa enim quae aguntur in tres diuiduntur portiones. diuerso igitur agendi tempore tempus ipsum quasi inpertimur. trifariam tamen cuncta gerimus, ideoque tria tempora esse dicimus, instans perfectum futurum; instans, quod et praesens, cum adhuc agimus, praeteritum perfectum, cum iam fecerimus, futurum, cum acturos nos pollicemur. unum tamen ex his, praeteritum perfectum, diuiduum est. ex eo enim scinditur praeteritum inperfectum, item praeteritum plusquamperfectum. hoc pacto tria tempora praeterita uidentur esse, quoniam omnium quae egimus triplici modo differentiam reperimus. praeteritum enim inperfectum est quidem praeteritum, non tamen perfectum, cum quasi praeterisse tempus adfirmamus; alioquin [p. 336 vol. I Keil] coepimus nec perfecimus, quasi legebam et scribebam et similia. in enim praepositio plerumque derogatiua, non numquam adiectiua, ut in aliis patebit; quae addita actui plerumque derogat, non addita ad finem perductum significat. perfectum etenim tempus, cum tempus quo egimus eo quod egimus finitum est. item praeteritum plusquamperfectum, cum tempus iam pridem exactum demonstramus quo quid egimus. hoc enim distat a perfecto, quod superioris temporis recens uideri potest actus, sequentis longa intercapedo. id enim Graeci ὑπερσυντελικόν appellant, quasi ὑπὲρ τὸν συντελοῦντα χρόνον, quod nos praeteritum plusquamperfectum dicimus.
at uero tempus perfectum apud nos pro ἀορίστῳ καὶ παρακειμένῳ ualet.
ratione igitur statuta sunt actus nostri tempora, instans, quod et praesens, cum quid maxime agimus; praeteritum inperfectum, si quod agimus non perficimus et agere desinimus, unde non nulli inchoatiuum tempus appellauerunt; perfectum, cum actum perficimus et facere desinimus; plusquamperfectum, <cum> quod egimus tempore inueterauerit; futurum, cum nondum agere instituimus, uerum acturos repromittimus. haec de temporibus; deinceps cetera persequemur.
de significationibus siue generibus uerborum
genera uerborum siue significationes quo pacto significentur referemus.
ut enim in nominibus sunt genera quibus sexus exploratur, ita quoque sunt in uerbo quibus effectus significatur, utrumne actiuum sit an passiuum.
genera uerborum siue significationes sunt principales duo, actiua et passiua.
ex his etiam nascuntur aliae, neutra communis deponens. ita fiunt numero quinque. inpersonalis quoque a quibusdam admittitur. de actiua significatione
actiua significatio est cum alio agente sit qui patiatur, id est cum actum nostrum cum alterius patientia significat, ut laudo. haec ita o littera terminatur ut recipere possit etiam passiuam significationem adiecta r littera.
itaque cum utraque persona constet in declinatione uerbi, ut tam adficere quam adfici queat, proprie dicitur actiuum itemque passiuum.
de passiua significatione
passiua est cum alio patiente penes alium sit administratio, id est cum patientiam nostram cum alterius actu significat, ut laudor. haec ita [p. 337 vol. I Keil] or syllaba terminatur ut recipere possit actiuam significationem amissa r littera, ut laudo.
de neutra significatione
neutra est quae specie actiuae enuntiationis o littera cluditur, sed r litteram numquam recipit et ob id passiuam formam non potest exprimere.
ubi enim uis patiendi non est, ex actiua declinatione locum declinatio passiua non habet. item si alio patiente sub actiua specie penes alium non sit administratio, similiter neutra dicimus. alterutrum itaque uniformiter significat, agentem uel patientem; agentem, ut facio ambulo curro; patientem, ut ardeo ueneo uapulo. ex hac quoque forma sunt et illa uerba in quibus nec agentis nec patientis significatio plene dinoscitur nec effectus ostenditur, ut sedeo sudo dormio iaceo sto algeo sitio esurio. nescis enim agat quis an patiatur. quae quidam supina dixerunt, alii absolutiua appellant, non nulli depositiua nominant.
de communi
communis est quae tam actiuam quam passiuam significationem in se habet. haec ita r littera terminatur ut eam non possit amittere, quem ad modum et deponens, ut osculor criminor amplector. dicimus enim osculor te et osculor a te, similiter et cetera. communia autem dicimus, ut in nominibus quae sub una specie genera diuersa admittunt, ita in uerbis quae sub passiua declinatione dumtaxat diuersi actus significationem exprimunt.
de deponenti
deponens est quae in r litteram desinit, ut passiua, sed ea dempta Latinum non est, unde per antiphrasin, id est e contrario, sic appellatur, quia uerbum r littera finitum deponere eam non potest, ut loquor nascor sequor. non enim dicimus nasco. et cum sit passiua specie, actiuam non habet. itaque nec passiua sunt, quia actiua non reddunt, nec communia esse possunt, quoniam communia sub uno genere declinationis utramque continent significationem. placuit itaque aliis ea deponentia dici, quod una significatione deposita a communi separentur, uel quia deponit ambiguitatem sermonis qui dicit loquor.
de inpersonali genere
inpersonalis uerborum significatio tam sub actiua specie quam passiua extat, dicta inpersonalis, quod sine persona pronominis intellegi non potest, quamuis formam actiuorum aut passiuorum habere uideatur. nam etsi [p. 338 vol. I Keil] tertiae personae formam exprimat, tamen tribus modis uerbis omnibus iungi solet. propriis quoque personis non enuntiatur, sed, ut plenus sit sensus, extrinsecus necessario adduntur pronomina, sine quibus nihil huius modi uerba significare possunt, quasi pudet me te illum, itur a me a te ab illo.
de modis siue inclinationibus uerborum
quoniam de generibus quod satis erat dixi, modos quoque subiungam, quos quinque esse omnes fere grammatici consentiunt. nam qui sex uoluerunt, uario iudicio alii promissiuum, quidam inpersonalem coniungunt; qui septem, utrumque prioribus adiciunt; qui amplius, percontatiuum adsumunt; qui nouem, subiunctiuum a coniunctiuo separant; qui decem, etiam adhortatiuum adscribunt. uerum ex his, ut ipsa declinatio uerborum exposcit, inpersonalis et participialis a quibusdam admittitur, de quibus postea referre placuit. modus itaque uerborum siue inclinatio in quinque deducitur partes. aut enim finitiuus est modus aut imperatiuus aut optatiuus aut subiunctiuus aut infinitiuus.
de finitiuo modo
finitiuus modus est cum quasi definita et simplici utimur expositione, ipsa dictione per se conmendantes sensum sine alterius diuersae conplexu, ut accuso accusabam, identidem per omnia tempora, quod in subiunctiuo parum est. subiunctiuus enim dictus est, quoniam necesse est ut alius sermo suggeratur quo superior patefiat, hoc modo, cum dicam cum dixerim cum dixero. procul dubio necdum hic finitur sermo, finietur hoc modo, cum dixero uenies, cum fecero aspicies, et similia; quod in modo finitiuo non desideratur. idem a quibusdam indicatiuus appellatur, quo indicamus; ab aliis pronuntiatiuus, quo pronuntiamus.
de imperatiuo modo
deinceps imperatiuus modus est, quo enuntiamus externo officio imperantes. et hic modus singulari quidem numero primam non admittit personam, ut lauda laudet. etenim absurdum omnino quemquam sibi imperare, quoniam promptum sit sua sponte facere: imperii enim indigent externae personae. plurali uero necessario tres personae adhibentur. conserit enim se prima persona cum aliis et, dum imperat, se quoque in idem ministerium uocat: quem quidam hortatiuum potius, non imperatiuum esse putauerunt, cum dicimus faciamus legamus et similia. illud praeterea non nullis absurdum uisum est, tertiam personam modo imperatiuo inesse, [p. 339 vol. I Keil] quoniam nemo absenti imperat. quorum non nimis firma reprehensio, quoniam ferme uniuersus sermo inseritur inter primam et secundam personam; tertia uero succedit usu materiam praestatura et primae dicenti et secundae audienti. imperamus <aut> ut pareat ipse, uelut accusa, aut ut alii nostrum nuntietur imperium, uelut accuset. unde uel merito hoc pacto et in hac declinatione erit nuntiandi persona. hoc tantum a ceteris differens erit, quod [de] aliis nuntiatur, cum dicimus faciat legat tertia persona.
imperamus enim ut nuntietur illi facere uel legere. in hoc modo instanti tempore numero plurali persona tertia dupliciter declinatur, accusemus accusate accusent et accusanto. posterior sermo more ueterum usurpatur. figuratur autem hoc modo: o littera adicitur tertiae personae numeri pluralis temporis instantis modi finitiui sic, accusamus accusatis accusant; huic accedit o littera et fit accusanto. item in omnibus. futurum uero tempus differt a ceteris futuris, quia non ut confestim fiat imperamus sed in futurum fieri, ut perpetuum fiat, quasi facito legito, id est semper fac, semper lege. iure ergo diceretur quasi futuri. quem sermonem non nulli censuerunt mandatiuum potius quam imperatiuum dici, quoniam praesenti tempore imperare solemus ut fiat, in futurum uero magis mandare. ceterae personae propriae non reperiuntur in hoc modo temporis futuri: non nulli <personis> temporis praesentis abutuntur, cum dicunt facito faciat facitote faciant. tamen id ipsum quod nos secunda persona uulgo tempore futuro usurpamus, facito legito dicentes, et pro tertia persona apud ueteres admittitur, cum dicunt: ille heres esto et, ut proximis utar exemplis, apud Vergilium «primus equum faleris insignem uictor habeto», item «tertius hac galea contentus abito».
in hoc modo declinatione passiua tempus futurum apud ueteres, uulgo inusitatum est. loquitor largitor reperimus apud Terentium, «loquitor paucula», idem «de te largitor, puer», id est loquere et largire, et Plautus in Pseudulo«pietatem ergo amplexator». non nulli ueterum etiam actiuo more tempus futurum imperatiuo modo ex uerbis quoque [p. 340 vol. I Keil] passiuae declinationis usurpauerunt, ut Tullius in dialogis de re publica nitito, cum nitor sit positio uerbi.
de optatiuo modo
sequitur optatiuus modus, quem tum demum usurpamus, cum precibus exposcimus a dis; unde ab optando optatiuus dictus est. sunt qui excludunt ex hoc modo praesens tempus. necesse est enim omnium consensu in futurum optemus. non nulli uero admittunt, quod nimis uidetur absurdum, quoniam nemo optat quod habet, sed ut habeat. identidem hi qui admittunt in ambiguum ducunt tempus futurum, cui simile faciunt instans dicendo utinam legam utinam faciam, pro instanti et futuro idem usurpantes, nec respiciunt quantum discrimen sit inter haec tempora, quae uniformiter praue declinant. debent enim, cum sint inter se longe discrepantia sensu, declinatione quoque dissentire. rectius ergo alii fecere, qui ob ambiguitatem inperfecto etiam instans iunxerunt, ut sit idem instans et inperfectum, ut utinam facerem. exoritur item altera quaestio, quo pacto praeterita tempora inserantur. qui enim potest quisquam in praeteritum optare? sed haec quaestio non absurda uidetur, adseritur tamen ratione idonea, ut non inmerito inserta haec tempora uideantur. persaepe enim optamus non modo ut habeamus quod cupimus uerum etiam incusantes factum de quibusdam, quae quoniam non habuerimus, in posterum habere non possumus quae uelimus, quasi utinam scripsissem ut proficerem, utinam uenissem ut audirem haec, et his similia.
de subiunctiuo modo
subiunctiuus siue adiunctiuus ideo dictus, quod per se non exprimat sensum, nisi insuper alius addatur sermo quo superior patefiat. subiungit enim sibi uel subiungitur necessario alii sermoni hoc modo, cum dixero audies, cum fecero aspicies, et similia; quod in declinatione finitiua non desideratur: et nihil differt ab optatiua nisi tempore tantum futuro. et in hac subiunctiua numero plurali uniformem declinationem perfecti et futuri temporis accentus distinguit. perfectum enim acuto accentu declinatur, futurum circumflectitur, quasi perfecto cum dixerimus, item futuro cum dixerimus.
de infinitiuo siue perpetuo modo
infinitiuus, qui et perpetuus numeris et personis, ideo dictus infinitiuus ex eo, quod parum definitas habet personas et numeros. idem enim sermo de tribus personis et duobus numeris usurpatur, ut cum dicimus facere ego tu ille uolo et uolumus; unde inpersonatiuum hunc quoque non nulli et insignificatiuum dixerunt, quoniam parum tali sermone definita est [p. 341 vol. I Keil] persona. perpetuus etiam non inmerito appellatur, si quidem perpetuum est quod finem non habet, ut legere scribere omnibus numeris <et> personis accidit. tempora habet ipsa quae sunt praecipua, instans perfectum futurum. hoc modo plerumque ueteres praecipue historiae scriptores et inperfecta tempora finitiua significant; quale est apud Sallustium «hic ubi primum adoleuit, non se luxu neque inertiae corrumpendum dedit, sed, ut mos gentis illius est, iaculari equitare cursu cum aequalibus certare, et cum omnis anteiret, omnibus tamen carus esse»; pro eo sane quod est, uti mos gentis illius est, iaculabatur equitabat cursu cum aequalibus certabat, et cum omnis anteiret, omnibus tamen carus erat. in hoc modo et illud fuit obseruandum, quod in passiua declinatione er syllabam ueteres crebro addunt, quasi accusarier appellarier; quale est apud Vergilium (proximis enim utar exemplis) «magicas inuitam accingier artes», pro eo quod est accingi. est enim moris antiquis in quibusdam sermonem ex abundanti addere. nihil enim syllaba addita confert tali dictioni. meminisse autem debemus futurum tempus non semper infinitis accidere.
nam egeo et studeo egere et eguisse, studere et studuisse faciunt; nec tamen studitum ire aut egitum ire dicere possumus, ut lectum ire.
de inpersonali modo
inpersonalis quoque uerborum modus sine persona pronominis intellegi non potest; unde inpersonalis dicitur. is ab omni genere uerborum iuxta similitudinem coniugationis colligitur. nam si prima est uel secunda uel tertia coniugatio, sublata secundae personae s nouissima littera et addita tur syllaba, inpersonale facit, ut puta amo ama amatur, teneo tene tenetur, curro curri curritur. praeteritum autem <inperfectum> eius in batur exire debet, ut tenebatur; perfectum in est uel fuit, ut tentum est uel fuit; plusquamperfectum in erat uel fuerat, ut tentum erat uel fuerat; futurum a prima et secunda coniugatione in bitur, sicut est amabitur tenebitur, a tertia in etur, ut est legetur. hac ratione modus inpersonalis colligitur. at uero si r littera uerba fuerint terminata, ut sunt passiua et communia et deponentia, uniformiter currunt. ceterum uerba inpersonalia quae a se oriuntur inter genera uerborum potius ordinare quidam probauerunt, quibus eloquentiae et doctrinae tributa est auctoritas. haec enim integram declinationem habere desiderant et per omnia tempora atque [p. 342 vol. I Keil] modos, sicut cetera uerba, declinantur, ut pudet paenitet et similia, de quibus in suo loco plenius exposuimus.
de participiali modo
participialis uerborum modus est cuius uerba, quod sint participiis similia, participialia dicuntur, nec tamen participia sunt, ut legendi legendo legendum, lectum lectu. dicimus enim legendi officium mihi est, legendo didici, legendum est, lectu proficit et lectum <it>; quibus participia similia sunt, ut huius legendi huic legendo hunc legendum et hunc lectum. haec eadem sunt quae Probus supina appellat merito, quoniam nec certum habent tempus nec numerum nec personam nec significatum, quo solo ab inpersonalibus differunt. nam inpersonalia agentis tantum habent significatum, ut puta legitur scribitur, hoc est omnes legunt, omnes scribunt.
nam legitur pro omnes leguntur nemo dixit. participialia autem et patientis habent significatum. nam cum dicit Vergilius «frigidus in pratis cantando rumpitur anguis», patientem, non facientem ostendit; significat enim dum incantatur: et «uritque uidendo femina», non dum uidet, sed dum ab aliis ipsa conspicitur: item «fando aliquod si forte tuas peruenit ad aures», pro dum dicitur passiua significatione. aliter enim dictum est «quis talia fando», actiua significatione; item «miserabile uisu», quod significat miserabile, dum uidetur; et «finem dedit ore loquendi», quod significat finem dedit ore, dum loquitur; et «dictu mirabile monstrum», quod est mirabile, dum dicitur. et huius modi declinatio tam ex actiua quam ex passiua significatione nascitur.
de qualitate uerborum
qualitates uerborum sunt hae, absoluta siue perfecta, inchoatiua, iteratiua siue frequentatiua, meditatiua, transgressiua, defectiua, supina, ambigua.
de absoluta uerborum specie
absoluta uerborum qualitas est quae semel uel absolute aliquid facere nos indicat, ut caleo curro ferueo horreo.
[p. 343 vol. I Keil]de inchoatiua uerborum specie
inchoatiua uerborum species est quae rem inchoatam, futuram tamen significat et uim incipiendi dumtaxat in effectu habet. haec sco syllaba terminatur et figuratur uel ab illis quae o littera terminantur, ut horreo, id est in horrore sum, horresco, horrere incipio, uel ab illis quae r littera cluduntur, ut misereor miseresco, quale est «miserescimus ultro»; item labascit, ut ait Terentius «labascit uictus uno uerbo», ex eo quod est labor. et ardescere [ardere] dicunt et tenerascere, ut Lucretius in tertio «scilicet in tenero tenerascere corpore mentem».
item amo ueteres inchoatiuo modo amasco dixerunt, unde et amasios amatores dicebant, ut Plautus in truculento«stos mundulos amasios»: Naeuius «nunc primulum amasco». est praeterea hio hias, ex quo iteratiuum figuratur hieto hietas; inchoatiuum uero figuratur, hisco hiscis cum dicimus. sed quamquam ita se habent, tamen plus inesse uidetur in eo quod est hiscere quam hiare. hiat enim qui ore patet uel tacitus, quod et in rebus fictis animaduerti potest, hiscere uero incipere loqui. illud praeterea libuit non nullis animaduertere, quod <ab> actiuis non nulla figurata inchoatiua reperiuntur esse passiua, quale est gelo gelas gelat, cum inchoatiuum gelasco facit, quod est incipio gelari. item cum est lento lentas, unde et Vergilius «lentandus remus in unda», ex hoc inchoatiuum lentesco facit, ut idem Vergilius «lentescit habendo». eius modi uerborum figuratio parum admittit ex se perfectum, nec conuenit admittere ut aut possit aut debeat, cum ceteris temporibus per totam declinationem uim incipiendi significet. absurdum est ergo ea quae sunt inchoatiua perfecto tempore definire et mox futuro declinando inchoatiua esse demonstrare. nec enim potest, cum tota uerbi species inchoatiua dicatur, aliqua parte finitiua uideri, ut perfectum admittat. nec enim pallescui horrescui dicimus. per aliam tamen transfigurationem haec uerba quidam declinare consuerunt, ut pallesco pallefactus sum, liquesco liquefactus sum. quamuis quidam cum ad perfectum inchoatiuorum [p. 344 vol. I Keil] uenerint, declinant modo primitiuorum, ut horresco horrui ex eo, quod est horreo. nec tamen omnia inchoatiua habent primam positionem. albesco enim non habet albeo, licet figurauit Vergilius, «campique ingentis ossibus albent».
item puerisco, item grandesco uilesco palmesco siluesco brutesco.
iuuenesco non habet iuueneo. nam senesco et seneo apud antiquos dicebatur; unde et Catullus «nunc recondita / senet quiete seque dedicat tibi, / gemelle Castor et gemelle Castoris».
deducuntur item inchoatiua a neutris uerbis et appellationibus: ex uerbis, ut caleo calesco, deliteo delitesco, frondeo frondesco, floreo floresco; et sunt haec quae a perfecta forma ueniunt. sunt item quae originem sui non habent, ut consuesco quiesco. sunt quoque alia inchoatiuis similia, quae inchoatiua non esse temporum consideratione pernoscimus, ut conpesco conpescui. ex appellationibus quoque sic, aeger est aegrescit, ex igne ignescit, ex flamma flammescit, ex dumis dumescit, ex herba herbescit.
sed haec quae de appellatiuis deriuantur perfecta non habent omnino.
errant plerique qui dinoscere quaerunt iteratiua uerba ab inchoatiuis.
quaedam enim sunt quae utramque speciem admittunt, quasi hietare iteratiuum, inchoatiuum hiscere, principale eorum est hio. item lapsor iteratiuum, inchoatiuum labiscor, principale eorum est labor. error igitur hoc modo corrigitur: cuiuscumque fuerint ordinis uerba, in figuram inchoatiuam conlata erunt coniugationis dumtaxat tertiae; iteratiuam uero cum admittunt speciem, erunt ordinis tantum modo primi. hactenus de inchoatiuis, deinceps de iteratiuis.
de iteratiua uerborum forma
iteratiua siue frequentatiua est uerborum qualitas quae assiduam in agendo uim habet, unde et appellationem subit, quoniam frequenter agendi iteret effectum, uelut merso mersas mersat, id est saepius mergo. item exerceo et exerceor, perfecto exercui et exercitus sum, dicimus: hoc iteratur hoc pacto, exercito exercitaui, id est assidue exerceo; item exercitor exercitatus sum, id est assidue exerceor. item habeo et habito dicimus, ut apud Naeuium in dementibus«animae pauxillulum in me habitat».
[p. 345 vol. I Keil]item adeo adis: hoc iteramus adito aditas dictitantes, ut Ennius «ad eum aditauere». item ineo inis et inito dicimus, ut Pacuuius in Antiopa«loca horrida initas». similiter halare et halitare: Ennius in lustris«sublimiter quadrupedantes flammam halitantes». hiare et hietare ueteres dixerunt: Plautus <...> «siqua forte contio est, / ubi eum hietare nondum in mentem uenit»; Gn(aeus) Mattius uicensimo Iliados«ille hietans herbam moribundus detinet ore»; item Caecilius «sequere me. praei hercle tu, qui mi oscitans / hietansque restas»; Laberius etiam in tauro passiuo modo enuntiauit, «hietantur fores» inquit, pro eo sane quod est hietant, id est patent.
sunt quaedam iteratorum iteratiua, et saepe in tres gradus deducunt uerbum, quale est uideo, deinde uiso, et quod plus est, uisito. item curro, deinde curso, et quod plus est, cursito. et haec uerba cuiuscumque sint coniugationis, cum iterata fuerint, primae erunt coniugationis, excepto eo quod est uideo et uiso; plenam tamen iterationem in ordinem primum confert, ut uisito uisitas. item saepe in duos tantum gradus deducunt declinationem uerbi, ut uolo uolito. sunt etiam frequentatiua de nomine uenientia, ut patrissat graecissat. sunt item deminutiua a perfecta forma, ut sorbillo. sunt sine origine perfectae formae, ut pitisso uacillo. haec autem iterantur quae decorem ac sermonis figuram subire possunt.
[p. 346 vol. I Keil]de meditatiua uerborum forma
meditatiua est uerborum forma qua non actus sed apparatus ostenditur, ut parturio lecturio amaturio esurio.
de transgressiua uerborum specie
transgressiua uerba sunt quae formam suam, id est primae regulae declinationem, seruare non possunt. tempore enim praeterito perfecto specie tam absoluta quam exacta transeunt in formam passiuorum et deponentium, quae quidam ideo mixta appellauerunt. sic ab eo quod est audeo ausus sum es est, item in exacta specie ausus eram eras erat.
item gaudeo et similia.
de defectiua uerborum specie
defectiua uerborum species est cum in declinatione uerba deficiunt nec habent aut omnia tempora aut omnes numeros aut omnes personas aut <omnes> modos. haec in i uocalem exeunt, ut odi coepi memini, quae omnia praesens tempus non habent nec futurum. dicimus enim odi oderam. item cedo, quod non habet nisi secundam personam praesentis temporis, et est imperatiuus modus <...> de ambigua uerborum specie
ambigua uerba dicuntur quae o littera terminata et actiua possunt esse et neutralia pro significatione dicentis, ut ludo. si enim significat [ut] ludum exerceo, [ludo] erit neutrale, ut apud Vergilium «ludere quae uellem calamo p(ermisit) a(gresti)».
sin autem significet deludo derideo, erit actiuum, ut ludo illum et ludor ab illo, ut apud Terentium «num ludis tu me?».
de coniugationibus uerborum
omnia uerba indicatiuo modo finiuntur litteris quinque, o r t m i, sic, o littera, ut laudo, r, ut laudor, t, ut pudet, m, ut sum et quae ex eo conponuntur, ut possum adsum, i, ut odi noui.
de distinctione coniugationum
coniugationes uerborum sunt tres. prima est quae indicatiuo modo tempore praesenti numero singulari figura simplici persona prima uerbo [p. 347 vol. I Keil] actiuo et neutrali aut o littera nulla alia praecedente uocali terminatur, ut amo, aut e et o, ut commeo, aut i et o, ut lanio, aut u et o, ut adiuuo.
eadem indicatiuo modo tempore praesenti secunda persona numero singulari a producta et s litteris terminatur, ut laudo laudas. passiui quoque uerbi coniugatio prima est quae pronuntiatiuo modo tempore praesenti numero singulari secunda persona a litteram habet proximam nouissimae syllabae, ut laudaris. secunda est quae eodem modo et tempore et numero secunda persona uerbo actiuo et neutrali e producta ante nouissimam s litteram terminatur, ut doceo doces. huius autem coniugationis semper secunda persona una deterior est syllaba, ut doceo doces, sedeo sedes.
haec autem et superior futuro tempore pronuntiatiuo modo numero singulari persona prima bo syllaba finitur, ut laudabo docebo. secunda quoque coniugatio passiui uerbi eodem modo tempore numero et persona e litteram productam iuxta nouissimam syllabam habet, ut moneor moneris. in utraque autem coniugatione pronuntiatiuo modo futuro tempore prima persona per bor syllabam finitur, ut monebor laudabor. tertia est quae eodem modo et tempore et persona et numero i ante nouissimam s litteram terminatur interdum correpta interdum producta, correpta, ut dico dicis, producta, ut audio audis. haec i suam productam ubique custodit. correpta autem an producta sit facile perspicimus in indicatiuo modo tempore praesenti numero plurali prima uel secunda persona, ubi sine summa deformitate aduersus naturam uerba corripi uel produci non possunt, ut legimus legitis, audimus auditis. et utraque, tam producta quam correpta, futuro tempore pronuntiatiuo modo numero singulari persona prima per am syllabam finitur, ut audiam dicam; sed etiam in bo, in his tamen dumtaxat quae, cum producta sint, secundae coniugationis formulam in prima persona seruant habentque ante o e paenultimam correptam litteram, ut eo is ibo, queo quis quibo. tertia coniugatio passiui uerbi ita duplex est ut pronuntiatiuo modo tempore praesenti numero singulari persona secunda aut i productam litteram iuxta nouissimam syllabam habeat, ut nutrior nutriris, aut e correptam, ut rapior raperis, legor legeris. futuro autem tempore pronuntiatiuo modo prima persona per ar syllabam finitur, ut nutriar rapiar legar. uerba neutralia ad coniugationum speciem actiuum uerbum sequuntur; deponentia et communia passiuis cohaerent. quaedam extra has coniugationes, non nulla ex his ipsis uerba per anomaliam uarie declinari necesse est, quae deinceps ostendentur.
primae coniugationis uerba imperatiuo modo tempore praesenti secunda persona a littera terminantur, ut amo ama, canto canta. primae coniugationis uerba promissiuo modo adiecta ad imperatiuum modum bo syllaba terminantur, ut <ama> amabo, <canta> cantabo. primae coniugationis uerba [p. 348 vol. I Keil] infinitiuo modo siue perpetuo adiecta ad imperatiuum modum re syllaba terminantur, ut ama amare, canta cantare. primae coniugationis uerba indicatiuo modo tempore inperfecto specie inchoatiua adiecta ad imperatiuum modum bam syllaba terminantur, ut ama amabam, canta cantabam.
primae coniugationis uerba indicatiuo modo tempore perfecto specie absoluta adiecta ad imperatiuum modum ui syllaba terminantur, ut ama amaui. sed consuetudo saepe breuitatem adpetens a litteram subtrahit et i ab u disiungit, ut tono tonui, intono intonui, ut apud Vergilium «intonuit laeuum».
primae coniugationis uerba indicatiuo modo tempore praeterito plusquamperfecto specie exacta adiectis ad imperatiuum modum ueram syllabis terminantur, ut ama amaueram.
secundae coniugationis uerba indicatiuo modo tempore praesenti prima persona e littera ante o terminantur, ut sedeo moneo, excepto uno uerbo et his quae ex eo conposita sunt, quae secundum tertium ordinem declinantur, eo ueneo. secundae coniugationis uerba imperatiuo modo tempore praesenti secunda persona e littera producta terminantur, ut sedeo sede, moneo mone. secundae coniugationis uerba promissiuo modo adiecta ad imperatiuum modum bo syllaba terminantur, ut sede sedebo, mone monebo. secundae coniugationis uerba infinitiuo modo adiecta ad imperatiuum modum re syllaba manente productione terminantur, ut mone monere, sede sedere. secundae coniugationis uerba indicatiuo modo tempore praeterito perfecto specie absoluta et exacta interdum retinent formam generis sui, ut uideo uidi, moneo monui, interdum formam regulae non seruant, sed potius consuetudini uel euphoniae quam rationi succumbunt.
resoluuntur enim in formam passiuorum et deponentium sic. fit enim ab eo quod est audeo ausus sum es est, in exacta specie ausus eram eras erat.
secundae coniugationis uerba indicatiuo modo tempore praeterito inperfecto specie inchoatiua adiecta ad imperatiuum modum bam syllaba terminantur, ut sede sedebam. sunt quaedam uerba in quibus tantum imperatiuo modo declinamus in secunda dumtaxat persona singulariter et pluraliter, item infinitiuo modo praesentis tantum temporis. et sunt haec duo, imperatiuo modo aue salue, et pluraliter auete saluete; item infinitiuo modo praesentis temporis auere te uolo et uos et illos, similiter saluere. habet hoc uerbum et aduerbium, cum dicimus: salue, id est: satisne salue domi? tertiae coniugationis correptae uerba indicatiuo modo tempore praesenti prima persona aut o littera nulla alia praecedente uocali terminantur; quam non nulli postremam uocalem corripere oportere censent, ueluti dico lego et his similia (cur id ita facere oporteat aut quare non et in ceteris [p. 349 vol. I Keil] ordinibus item sit obseruandum in animum inducere nequeo): aut io, ut rapio facio, aut uo, ut induo inruo. tertiae coniugationis correptae uerba <quae> indicatiuo modo tempore praesenti prima persona aut o littera nulla alia praecedente uocali terminantur aut io, eadem imperatiuo modo tempore praesenti secunda persona e littera praecedente consonanti terminantur, ut lego lege, peto pete, rapio rape, facio face (sed ammonendum fuit consuetudinem in his tribus uerbis non conseruasse regulam, quae sunt duco dico facio: sic enim dicitur, ueluti dic duc fac); quae uero uo, imperatiuo modo suam formam retinebunt, ut induo indue, inruo inrue. tertiae coniugationis correptae uerba promissiuo modo am syllaba terminantur praecedente aut consonanti primae positionis aut uocali, ut lego legam, peto petam, rapio rapiam, facio faciam, induo induam. tertiae coniugationis correptae uerba infinitiuo modo adiecta ad imperatiuum modum re syllaba terminantur, ut lege legere, pete petere, rape rapere, indue induere.
tertiae coniugationis correptae uerba indicatiuo modo tempore praeterito specie absoluta et exacta formam regulae non seruant, sed potius consuetudine declinantur. fit enim ab eo quod est lego legi legeram, rego rexi rexeram, pungo pupugi pupugeram, expungo expunxi expunxeram, induo indui indueram. tertiae coniugationis correptae uerba indicatiuo modo tempore praeterito inperfecto specie inchoatiua adiecta ad imperatiuum modum bam syllaba terminantur praecedente <aut> consonanti primae positionis aut uocali, ut lege legebam, pete petebam, rape rapiebam, inrue inruebam, indue induebam. omnia autem imperatiua tertiae coniugationis correptae secunda persona temporis instantis per e litteram terminantur.
corrumpuntur haec tria dumtaxat, facio fac, dico dic, duco duc, et quae ab his sunt, dico addico addic, praedico praedic, indico indic, duco abduco abduc, induco induc, perduco perduc, seduco seduc. sed facio, quod subnotauimus, si praepositionem acceperit, ad regulam <redit>, uelut inficio infice, adficio adfice, conficio confice. sed apud ueteres salua est regula, qui dixerunt face dice duce, non minus apud Vergilium antiquitatis amantem in undecimo libro «tu, Voluse, armari Vulscorum edice maniplis»; ratione et conpetenter analogiae et consuetudini eruditorum, quoniam imperatiua in omni uerbo omni ordine ex secunda persona finitiua deriuantur amissa s semiuocali littera, uelut nuntio nuntias nuntia, moueo moues [p. 350 vol. I Keil] moue, munio munis muni, unde et eundem accentum seruare debent qui est in secunda persona, ut producantur. in tertio uero ordine i correptum in e correptum uertitur et fient imperatiua, lego legis lege. ita ergo et dico dicis dice, facio facis face debet declinari, et ita positum apud ueteres reperitur. praeterea in omni ordine re syllaba addita imperatiuis fiunt infinitiua, ut est dictum, quasi ama amare, moue mouere, muni munire. item in tertio ordine correpto scribe scribere, lege legere. ita quoque, nisi dice face declinetur, dicere facere infinitiuum esse non poterit.
praeterea id obseruandum fuit, quod fere in tertio ordine plerumque ueteres tertia persona finitiua temporis perfecti numeri pluralis e mediam uocalem corripiunt, quasi legerunt emerunt dicentes; ut apud Terentium quoque legitur in prologo eunuchi«postquam aediles emerunt», et his similia. tertiae coniugationis productae uerba indicatiuo modo tempore praesenti prima persona aut eo litteris terminantur, ut adeo adis, prodeo prodis, aut io, ut audio audis, nutrio nutris. tertiae coniugationis productae uerba imperatiuo modo tempore praesenti secunda persona i producta terminantur, ut adeo adi, nutrio nutri. tertiae coniugationis productae uerba indicatiuo modo tempore praesenti prima persona, <si> e habuerint ante o, eadem promissiuo modo adiecta ad imperatiuum modum bo syllaba terminantur, ut adeo adi adibo, prodeo prodi prodibo: quae uero io, eadem promissiuo modo am syllaba terminantur, ut audio audi audiam, nutrio nutri nutriam. tertiae coniugationis productae uerba infinitiuo modo adiecta ad imperatiuum modum re syllaba terminantur, ut adi adire, prodi prodire, nutri nutrire. tertiae coniugationis productae uerba indicatiuo modo tempore perfecto specie absoluta adiecta ad imperatiuum modum ui syllaba terminantur, ut adi adiui, prodi prodiui, nutri nutriui. sed tamen consuetudo breuitatem adpetens u litteram subtrahit et i ultimam geminat, ut adii prodii nutrii. tertiae coniugationis productae uerba quae indicatiuo modo tempore praesenti prima persona eo litteris terminantur, eadem indicatiuo modo tempore praeterito specie inchoatiua adiecta ad imperatiuum modum bam syllaba terminantur, ut adeo adibam, prodeo prodibam; quae uero io, eadem e prope ultimam syllabam producta dicuntur, ut audio audiebam, nutrio nutriebam. sed ueteres haec sine e littera pronuntiabant, audibam nutribam dicentes, ut apud Vergilium «nutribat Thyrrusque pater» pro nutriebat. tertiae coniugationis productae uerba indicatiuo modo tempore praeterito plusquamperfecto specie exacta adiectis ad imperatiuum [p. 351 vol. I Keil] modum ueram syllabis terminantur, ut adi adiueram, nutri nutriueram. sed tamen in omnibus consuetudo euphoniam captans u litteram subtrahit et i litteram corripit, ut adieram nutrieram.
omnium uerborum quae o littera terminantur coniugatio etiam ab optatiuo modo et coniunctiuo tempore praesenti dumtaxat colligitur. nam si prima est coniugatio, optatiuum et subiunctiuum in em syllabam terminatum debet habere, sicut est utinam amem uel cum amem. quod si secunda coniugatio fuerit, optatiuo similiter et subiunctiuo in am terminetur, ut est utinam teneam uel cum teneam. tertia uero eodem modo et tempore in rem syllabam terminari debet, ut est utinam legerem uel cum legerem. nam in omni uerbo actiuo et neutrali optatiuo et subiunctiuo modo tempus praeteritum perfectum in rim exire debet, plusquamperfectum in sem [sed simplex], ut est in prima coniugatione utinam amauerim et utinam amauissem <et cum amauerim et cum amauissem>; item in secunda utinam monuerim utinam monuissem uel cum monuerim et cum monuissem; pari modo et tertia utinam legerim utinam legissem et cum legerim et cum legissem. ab his uerbis o littera terminatis omne infinitum tempore praesenti in re exire debet, perfectum eius in se, futurum in ire, ut est legere legisse lectum ire.
uerba quae or syllaba terminantur indicatiui modi praeteritum inperfectum in bar debent mittere, perfectum in sum, plusquamperfectum in eram, ut legebar lectus sum lectus eram. ab optatiuo uero et coniunctiuo praeteritum inperfectum in rer debent mittere, perfectum in sim, plusquamperfectum in essem, ut est utinam legerer lectus sim lectus essem.
ab his uerbis infinitiuus modus tempore praesenti i debet littera terminari, praeteritum in esse, futurum in iri, ut legi lectum esse lectum iri.
de uerborum declinatione coniugationum primae et secundae et tertiae
correptae et productae
amo uerbum absolutum finitum actiuum figurae simplicis numeri singularis modi indicatiui temporis praesentis personae primae coniugationis primae, quod declinabitur sic. modo indicatiuo tempore praesenti amo amas amat, pluraliter amamus amatis amant: eodem modo tempore praeterito inperfecto specie inchoatiua amabam amabas amabat, pluraliter amabamus amabatis amabant: eodem modo tempore praeterito perfecto specie absoluta amaui, amasti uel amauisti, amauit, pluraliter amauimus, amastis uel amauistis, amarunt uel amauerunt uel amauere: eodem modo tempore [p. 352 vol. I Keil] praeterito plusquamperfecto specie recordatiua amaueram et amaram, amaueras, amauerat, pluraliter amaueramus amaueratis amauerant: eodem modo tempore futuro amabo amabis amabit, pluraliter amabimus amabitis amabunt. quidam putant hunc modum esse promissiuum tempore tantum futuro. modo imperatiuo tempore praesenti ad secundam et tertiam personam ama amet, pluraliter <amemus> amate ament. quidam putant amemus imperatiuum esse pluralem in prima persona: hoc nos gerundi siue hortandi appellamus. eodem modo tempore futuro amato tu amato ille, pluraliter amemus amatote ament uel amanto. modo optatiuo tempore praesenti et praeterito inperfecto specie inchoatiua utinam amarem amares amaret, pluraliter utinam amaremus amaretis amarent: eodem modo tempore praeterito perfecto specie absoluta utinam amauerim amaueris amauerit, pluraliter utinam amauerimus amaueritis amauerint: eodem modo tempore praeterito plusquamperfecto specie recordatiua utinam amassem uel amauissem, amasses uel amauisses, amasset uel amauisset, pluraliter utinam amassemus uel amauissemus, amassetis uel amauissetis, amassent uel amauissent: eodem modo tempore futuro utinam amem ames amet, pluraliter utinam amemus ametis ament. modo coniunctiuo tempore praesenti cum amem ames amet, pluraliter cum amemus ametis ament: eodem modo tempore praeterito inperfecto specie inchoatiua cum amarem amares amaret, pluraliter cum amaremus amaretis amarent: eodem modo tempore praeterito perfecto specie absoluta cum amauerim amaueris amauerit, pluraliter cum amauerimus amaueritis amauerint; et per syncopen cum amarim amaris amarit, pluraliter cum amarimus amaritis amarint: eodem modo tempore praeterito plusquamperfecto specie recordatiua cum amassem amasses amasset, pluraliter cum amassemus amassetis amassent; et secundum ueteres cum amauissem amauisses amauisset, pluraliter cum amauissemus amauissetis amauissent: eodem modo tempore futuro cum amauero amaueris amauerit, pluraliter cum amauerimus amaueritis amauerint. modo perpetuo, qui est infinitus numeris et personis, tempore praesenti amare, praeterito amasse uel amauisse, futuro amatum ire uel amaturum esse.
modo inpersonali tempore praesenti amatur, inperfecto amabatur, perfecto amatum est uel fuit, plusquamperfecto amatum erat uel fuerat, futuro amabitur. modo participiali amandi amando amandum amatum amatu. haec gerundi sunt apud quosdam, quae Probus supina appellat. participia trahuntur a uerbo actiuo duo, praesentis temporis et futuri; praesentis ut hic et haec et hoc amans, futuri hic amaturus haec amatura hoc amaturum.
adnotandum est in hac coniugatione quod tertia eius persona finitiua temporis perfecti numeri pluralis persaepe conlidit unam syllabam breuitatis [p. 353 vol. I Keil] causa, et hoc fere in alio non admittitur ordine, quasi amarunt appellarunt pro eo quod est amauerunt appellauerunt. amplius solet fere in hoc ordine tempore perfecto subiunctiuo tam singulari quam plurali demi syllaba, cum dicunt ueteres cum amarim amaris amarit, pluraliter cum amarimus amaritis amarint; pro eo sane quod <est> cum amauerim. in hac coniugatione secundam personam per as obseruabis, ut amo amas; in futuro primam personam in bo, ut amabo. imperatiuo modo a litteram habet subtracta s, ut ama; cui impones re litteras infinitiuo, ut amare.
de declinatione generis passiui. amor uerbum absolutum finitiuum passiuum figurae simplicis numeri singularis modi indicatiui temporis praesentis personae primae coniugationis primae, quod declinabitur sic. modo indicatiuo tempore praesenti amor amaris amatur, pluraliter amamur amamini amantur: eodem modo tempore praeterito inperfecto specie inchoatiua amabar, amabaris uel amabare, amabatur, pluraliter amabamur amabamini amabantur: eodem modo tempore praeterito perfecto amatus sum es est, pluraliter amati sumus estis sunt; et ulteriore amatus fui fuisti fuit, pluraliter amati fuimus fuistis fuerunt uel fuere: eodem modo tempore praeterito plusquamperfecto amatus eram eras erat, pluraliter amati eramus eratis erant; et ulteriore amatus fueram fueras fuerat, pluraliter amati fueramus fueratis fuerant: eodem modo tempore futuro amabor, amaberis uel amabere, amabitur, pluraliter amabimur amabimini amabuntur. modo imperatiuo tempore praesenti ad secundam et tertiam personam amare ametur, pluraliter amemur amemini amentur: eodem modo tempore futuro amator tu, amator ille <uel amamino>, pluraliter amemur ameminor amentur <uel amantor>. quidam putant amemur imperatiuum esse: hoc nos gerundi siue hortandi appellamus. modo optatiuo tempore praesenti et praeterito inperfecto utinam amarer, amareris uel amarere, amaretur pluraliter utinam amaremur amaremini amarentur: eodem modo tempore praeterito perfecto utinam amatus sim sis sit, pluraliter utinam amati simus sitis sint; et ulteriore utinam amatus fuerim fueris fuerit, pluraliter utinam amati fuerimus fueritis fuerint: eodem modo tempore praeterito plusquamperfecto utinam amatus essem esses esset, pluraliter utinam amati essemus essetis essent; et ulteriore utinam amatus fuissem fuisses fuisset, pluraliter utinam amati fuissemus fuissetis fuissent: eodem modo tempore futuro utinam amer, ameris uel amere, ametur, pluraliter utinam amemur amemini amentur. modo coniunctiuo tempore praesenti cum amer, ameris uel amere, ametur, pluraliter cum amemur amemini amentur: eodem modo tempore [p. 354 vol. I Keil] praeterito inperfecto specie inchoatiua cum amarer, amareris uel amarere, amaretur, pluraliter cum amaremur amaremini amarentur: eodem modo tempore praeterito perfecto specie absoluta cum amatus sim sis sit, pluraliter cum amati simus sitis sint; et ulteriore cum amatus fuerim fueris fuerit, pluraliter cum amati fuerimus fueritis fuerint: eodem modo tempore praeterito plusquamperfecto specie recordatiua cum amatus essem esses esset, pluraliter cum amati essemus essetis essent; et ulteriore cum amatus fuissem fuisses fuisset, pluraliter cum amati fuissemus fuissetis fuissent: eodem modo tempore futuro cum amatus ero eris erit, pluraliter cum amati erimus eritis erunt; et ulteriore cum amatus fuero fueris fuerit, pluraliter cum amati fuerimus fueritis fuerint. modo perpetuo, qui est infinitus numeris et personis, tempore praesenti amari, praeterito [tantum tempore] amatum esse, <et> ulteriore amatum fuisse, futuro amatum iri uel amandum esse.
modo inpersonali amatur, inperfecto amabatur, perfecto amatum est uel fuit, plusquamperfecto amatum erat uel fuerat, futuro amabitur. modo participiali amandi amando amandum amatum amatu. apud quosdam haec uerba gerundi sunt, quae Probus supina appellat. participia trahuntur a uerbo passiuo duo, praeteriti temporis et futuri; praeteriti hic amatus, futuri hic amandus. actiui uerbi regulam neutrale uerbum sequitur, passiui commune et deponens.
item uerbi secundae coniugationis declinatio. doceo uerbum absolutum indicatiuo modo dictum significationis actiuae coniugationis secundae numeri singularis figurae simplicis temporis instantis personae primae, quod declinabitur sic. doceo docebam docui docueram docebo. imperatiuo modo tempore praesenti ad secundam et tertiam personam doce doceat, pluraliter doceamus docete doceant; futuro doceto tu, doceto ille, pluraliter doceamus docetote doceant et docento. optatiuo modo tempore praesenti et praeterito inperfecto utinam docerem docuissem doceam. coniunctiuo modo tempore praesenti cum doceam docerem docuerim docuissem docuero.
infinitiuo modo numeris et personis tempore praesenti docere docuisse doctum ire <...> participia trahuntur a uerbo actiuo duo, praesentis temporis et futuri; praesentis docens, futuri docturus.
in hac coniugatione obseruabimus participia. cum ceterarum coniugationum fere praesens <totidem quot et in> uerbis habet syllabas, haec minus una syllaba declinatur, uelut moueo mouens, sedeo sedens et similia. in [p. 355 vol. I Keil] hac coniugatione non est reperire ullum uerbum in postrema parte geminari, sed a prima tantum, quale est mordeo momordi. quare errant qui dicunt prandidi.
uerbi passiui declinatio. doceor uerbum absolutum indicatiuo modo dictum significationis passiuae coniugationis secundae numeri singularis figurae simplicis temporis instantis personae primae, quod declinabitur sic.
doceor, docebar, doctus sum doctus fui, doctus eram doctus fueram, docebor. imperatiuo modo tempore praesenti ad secundam et tertiam personam docere doceatur, pluraliter doceamur doceamini doceantur; futuro docetor tu, docetor ille <uel> docemino, pluraliter doceamur doceaminor doceantur <uel docentor>. optatiuo modo tempore <praesenti et> praeterito inperfecto utinam docerer, docereris <uel> docerere, doceretur, pluraliter <utinam> doceremur doceremini docerentur: eodem modo tempore praeterito perfecto et plusquamperfecto utinam doctus essem, et ulteriore doctus fuissem: eodem modo tempore futuro utinam docear. coniunctiuo modo tempore praesenti cum docear, cum docerer, cum doctus sim cum doctus fuerim, cum doctus essem cum doctus fuissem, futuro cum doctus ero, et ulteriore cum doctus fuero. infinitiuo modo numeris et personis tempore praesenti doceri, <praeterito> doctum esse, futuro doctum iri. gerundi uel participialia uerba docendi docendo docendum doctum doctu. participia trahuntur a uerbo passiuo duo, praeteriti temporis et futuri; praeteriti doctus, futuri docendus.
uerbi tertiae coniugationis productae declinatio. audio audior uerba absoluta indicatiuo modo dicta significationis actiuae et passiuae coniugationis tertiae productae numeri singularis figurae simplicis temporis instantis, quae declinabuntur sic. audio, et <a> passiuo audior; audiebam, <et a> passiuo audiebar; audii et audiui, et <a passiuo> auditus sum auditus fui; audieram audiueram, et <a> passiuo auditus eram auditus fueram; futuro audiam, et <a> passiuo audiar. imperatiuo modo tempore praesenti ad secundam et tertiam personam audi audiat, pluraliter audiamus audite audiant, et <a> passiuo audire audiatur, pluraliter audiamur audiamini audiantur; futuro audito audito, pluraliter audiamus auditote audiant uel audiunto, et a passiuo auditor auditor uel audimino, pluraliter audiamur audiminor audiantur <uel audiuntor>. optatiuo modo tempore praesenti et inperfecto utinam audirem, et a passiuo utinam audirer; perfecto et plusquamperfecto utinam audissem, et secundum ueteres <utinam> audiuissem, et a passiuo utinam [p. 356 vol. I Keil] auditus essem, ulteriore <utinam> auditus fuissem; futuro utinam audiam, et a passiuo utinam audiar. coniunctiuo modo tempore praesenti cum audiam, et a passiuo cum audiar; inperfecto cum audirem, et a passiuo cum audirer; perfecto cum audierim, et secundum ueteres cum audiuerim, et a passiuo cum auditus sim, ulteriore cum auditus fuerim; plusquamperfecto cum audissem, et secundum ueteres cum audiuissem, et a passiuo cum auditus essem, ulteriore cum auditus fuissem; futuro cum audiero, et secundum ueteres cum audiuero, <et a passiuo cum auditus ero>, ulteriore cum auditus fuero. infinitiuo modo numeris et personis tempore praesenti audire, et a passiuo audiri; praeterito audisse uel audiuisse, et a passiuo auditum esse uel auditum fuisse; futuro auditum ire, et a passiuo auditum iri.
inpersonali modo auditur, audiebatur, auditum est auditum fuit, auditum erat et fuerat, audietur. gerundi uel participialia audiendi audiendo audiendum auditum auditu. participia trahuntur a uerbo actiuo duo, praesentis temporis et futuri; praesentis audiens, futuri auditurus: et a passiuo duo, praeteriti temporis et futuri; praeteriti auditus, futuri audiendus.
uerbi tertiae coniugationis correptae declinatio. lego legor uerba absoluta indicatiuo modo dicta significationis actiuae et passiuae coniugationis tertiae correptae numeri singularis figurae simplicis temporis instantis personae primae, quae declinabuntur sic. lego legor, inperfecto legebam legebar, perfecto legi lectus sum et lectus fui, plusquamperfecto legeram lectus eram et fueram, futuro legam legar. imperatiuo modo tempore praesenti ad secundam et tertiam personam lege legat, pluraliter legamus legite legant, et a passiuo legere legatur, <pluraliter> legamur legimini legantur; futuri ab actiuo legito legito, <pluraliter> legamus legitote legant uel legunto, et a passiuo legitor legitor uel legimino, pluraliter legamur legiminor legantur uel leguntor. optatiuo modo tempore praesenti et inperfecto utinam legerem legerer, perfecto et plusquamperfecto utinam legissem et lectus essem et lectus fuissem, futuro utinam legam legar. coniunctiuo modo tempore praesenti cum legam legar, inperfecto cum legerem legerer, perfecto cum legerim lectus sim et lectus fuerim, plusquamperfecto cum legissem lectus essem et fuissem, futuro cum legero lectus ero et fuero.
infinitiuo modo tempore praesenti legere legi, <praeterito> legisse lectum esse et fuisse, futuro lectum ire et lectum iri. inpersonali modo legitur, legebatur, lectum est et fuit, lectum erat et fuerat, legetur. gerundi uel participiali modo legendi legendo legendum lectum lectu. participia trahuntur ab hoc uerbo quattuor, actiua duo, praesentis temporis et futuri, legens lecturus; passiua duo, lectus legendus. in tertia coniugatione correpta non nulli censent uerba prima positione postremam uocalem litteram [p. 357 vol. I Keil] corripere oportere, ueluti dico lego et his similia. cur id ita facere oporteat aut quare non et in ceteris ordinibus idem sit obseruandum non est inuenta ratio.
uerba ex forma agendi perfecto in passiuum conuersa quae per qualitatem
transgressiua appellamus
secundae coniugationis temporis instantis gaudeo, pluraliter gaudemus; gaudebam, <pluraliter> gaudebamus; gauisus sum et fui, es et fuisti, est et fuit, pluraliter gauisi sumus fuimus, estis fuistis, sunt fuerunt; eram fueram, eras fueras, erat fuerat, pluraliter eramus fueramus, eratis fueratis, erant fuerant; futuri gaudebo. modus imperatiuus temporis instantis gaude gaudeat, pluraliter gaudeamus gaudete gaudeant; futuri gaudeto tu, gaudeto ille, pluraliter gaudeamus, gaudetote, gaudeant gaudento. optatiua instantis utinam gaudeam, pluraliter utinam gaudeamus; <inperfecti utinam> gauderem gauderemus; <perfecti> utinam gauisus sim sis sit, gauisus fuerim fueris fuerit, simus sitis sint, fuerimus fueritis fuerint; plusquamperfecti utinam gauisus essem esses esset, fuissem fuisses fuisset, pluraliter utinam gauisi essemus essetis essent, fuissemus fuissetis fuissent; futuri utinam gaudeam, pluraliter utinam gaudeamus. subiunctiua similiter optatiuis declinantur praeter futurum. nam subiunctiuorum futurum cum gauisus ero uel fuero, eris fueris, erit fuerit. infinitiua instantis gaudere, <praeteriti> gauisum esse et fuisse, futuri gauisum ire gauisurum esse et gauisum iri.
participia secundum formam quidem actiuam instantis et futuri, secundum autem formam passiuam praeteriti tantum; instantis hic et haec et hoc gaudens, futuri gauisurus gauisura gauisurum, praeteriti [hic] gauisus gauisa gauisum. et cetera similia ordinis secundi, soleo solitus sum, audeo ausus sum. sed soleo omnino futurum non habet, quia uim habet praeteriti nec potest aliquis futuris consueuisse.
tertiae coniugationis instantis fido fidis fidit, pluraliter fidimus fiditis fidunt; <inperfecti> fidebam fidebas fidebat, pluraliter <fidebamus fidebatis fidebant>; perfecti fisus sum es est, fui fuisti fuit, <pluraliter sumus estis sunt, fuimus fuistis fuerunt; plusquamperfecti fisus> eram eras erat, fueram fueras fuerat, <pluraliter eramus eratis erant, fueramus fueratis fuerant>; futuri fidam fides fidet, pluraliter fidemus fidetis fident.
imperatiua instantis fide fidat, pluraliter fidamus fidite fidant; futuri fidito fidito, pluraliter fidamus fiditote fidant et fidunto. optatiua instantis utinam fidam fidas fidat, pluraliter utinam fidamus fidatis fidant; inperfecti fiderem; perfecti fisus sim et fuerim; plusquamperfecti fisus essem et fuissem; futuri utinam fidam. subiunctiuorum futurum cum fisus <ero et> fuero. infinitiua [p. 358 vol. I Keil] instantis fidere, praeteriti fisum esse et fuisse, futuri fisum ire et fisurum esse et fisum iri. participia actiua instantis et futuri, passiua praeteriti tantum; instantis hic et haec et hoc fidens, futuri fisurus fisura fisurum, praeteriti fisus fisa fisum. et quae ab hoc sunt, confido diffido. productae coniugationis temporis instantis fio fis fit, pluraliter fimus fitis fiunt; inperfecti fiebam; perfecti factus sum et fui; <plusquamperfecti> factus eram et fueram; futuri fiam fies fiet, pluraliter fiemus fietis fient.
imperatiua fi fiat, pluraliter fiamus fite fiant; futuri esto <esto>, pluraliter fiamus estote fiant et sunto. optatiua instantis temporis utinam fiam fias fiat, fierem fieres fieret, factus sim et fuerim, factus essem et fuissem, futuri utinam fiam fias fiat. subiunctiuorum futurum cum factus ero et fuero. infinitiua instantis fieri, praeteriti factum esse et fuisse, futuri factum ire et facturum <esse et factum> iri. participia actiua instantis et futuri, passiua praeteriti tantum; instantis hic et haec et hoc fiens, futuri facturus factura facturum, praeteriti factus facta factum. supina fiendi fiendo fiendum. et quae ab hoc sunt, patefio calefio tepefio madefio expergefio mansuefio liquefio adsuefio arefio, et quae fio terminantur omnia similiter declinantur. infinitiuum huius uerbi quod est fio per i facit, fieri, cum omnia uerba actiua uoce elata in e faciant, uelut amare docere munire.
uerba temporibus confusa
instantis temporis memini meministi meminit, inperfecti memineram, perfecti memini, plusquamperfecti memineram, futuri meminero.
imperatiua instantis non habet; futuri memento, pluraliter mementote. optatiua instantis et inperfecti utinam meminerem, perfecti meminerim, plusquamperfecti meminissem, futuri meminerim. subiunctiuorum futurum cum meminero. infinitiua praeteriti temporis tantum meminisse. participia non habet. et cetera similiter, noui odi pepigi, haec tria ne imperatiuum quidem habent omnino, cum etiam in eo quod est memini futurum tantum sit, et hoc in secunda persona dumtaxat [sit]. in his uerbis quibus notauimus imperatiua deficere, quae sunt noui memini pepigi odi coepi, grammatici inducunt imperatiua hoc modo. dicunt enim omnia imperatiua tribus modis intendi posse, ut dic dicas dixeris, et ita distingunt: dic ex eo quod est regulae solitae quam in declinatione obseruamus; dicas autem et dixeris per defectionem imperatiui, ut sit fac dicas et fac dixeris. quorum alterum est optatiuorum instans et futurum, item subiunctiuorum instans, [p. 359 vol. I Keil] quod est dicas; alterum subiunctiuorum futurum siue perfectum, quod est dixeris. hinc ergo imperatiua uerbis quae proposuimus adsignant, quae non habere notauimus, ut memineris, quod figuratur ita, fac memineris.
quod ipsum etiam in omnibus obseruari uerbis potest, quamuis imperatiua habeant sua, uelut ames, ut sit fac ames, et amaueris, ut sit fac amaueris.
similiter et cetera <doceas>, fac doceas, docueris, fac docueris, uincas, fac uincas, uiceris, fac uiceris, item munias, fac munias, munieris, fac munieris.
praeponuntur autem imperatiuis alia multa, uelut uolo rogo peto moneo quaeso hortor, id est <uolo> facias, <rogo> dicas et cetera.
declinationes item eorum uerborum inseruimus quae uidentur et ipsa defectiua esse et ambigue declinari. instantis uolo uis uult uolumus uultis uolunt; inperfecti uolebam; perfecti uolui; plusquamperfecti uolueram; futuri uolam uoles uolet, pluraliter uolemus uoletis uolent. imperatiua instantis fac uelis <uelit>, pluraliter uelimus uelite uelint; futuri uelito uelit, pluraliter uelimus uelitote uelint. optatiua instantis utinam uelim, inperfecti uellem, perfecti uoluerim, plusquamperfecti uoluissem, futuri uelim.
subiunctiuorum futurum cum uoluero. infinitiua instantis et praeteriti tantum; instantis uelle, praeteriti uoluisse. participia instantis tantum hic et haec et hoc uolens et cetera. similiter et nolo malo. quamquam etiam circa haec uerba similiter imperatiua obseruare debemus secundum adnotationem praecedentem. sed sunt qui ita dicunt, malis nolis, et optatiua utinam malim malis malit et nolim nolis nolit.
uerbum actiuum finitiuum tertiae coniugationis tollo tollis tollit, <inperfecti tollebam>, perfecti sustuli, plusquamperfecti sustuleram, futuri tollam. imperatiua tolle tollat, futuri tollito tollito. optatiua utinam tollerem, perfecti sustulerim, plusquamperfecti sustulissem, futuri utinam tollam. subiunctiua cum tollam, inperfecti tollerem, perfecti sustulerim, plusquamperfecti sustulissem, futuri sustulero. infinitiua tollere, praeteriti sustulisse, futuri sublatum ire uel sublaturum esse. participia instantis hic tollens, futuri hic sublaturus. supina tollendi tollendo tollendum. passiui declinatio ita. tollor tolleris tollitur, pluraliter tollimur tollimini tolluntur; inperfecti tollebar; perfecti sublatus sum et fui; plusquamperfecti sublatus eram et fueram; futuri tollar tolleris tolletur, pluraliter tollemur tollemini tollentur. imperatiua tollere tollatur, pluraliter tollamur tollamini tollantur; quasi futuri tollitor. optatiua utinam tollerer tollereris tolleretur, perfecti utinam sublatus sim et fuerim, plusquamperfecti sublatus essem et fuissem, futuri utinam tollar tollaris. subiunctiua cum tollar, inperfecti tollerer [p. 360 vol. I Keil] tollereris tolleretur, perfecti cum sublatus sim et fuerim, plusquamperfecti cum sublatus essem et fuissem, futuri cum sublatus ero et fuero.
infinitiua tolli, praeteriti sublatum esse, futuri sublatum iri. participia praeteriti hic sublatus, futuri tollendus. supina sublatum <sublatu>. uerbi corrupti alia declinatio. temporis instantis sum es est, inperfecti eram, perfecti fui, plusquamperfecti fueram, futuri ero eris erit.
imperatiua instantis es sit, pluraliter simus este sint; <futuri esto esto, pluraliter simus estote sint> et sunto. optatiua instantis utinam sim sis sit, inperfecti essem, perfecti fuerim, plusquamperfecti fuissem, futuri utinam sim. subiunctiua instantis cum sim, inperfecti essem, perfecti fuerim, plusquamperfecti cum fuissem, futuri cum fuero. infinitiua instantis esse, praeteriti fuisse, futuri fore uel futurum ire et futurum esse. participia futuri tantum hic futurus. et quae ab eo conposita sunt, uelut possum adsum praesum desum absum intersum obsum prosum supersum. sed ex his duo ista habent participia etiam instantis, praesum et absum. nam praesens et absens dicimus. inter haec quae cum <sum> uerbo pronuntiantur hoc solum possum non potest uideri (facit enim perfectum potui); cuius declinationem inseruimus. instantis possum potes potest, pluraliter possumus potestis possunt, inperfecti poteram, perfecti potui, plusquamperfecti potueram, futuri potero. imperatiua instantis possis possit, pluraliter possimus poteste possint; futuri potesto possit, pluraliter possimus potestote possint et possunto. optatiua instantis utinam possim, possem, potuerim, potuissem, futuri possim. subiunctiua futuri cum potuero. infinitiua instantis et praeteriti tantum; futuri non habet: instantis posse, praeteriti potuisse. participia instantis tantum; futuri non habet: instantis hic et haec et hoc potens. sed quidam dicunt participia ne instantis quidem temporis habere. nam potens nomen est, ὁ δυνατός, οὐχ ὁ δυνάμενος. aliud corruptum eo is it, pluraliter imus itis eunt; inperfecti ibam ibas ibat, pluraliter ibamus ibatis ibant; perfecti ii isti iit, pluraliter iimus istis ierunt uel iere; plusquamperfecti ieram ieras ierat, pluraliter ieramus ieratis ierant; futuri ibo ibis ibit, <pluraliter> ibimus ibitis ibunt. imperatiua instantis i eat, pluraliter eamus ite eant; futuri ito eat, pluraliter eamus itote eant et eunto. optatiua instantis utinam eam, irem, ierim, issem, futuri utinam eam. subiunctiua futuri cum iero. infinitiua instantis ire, [p. 361 vol. I Keil] praeteriti isse, futuri itum ire iturum esse [et itum iri]. participia instantis hic et haec et hoc iens, futuri iturus. et quae ab eo conposita sunt, prodeo exeo circumeo praeeo abeo coeo ineo ueneo subeo adeo queo nequeo pereo transeo praetereo anteeo. prodeuntem abeuntem subeuntem dicemus et cetera, non prodientem [non] abientem subientem; alioquin peccabimus. uerbum inpersonale itur a me a te ab illo a nobis a uobis ab illis, praeterito inperfecto ibatur, praeterito perfecto itum est <et fuit>, plusquamperfecto itum erat et fuerat, futuro ibitur. imperatiua instantis eatur. optatiua instantis utinam eatur, praeteriti inperfecti iretur, praeteriti perfecti itum sit et fuerit, plusquamperfecti itum esset et fuisset, futuri eatur. subiunctiua temporis instantis cum eatur, iretur, itum sit et fuerit, itum esset et fuisset, futuri itum erit et fuerit. infinitiua temporis instantis <iri, perfecti> itum esse, futuri itum iri. participia non habet. uerbum corruptum actiuum instantis temporis fero fers fert, <pluraliter> ferimus fertis ferunt; inperfecti ferebam; perfecti tuli; plusquamperfecti tuleram; futuri feram feres feret, pluraliter feremus feretis ferent. imperatiua instantis fer ferat, pluraliter feramus ferte ferant; futuri ferto tu ferto ille, pluraliter feramus fertote ferant et ferunto. optatiua instantis et praeteriti inperfecti utinam ferrem, perfecti tulerim, plusquamperfecti tulissem, futuri feram feras ferat. subiunctiuorum futurum cum tulero. infinitiua instantis ferre, praeteriti tulisse, futuri latum ire et laturum esse. inpersonalia instantis fertur, inperfecti ferebatur, perfecti latum est et fuit, plusquamperfecti latum erat et fuerat, futuri feretur. gerundi ferendi ferendo ferendum latum latu. participia instantis hic et haec et hoc ferens haec ferentia, futuri hic laturus. et quae ab eo conposita sunt, ut defero adfero profero praefero offero differo confero refero effero antefero aufero perfero infero suffero.
passiui uerbi declinatio. feror fereris fertur, pluraliter ferimur ferimini feruntur; inperfecti ferebar; perfecti latus sum et fui; plusquamperfecti latus eram et fueram; futuri ferar fereris feretur. imperatiua ferre feratur, futuri fertor. optatiua utinam ferrer, praeteriti perfecti latus sim et fuerim, plusquamperfecti latus essem et fuissem, futuri ferar. subiunctiua cum ferar, praeteriti inperfecti ferrer, perfecti latus sim et fuerim, plusquamperfecti latus essem et fuissem, futuri latus ero et fuero. infinitiua ferri, perfecti latum esse, futuri latum iri. participia praeteriti hic latus, futuri hic ferendus. supina latum <latu>. [p. 362 vol. I Keil] aliud corruptum edo es est edimus estis edunt, edebam edebas edebat, edi edisti edit edimus edistis ederunt uel edere, ederam ederas ederat, edam edes edet edemus edetis edent. imperatiua es edat edamus este edant; futuri esto tu, esto ille uel edat, edamus, estote, edant uel edunto: ueteres ede edat edamus edite edant, futuri edito edat edamus editote edant uel edunto. optatiua instantis et inperfecti utinam essem esses esset essemus essetis essent, ut Terentius «ut de symbolis essemus»; perfecti ederim ederis ederit ederimus ederitis ederint, plusquamperfecti edissem edisses edisset edissemus edissetis edissent, futuri edam edas edat edamus edatis edant. subiunctiua instantis cum edam edas edat edamus edatis edant, inperfecti cum essem esses esset essemus essetis essent, perfecti ederim ederis ederit ederimus ederitis ederint, plusquamperfecti edissem edisses edisset edissemus edissetis edissent, futuri cum edero ederis ederit ederimus ederitis ederint. infinitiua instantis esse, praeteriti edisse, ueteres edere et edisse; futuri esum ire et esurum esse. inpersonalia instantis estur, inperfecti edebatur, perfecti esum est et fuit, plusquamperfecti esum erat et fuerat, futuri edetur. supina edendi edendo edendum esum esu, non estum estu: uulgaria enim sunt. participia instantis hic et haec et hoc edens, futuri esurus. et quae ab eo deriuantur, comedo ambedo abedo circumedo. adnotabimus tamen ueteres etiam sic declinasse, edo edis edit: Cato ad filium uel de oratore«lepus multum somni adfert qui illum edit», et Vergilius «ne te tantus edit tacitam dolor».
passiuo genere edor ederis editur, inperfecto edebar, perfecto esus sum et fui, plusquamperfecto esus eram et fueram, futuro edar ederis edetur edemur edemini edentur. imperatiua edere edatur edamur edamini edantur, futuri editor. optatiua utinam ederer edereris ederetur, perfecti esus sim et fuerim, plusquamperfecti esus essem et fuissem, futuri edar edaris edatur edamur edamini edantur. subiunctiua cum edar, inperfecti ederer, perfecti cum esus sim et fuerim, plusquamperfecti cum esus essem et fuissem, futuri cum esus ero et fuero. infinitiua edi, praeteriti esum esse, futuri esum iri. participia praeteriti hic esus, unde et comesus dicimus et [p. 363 vol. I Keil] comedendus, non comestus neque comesturus, ut uulgus existimat; futuri hic edendus. supina esum esu. inpersonalium uerborum declinatio
paenitet uerbum inpersonale indicatiuo modo dictum coniugationis secundae numeri singularis figurae simplicis temporis instantis, quod declinabitur sic. paenitet me te illum, paenitet nos uos illos; <inperfecto> paenitebat me te illum nos uos illos; perfecto paenituit me te illum nos uos illos; plusquamperfecto paenituerat me te illum nos uos illos; futuro paenitebit me te illum nos uos illos. imperatiuo modo tempore tantum praesenti paeniteat me te illum nos uos illos. optatiuo modo tempore praesenti et inperfecto utinam paeniteret me te illum nos uos illos, perfecto utinam paenituerit me te illum nos uos illos, plusquamperfecto utinam paenituisset me te illum nos uos illos, futuro utinam paeniteat me te illum nos uos illos. coniunctiuo modo tempore praesenti cum paeniteat me te illum nos uos illos, inperfecto cum paeniteret me te illum nos uos illos, perfecto cum paenituerit me te illum nos uos illos, plusquamperfecto cum paenituisset me te illum nos uos illos, futuro cum paenituerit me te illum nos uos illos. infinitiuo modo numeris et personis tempore praesenti paenitere, praeterito paenituisse. ab hoc inpersonali uerbo usurpatum est participium temporis instantis hic et haec et hoc paenitens. quidam autem dicunt inpersonalia neque actiua neque passiua participia habere. nam pudens non est participium sed appellatio, unde et inpudens.
aliud inpersonale. uenitur uerbum inpersonale indicatiuo modo dictum coniugationis tertiae productae numeri singularis figurae simplicis temporis instantis, quod declinabitur sic. uenitur a me a te ab illo a nobis a uobis ab illis, inperfecto ueniebatur, perfecto uentum est et ulteriore uentum fuit, plusquamperfecto uentum erat et ulteriore uentum fuerat, futuro uenietur.
imperatiuo modo temporis tantum praesentis ueniatur. optatiuo modo tempore praesenti et inperfecto utinam ueniretur, perfecto utinam uentum sit <et fuerit>, plusquamperfecto utinam uentum esset et fuisset, futuro utinam ueniatur. coniunctiuo modo tempore praesenti cum ueniatur, inperfecto cum ueniretur, perfecto cum uentum sit et fuerit, plusquamperfecto cum uentum esset et fuisset, futuro cum uentum erit et fuerit. infinitiuo modo tempore praesenti ueniri, praeterito uentum esse et fuisse, futuro uentum iri.
contingit uerbum inpersonale indicatiuo modo dictum coniugationis tertiae correptae numeri singularis figurae simplicis temporis instantis, quod [p. 364 vol. I Keil] declinabitur sic. contingit mihi tibi illi nobis uobis illis, inperfecto contingebat, perfecto contigit, plusquamperfecto contigerat, futuro continget.
imperatiuo modo tempore praesenti contingat. optatiuo modo tempore praesenti et inperfecto utinam contingeret, perfecto contigerit, plusquamperfecto contigisset, futuro contingat. coniunctiuo modo tempore praesenti cum contingat, inperfecto cum contingeret, perfecto cum contigerit, plusquamperfecto cum contigisset, futuro cum contigerit. infinitiuo modo tempore praesenti contingere, praeterito contigisse.
de speciebus temporis praeteriti perfecti
coniugationum omnium uerba o littera terminata tempore praeterito perfecto in i litteram ultimam mittunt, ut amo amaui, doceo docui, lego legi. uariantur autem species in prima coniugatione quater, in secunda quinquies, in tertia correpta nouies, in tertia producta, quae a quibusdam quarta dicitur, quinquies.
coniugationis primae temporis perfecti formae sunt quattuor, quae mutationem capiunt in hunc modum. <prima est> in qua semper a inest et una abundat syllaba, cum maior pars ita cadet, quasi sospito sospitaui, fortuno fortunaui, aro araui, famulo famulaui, propalo propalaui, manifesto manifestaui, profano profanaui, duplico duplicaui, noto notaui, tumulo tumulaui, excuso excusaui, amoeno amoenaui, nauseo nauseaui, multo multaui, paedico paedicaui, fermento fermentaui, libro libraui, lamento lamentaui, laeto laetaui, lorico loricaui, humo humaui, stipo stipaui, sacrifico sacrificaui, triumpho triumphaui, fundo fundaui, fuco fucaui, focilo focilaui, aequo aequaui, laetifico laetificaui, aucupo aucupaui, uestigo uestigaui, supplico supplicaui, hilaro hilaraui, deuelo deuelaui, leuo leuaui, inuolo inuolaui, sedo sedaui, deturbo deturbaui, cauo cauaui, insimulo insimulaui, stercoro stercoraui, puto putaui, stimulo stimulaui, fulmino fulminaui, commodo commodaui, iacto iactaui, considero consideraui, sincero sinceraui, manduco manducaui, <id est edo>; proprie autem est quod Graeci dicunt μασσῶμαι, hoc est identidem mando, ideoque Probus negat recte dici piscem uel aliud tenerum quid manduco, sed potius edo, quod significat ἐσθίω.
manducatur autem quod dentibus reluctatur. nam cum dicam edo, quid faciam ostendo, cum uero manduco, non tantum quid faciam ostendo sed et qualiter faciam. ueteres tamen et in edendi significatione manduco dixere. [p. 365 vol. I Keil] uindico uindicaui: hoc uerbum non <pro> defendo ueteres dicebant sed pro animaduerto et punio, ut Sallustius «nisi uindicatum fuerit in noxios», et in Catilina«uindicatum in eos qui contra imperium pugnauerant». decollo decollaui: hoc uerbum apud ueteres decipio significat, ut apud Plautum «una est decollauit»; item Lucilius duodecimo «quibus fructibus me decollaui uictus» <...> quae significatio apud Fenestellam inuenitur in libro epitomarum secundo «quem ad modum Caesar a piratis captus sit utque eos ipse postea ceperit et decollauerit». ueteres autem securi caesos dicebant. praefoco praefocaui Probus quasi nouam uocem miratur. angit enim ueteres dicebant, ut Vergilius «et angit inhaerens».
Lucilius tamen ait «et suffocare lacunas / conatur ».
inchoo inchoaui: sic dicendum putat Iulius Modestus, quia sit conpositum a chao, initio rerum. sed Verrius et Flaccus in postrema syllaba adspirandum probauerunt. cohum enim apud ueteres mundum significat, unde subtractum incohare. Tranquillus quoque his adsentiens in libello suo plenissime edere incohata disseruit. similat non dicimus sed similis est. sane dixerunt auctores simulat per u, hoc est ὁμοιάζει, ut Cicero de re publica«nullum est exemplum cui malimus adsimulare rem publicam», Vergilius «formam adsimulata Camerti».
secunda forma est quae licentia antiquitatis uel consuetudinis a libentius [p. 366 vol. I Keil] uitat et in i litteram puram desinit nulla duce consonante, ut est sono sonui, crepo crepui, tono tonui, frico fricui, ueto uetui, seco secui, increpo increpui, plico plicui, cubo cubui, domo domui, mico micui, neco necui, quasi crepui; uerum tamen et necaui legimus, ut nectus necatus, et hoc differre malunt, necui quasi suffocaui, necaui ferro occidi, unde necem caedem appellamus: et adiectis praepositionibus intono intonui, explico explicui, conplico conplicui, replico replicui. tertia forma est qua a littera eximitur et iteratio syllabae fit, ut do dedi, sto steti; et adiecta praepositione, ut est exto extiti, obsto obstiti, prosto prostiti, praesto praestiti. apud antiquos hoc uerbum pro melius est ponebatur aut pro antecedit aut superat. nam in dandi significatione praebeo potius dicebant, nisi quod Sallustius secundo ait «utrum uicem me aerarii praestare creditis»; et Cato ad Magnum ait «interempto praestari»; rursum Seneca de officiis«si ceruicem praestitero» ait pro praebuero. est autem hodie horum uerborum ista diuisio ut sit praebeo patientis, praesto facientis, ac perinde praebui occasionem aut operam, praestiti fidem ac rem dicamus. quarta species in ui quidem syllabam desinit, sic tamen ut prior syllaba, quae in praesenti correpta fuerat, perfecto tempore producatur, ut lauo lauas laui, iuuo iuui, et adiecta praepositione adiuuo adiuui.
secundae coniugationis formae sunt quinque. prima est quae in i litteram cadit nulla duce consonante, splendeo splendui, niteo nitui, uigeo uigui, floreo florui, emineo eminui, teneo tenui; sed et tetini legimus: palleo pallui, horreo horrui, stupeo stupui, terreo terrui, tepeo tepui, caleo calui, torpeo torpui, calleo callui, arceo arcui, ualeo ualui, praebeo praebui, egeo egui, indigeo indigui, studeo studui, rubeo rubui, censeo censui, sorbeo sorbui, Cicero in Tusculanarum secundo «sanguinem omnem sorbui»; item sorpsi apud auctores alios legimus: et adiecta praepositione adhibeo adhibui, prohibeo prohibui, inhibeo inhibui, cohibeo cohibui, redhibeo redhibui. secunda forma est qua prima syllaba ex correpta perfecto producitur, sedeo sedi, faueo faui, foueo foui, uoueo uoui, caueo caui, uideo uidi, neo nes neui, fleo fles fleui, cieo ciui, accieo acciui. tertia forma [p. 367 vol. I Keil] est quae desinit quidem in i litteram praepositis consonantibus uariis, sed inceptiua uerbi littera siue syllaba geminata, ut mordeo momordi, spondeo spopondi, tondeo totondi, pendeo pependi; adiecta uero praepositione geminatio cessat syllabae, respondeo respondi, detondeo detondi, despondeo despondi. quarta forma est quae desinit in si syllabam, ut algeo alsi, ardeo arsi, haereo haesi; quasi passiuam quoque id uerbum admittat declinationem, inuenimus <participium> perfecti temporis haesus: mulceo mulsi, in patiendo autem mulsus: suadeo suasi, indulgeo indulsi, fulgeo fulsi, urgeo ursi, torqueo torsi, rideo risi, tergeo tersi, maneo mansi, iubeo iussi.
quinta forma est quae extrema syllaba in xi litteras cadit, ut frigeo frixi, mulgeo mulxi, rugeo ruxi, lugeo luxi, augeo auxi, alliceo allexi; sed apud ueteres alliceo <allicui> legimus: pelliceo pellexi, luceo luxi. duo sane uerba, uideo et prandeo, quae nullius formae regulam seruant, aut recte excipientur aut sextam sibi formam uindicabunt, ut uideo uidi, prandeo prandes prandi. nam in secundo ordine non est reperire ullum uerbum postrema parte geminari, sed a prima tantum, quale est mordeo momordi. quare errant qui dicunt prandidi.
coniugationis tertiae correptae temporis praeteriti perfecti formae sunt nouem. prima est quae desinit quidem in ui syllabam, sed tamen similitudinem uerborum continet primae coniugationis, id est a habet ante nouissimam syllabam, ut pasco paui, sterno straui. secunda forma in i puram litteram desinit, ut alo alui, arguo argui, acuo acui, colo colui, consuo consui, eruo erui, exuo exui, fremo fremui, molo molui, minuo minui, statuo statui, uomo uomui, tremo tremui, sterto stertui, incumbo incubui, consulo consului, pecto pexui, pono posui, gigno gignis genui, meto messui, quod quidam exterminant: amicio amicui, ut Brutus laudatione Appii Claudii«qui te toga praetexta amicuit»; sed Varro in cynorhetore«celerius mater amixit». tertia forma est quae desinit in i quidem litteram appositis uariis consonantibus, sed inceptiua uerbi littera siue syllaba geminata in hunc finiuntur modum. primam syllabam iterant curro cucurri, disco didici, cano cecini, tango tetigi, tendo tetendi, pendo [p. 368 vol. I Keil] pependi, pello pepuli, pungo pupugi, Cicero «intellexi quid eum pupugisset»; sed et punxi dicimus: fallo fefelli, cado cecidi, caedo cecidi, parco peperci; sed et parsi legimus, ut Terentius «egone uitam parsi perdere?» item Plautus «labori ego hominum parsissem libens».
sic enim melius ueteres, parsi, declinant. nam parsimoniam, non parcimoniam dicimus. uolunt autem quidam grammatici differre, ut parsi semel quid factum significet, peperci autem et semel et saepius. facit autem participium futurum parsurus, ut ait Varro in laterensi. sed Plinio displicet. omnia uerba quae perfecto prima syllaba iterantur adiecta praepositione plerumque desinunt iterari, tendo tetendi, pello pepuli, pendo pependi, curro cucurri. adiecta uero praepositione geminatio cessabit, intendo intendi, contendo contendi, expello expuli, inpendo inpendi, percurro percurri. apud auctores autem non numquam inuenimus iterari uerbum quod est excurro, excucurri; alioquin percurri dicimus et excurri.
duo fere uerba reperiuntur quae iterantur et admissa praepositione procul dubio in eodem statu sunt, posco poposci, deposco depoposci; item disco didici, edisco edidici, addisco addidici. uerba tertii ordinis quae iterantur tempore perfecto ex utraque parte, tam prima quam postrema, geminantur; prima sic, parco peperci, curro cucurri, cado cecidi; item postrema syllaba, addo addidi, reddo reddidi, credo credidi, prodo prodidi, condo condidi, abdo abdidi, indo indidi, trado tradidi, uendo uendidi; participium autem futurum uenditurus, passiuum autem eius ueneo uenii. est tamen apud ueteres ueneor et uenditus sum, et apud Plautum «ego illi uenear»; Tyrannus de agri cultura primo «patrem familias uendacem magis quam emacem expedit esse. nam id melius emitur quam uenitur»; Cicero causarum decimo tertio «re uendita iterum empta». unde manifestum fit uenita non dici sed aut uenundata aut, ut Cicero, uendita: Gaius Caesar «possessiones redemi easque [p. 369 vol. I Keil] postea pluris uenditas». quarta forma est quae desinit <in> si syllabam, ut allido allisi, concutio concussi, cudo cusi, euado euasi, cedo cessi, ludo lusi, mitto misi, nubo nupsi, mergo mersi, plaudo plausi, premo pressi, rado rasi, spargo sparsi, trudo trusi, rodo rosi, uro ussi, carpo carpsi, sumo sumpsi, demo dempsi; sed conpositum adimo <ademi> dicimus.
incerta autem est ratio demptae uel adpositae praepositionis, ut cum sit adimo ademi, demo demi non faciat sed dempsi; repo repsi, unde obrepo dicimus et obrepsi, non obripio obripis obripit, in quo inperiti falluntur.
quinta forma est quae desinit in xi syllabam, ut ango anxi, coquo coxi, cingo cinxi, frigo frixi, fluo fluxi, figo fixi, fingo finxi, iungo iunxi, lingo linxi, mingo minxi; sed meio meis meii et meio meias meiaui; dicitur et mixi: pingo pinxi, rego rexi, stringo strinxi, struo struxi, sugo suxi, ungo unxi, uiuo uixi, uergo uerxi, pergo perrexi, surgo surrexi, adfligo adflixi, diligo dilexi, emungo emunxi, extinguo extinxi, aspicio aspexi, inlicio inlexi, neglego neglexi; Aemilius Macer «omnium nostrum neglegerit auctoritatem», quod est analogiae propius, quia et legerit: necto nexui uel nexi, Vergilius «palmas amborum innexuit armis», Liuius in Odyssea«nexabant multa inter se», Maecenas «nexisti retia lecto», Lucilius satirarum quinto «tum retia nexit».
sexta forma est quae desinit in ui syllabam, ut cupio cupiui, sapio <sapiui [p. 370 vol. I Keil] et> sapui, peto petiui, quaero quaesiui, tero triui, et futuri temporis participium triturus. septima forma est quae desinit in i quidem litteram, ita tamen ut instantis syllaba prima correpta perfecto tempore producatur, ut cerno creui, capio cepi, emo emi, fundo fudi, frango fregi, iacio iacui et ieci, incipio incepi, lego legi, rumpo rupi, uinco uici, sperno spreui, sero seui, sino siui; et sii dicitur: lino liui, relino reliui, Terentius «reliui dolia omnia»; in patiendo litus facit, ut Vergilius «lita corpora guttis».
octaua forma est quae desinit in i quidem litteram, ita tamen ut a secunda persona instantis temporis uenire uideatur, ut mando mandi, uerto uerti, suspendo suspendi, extendo extendi, capesso capessi, uiso uisi. nona forma est quae desinit in di syllabam, ita tamen ut iteratio mediae syllabae fiat, addo addidi, abdo abdidi, condo condidi, credo credidi, indo indidi, perdo perdidi, prodo prodidi, reddo reddidi, trado tradidi. scindo scidi: hoc autem uerbum et siquid ex eo conponi potest, nulli formae paret, nisi forte in octauam formam contruserimus id uerbum, conscindo conscindi et conscidi, detracta usu quondam n scilicet consonante.
quare autem praeteritum tempus aut syllabis crescat aut minuatur aut par sit non est inuenta ratio, nec cur a correptis producatur, ut traho traxi, aut a productis corripiatur, ut sto steti, do dedi, aut utroque producatur, ut flo flaui, aut utroque corripiatur, ut iaceo iacui. sed lectio auctorum obseruantia sua nos certiores de perfectis instituit.
coniugationis tertiae productae, quam quidam quartam nominant, formae sunt quinque. prima est quae desinit in ui syllabam, ita tamen ut plerumque paenultimam u litteram consuetudo decerpat, ut audio audiui et audii, ambio ambiui ambii, garrio garriui garrii, gestio gestiui gestii, hinnio hinniui hinnii, grunnio grunniui et grunnii, hirrio hirriui hirrii, lenio leniui lenii, munio muniui munii, mugio mugiui mugii, mollio molliui mollii, polio poliui polii, saeuio saeuiui saeuii, seruio seruiui seruii, uestio uestiui uestii, insanio insaniui insanii, ligurio liguriui ligurii, praesagio [p. 371 vol. I Keil] praesagiui et praesagii; participium futurum praesagiturus: sepelio sepeliui sepelii, reperio reperiui et reperii, parturio parturiui et parturii, esurio esuriui et esurii. secunda forma est quae desinit in i litteram puram, ut uolo uolui, malo malui, operio operui, aperio aperui. tertia forma est quae desinit in ui quidem syllabam ad similitudinem primae formae, <ita> tamen ut illa tantum modo uerba contineat quae in prima persona tempore praesenti e ante o habent litteram, et cum sint tertiae coniugationis, secundae formulam seruant in persona prima dumtaxat, ut queo quis quiui, nequeo nequiui, eo iui; et siqua eorum praepositionibus copulantur, ut transeo transiui, adeo adiui, subeo subiui, prodeo prodiui, exeo exiui. horum tantum modo uerborum futurum tempus in bo syllabam cadit. ex his etiam plurima tempore perfecto ueterum usurpatione u paenultimam detrahunt, ut ii uenii transii adii et cetera. quarta forma est quae desinit in si syllabam, ut farcio farsi, sarcio sarsi, sepio sepsi, sentio sensi, haurio hausi, fulcio fulsi. quinta forma est quae desinit in xi syllabam, ut sancio sanxi, uincio uinxi. fere apud ueteres uerba tertiae coniugationis productae perfecto indicatiuo duplici i finiebantur, ut adeo adii. sed nouitas breuitatis causa cuncta permiscuit. quippe sancio sancii faciebant, ut Pomponius ad Thraseam sancierat, et in passiuo Cassius Seuerus «lege sancitum est» ait, item Lucretius «sancitum quandoquidem extat».
nos autem sanxi dicimus.
haec de quattuor coniugationibus quae pertinent ad uerba quae analogiae parent, quarum exempla passim perscripta sunt et sunt nota. quae siquis conceperit animo, non facile labetur. sunt enim euidenter exposita <...> et Varroni Menippeo.
sunt quaedam perfecta a diuersis instantibus deriuata, ut aceo aces acui, acuo acuis acui; frigeo friges frixi, frigo frigis frixi; lugeo luges luxi, luceo luces luxi; fulcio fulcis fulsi, fulgeo fulges fulsi; cerno cernis creui, cresco crescis creui; paueo paues paui, pasco pascis paui [pauio [p. 372 vol. I Keil] pauis paui]; sisto sistis steti, sto stas steti; consisto consistis constiti, consto constas constiti; fero fers tuli (et tetuli dicitur, ut Terentius «huc tetulissem pedem»), tollo tollis tuli, quod in consuetudine sustuli facit; eius tamen perfecti instans apud ueteres sustulo dicitur; pendo pendis pependi, pendeo pendes pependi; conperio conperii, conpereo conperii. sed accentu discernitur sensus. acuto enim accentu profertur, quotiens pro eo accipitur quod est rescii: conpereram enim facit. conperii uero circumflexo accentu declinatur, quotiens pro eo accipitur quod est cum alio perii: conperieram enim facit.
sunt quaedam uerba quae habent perfecta duplicia, ut pango pangis pepigi et panxi, pungo pungis pupugi et punxi, uello uellis uulsi; sed melius uelli et auelli, ut Vergilius sine dubio «manesue reuelli», idem «de stirpe reuellit»; item Laberius aliqua parte praeuulserat: teneo tenes tenui; apud ueteres tetini dicitur; tundo tundis tutudi et tunsi, explico explicui, quoniam et plico plicui, ut Vergilius «explicuit legio»; sed legimus, ut est apud Ciceronem pro Marco Tullio.
sunt quaedam uerba quae ex una positione diuersos sortiuntur declinationum ordines et sensus, quasi mando mandas, cum aliquid monemus, mando mandis, cum dentibus quid consumimus, quod in consuetudine manduco dicunt; uolo uolas, quotiens alitum iter demonstramus, uolo uis, quotiens uelle quid significamus; pando pandis pandere, <pando pandas pandare>; fundo fundis fundere, fundo fundas fundare; conpello conpellis conpellere, conpello conpellas conpellare; dico dicis dicere, dico dicas [p. 373 vol. I Keil] dicare; praedico praedicis praedicere, praedico praedicas praedicare; piso pisas, <piso pisis>. et est apud Persium ambiguum «a tergo ciconia pisat» an pisit legendum sit. sed apud ueteres reperimus etiam n littera addita pinso, quod est tundo et pinsit secundum tertium ordinem, ut Ennius decimo annalium«pinsunt terram genibus».
huius perfectum pinsui, ut apud Pomponium «cum interim neque malis molui neque palatis pinsui».
participium erit pinsens; item pinsurus et pinsus et pinsendus. pendo pendis, quasi soluo poenas, pependi; ex quo et conpositum fit sub eodem sensu expendo expendis et dependo dependis. huic additur e littera et fit secundi ordinis sub alio sensu, quasi pendeo, id est in sublimi sum; cui addita praepositio prorsus ordinem et sensum mutat, quasi suspendo suspendis, quod est actiuum eius. pendeo etenim, ego pendeo, absolutiuum, suspendo alium actiuum, ex quo et suspendor dicetur sub sensu passiuo.
ceterum tantum differt inter pendeo et suspendor, pendeo per me, quod est naturale, suspendor ab alio. adolesco adoleui facit. nam Vergilius sic declinat, «mox adoleuerit aetas»; cum adolui uolunt quidam in sacrificio dici et uenire ab eo quod est adoleo. sed et in sacrificio Accius Cassius ad Tiberium secundo adoleui dicit sic, «est contra Aegyptiis maximum sacrificium, ubi integrum anserem adoleuerunt»; et in passiua declinatione adulta, non adoleta. aboleo aboleui, et passiua declinatione abolitus. occino occini. est enim cano cecini: in conpositione, quia <non> iteratur, amittit unam syllabam. sed Sallustius dicit in primo [p. 374 vol. I Keil] historiarum«iussu Metelli cornicines occanuere». aio uerbum inusitatam habet declinationem, de cuius imperatiuo non nulli ambigebant.
uerum dictum est ai, ut Naeuius alicubi «an nata est sponsa praegnans? uel ai uel nega».
inperfectum quoque aiebam aiebas dixerunt. salio: perfectum suauius enuntiare uidemur salii, quasi munii; sed plerique ueterum salui dixerunt, ut Vergilius «saluere per utres», id est saluerunt; item Liuius ab urbe condita libro primo «nouos transiluisse muros»; non minus et Cicero pro Milone«reiecta paenula desiluit»; Vergilius «desiluit Turnus biiugis».
sino siui, ut Publius Rutilius de uita sua«quodsi me inuitum abire siuissent»; item Scaurus de uita sua tertio «proelium non siui fieri»; Terentius <...> melius tamen dicitur sii, ut Varro epistolicarum quaestionum sexto «ad mortem me perducere non siit»; item Terentius in adelphis«non siit egestas». excello legimus crebro apud ueteres, ut Cicero de re publica excellunt, item de oratore tertio antecellunt, item de diuinatione primo antecellunt; Gracchus praeterea similiter cohortatione circum conciliabula antecellant; Cicero de officiis primo antecellimus. uerum tamen Macer Aemilius ornithogonias secundo «cum laude excellet omnis».
dicam nunc et de his quae r littera finiuntur. nitor niteris, perfecto [p. 375 vol. I Keil] nisus sum; sed ueteres inmutantes nixus declinant, ut Vergilius «conixus ab aggere dexter», item «adnixus uiribus hastam», item «obnixus latis umeris», <item> «adnixus acuto / detrudunt».
melius autem dicimus nisus et nisa a nitendo. enixa enim appellatio est et ad partum refertur, cum dicimus: geminos enixa est, ut apud Vergilium «triginta capitum fetus enixa»: ut sit enisa uiribus conata, enixa in genua. alor aleris altus sum: Sallustius «Arpini altus». melius autem est dicere uitandae ambiguitatis gratia alitus. nam et alimenta dicuntur. sallior frequens uidetur et tritum ut perfecto tempore salsus sum dicamus. sed ueteres ambiguitatem appellationis uitantes et analogiam sequentes sallitus sum dixerunt a positione sallo non sallio, ut Sallustius historiarum quarto ait, «reliqua cadauera ad diuturnitatem usus sallere»; Varro ad Ciceronem quinto: ut seruarent sallere; idem antiquitatum humanarum quinto decimo «mortuos sallant»; Seuerus «distractos atque sallitos»; et Fabianus causarum tertio «cum caro sallita diuturnior», sallita ut munita.
procul dubio sallio dici debebit, cuius frequens perfectum uidetur sallitus sum potius quam salsus. abscondor absconsus et absconditus; melius absconditus, quia simplex condor conditus, item <abscondor> absconditus.
deleor delitus et deletus: Cicero ad filium«ceris deletis», Varro in [p. 376 vol. I Keil] praetorina«delitae litterae», Caluus alibi ad uxorem«prima epistula uidetur in uia delita». ostendor ostentus, quoniam sit tendor tentus. nam ostentatus est frequens: P(ublius) Rutilius de uita sua«uni una ostentata est»; idem pro L(ucio) Cesutio ad populum ex hoc deriuauit participium, «quod ego me spero ostenturum», non ostensurum neque tensurum. melius ostenturus dicimus, quoniam ex temporibus perfectis passiuis futura participia actiua deriuantur, uelut amatus sum amaturus. et Libius item pro Figulo«ostenta promissione», Varro rerum rusticarum primo «locus optimus uino sit et ostentus soli», non ostensus nec tensus. sed quia cacemphaton uidetur, deorum uehiculum tensam dixerunt, ne uerbum turpe sonaret in sacris. expergiscor experrectus et expergor expergitus, expergefio expergefactus. sed expergitus dicitur qui satiatus somno sponte euigilat, unde et Lucilius ait [ego] «e somno pueros cum mane expergitus clamo»; experrectus autem a quiete inpeditus, unde Sallustius «interdum somno experrectus arreptis armis tumultum facere». expergefactus porro est qui per alium somno excitatur. fatigor fatigatus sum facit, non fessus, et longe falluntur qui opinantur ex eo quod fatigat fessus deriuari: nam fessus appellatio est. differt autem fatigatus a fesso, ut Verrius ait, quod fatigatus, cum quis per alium laborare conpellitur, ut lassatus, fessus uero, cum quis labore deficitur, <ut> lassus. inseror insertus et insitus facit; et tradunt quidam insitus arborum et pomi esse, insertus hominis uel [p. 377 vol. I Keil] alicuius rei. fallor falsus sum facit, ut Vergilius «falsi impleuit genitoris amorem».
significat enim qui fallebatur. educor eductus sum facit; sed frequentius Cicero educatus et educata dicit: Vergilius «eductum Egeriae lucis».
ordior orsus sum facit et tam incipientem significat, «sic orsus ab alto», ut Vergilius, quam desinentem, ut idem «sic orsus Apollo / mortalis uisus».
figor ambigue declinatur apud ueteres tempore perfecto. reperimus enim fictus et fixus: Scaurus de uita sua«sagittis 'inquit' confictus», Varro ad Ciceronem tertio fixum, et Cicero Academicorum tertio <...> «malcho in opera adfixa», et Vergilius «si mihi non animo fixum», conperior et conperio differunt. nam conperior, ex mea opinione colligo et conpertum habeo, pro explorato didici; quod uerbum deficit in futuro et imperatiuo: conperio est ab alio cognosco. meditor et meleto <differunt>, et putat Plinius meditantem esse secum cogitantem, meletantem cum uoce discentem.
sunt quaedam uerba r littera terminata ex diuersa positione deriuata quae eadem sortiuntur perfecta, ut pandor panderis; exigebat analogia ut pansus dicamus, sed passus dicimus, ut Vergilius «crinibus Iliades passis»: item patior pateris passus sum. uertor uerteris uersus sum, ut «uersaque iuuencum / terga fatigamus hasta»: item uerror uerreris uersus sum, Vergilius «et uersa puluis inscribitur hasta».
[p. 378 vol. I Keil]melius est enim tracta intellegere quam inuersa. luxurior in crimine est, ut Cornelius Seuerus ait «luxuriantur opes atque otia longa grauantur»; luxurio autem in laude, ut Vergilius «luxuriatque toris».
significat enim non lasciuiam mentis sed habitudinem.
sunt alia praeterea uerba quae adempta una littera uel addita diuersos sortiuntur ordines, quasi metor metaris dicimus, quotiens ad locum refertur, cum dicimus: castra prope Tiberim metatus est; <metior> metiris uero ad fructum, ex quo perfectum fit mensus sum, non metitus sum, contra morem declinationis. mensuram enim dicimus, non metitionem, et futuro actiuo mensurus, passiuo metiendus. miseror miseraris primi ordinis; accedit littera et fit secundi, quasi misereor misereris. nostrum referre ueterum exempla, uestrum, ut cuique libido est, auctoritate eorum uel analogia uti.
omne uerbum quodcumque praepositionem recipit eiusdem ordinis declinationem facit, uelut scando scandis, ascendo ascendis; mordeo mordes, remordeo remordes: praeter ista, sapio sapere, adiecta praepositione resipio resipire, et fit producti ordinis, sed desipio desipere facit, non desipire; cieo ciere, accio accire, concio concire, excio excire; do dare, addo addere. et alia non numquam inueniuntur. figura enim quasdam coniugationes inmutat. nam sedeo, cum sit secundae coniugationis, accepta praepositione mutatur in tertiam et facit consido subsido adsido, quippe cum Vergilius dicat «considere in ignes / Ilium», et Terentius «adsido, accurrunt serui».
nec solum coniugationes uerum etiam ipsam positionem uerborum conpositio mutat, ut calco; facit enim inculco conculco, non concalco uel incalco: et calcio disculcio, scalpo insculpo; quare gemma scalpta dicendum [p. 379 vol. I Keil] est, non sculpta; adiecta enim praepositione facit sculpta: facio conficio, fuco inficio, salio desilio, farcio infercio, sapio desipio, frango defringo confringo, capio concipio decipio, spargo conspergo dispergo, iacio conicio deicio, carpo decerpo, gradior ingredior.
sunt quaedam uerba quae paragoga appellantur, quae ex primitiui uerbi declinatione et mutationem et adiectionem litterarum capiunt et nihilo minus idem significant, interdum uariant, uelut lacesso ex eo quod est lacero. sed hoc uariat. lacessere enim concitare est. facesso aeque hic fit: facessere discedere intellegitur, ut est apud Terentium «hic nunc facessit: tu ne molestus sis».
item accerso per duas c dicitur; item per r et c scribitur, arcesso. sed interest, quia accersere euocare intellegitur, arcessere autem accusare significat et ab arceo nascitur. etenim alium accusare a maleficiis arcere est. de his quae perfectum tempus non habent
sunt quaedam uerba quae, cum ceteram declinationem habeant plenam, tempore perfecto deficiunt, et sunt fere haec, uerro meto furis.
horum uerborum non facile reperimus tempus perfectum, et tamen <ab eo> quod est uerro in passiua declinatione perfectum reperimus, quasi uerror uersus, ut apud Senecam in dialogo de superstitione«uersa templa», et apud Plautum in Pseudulo«uorsa sparsa».
de his quae prima persona deficiunt
sunt quaedam uerba quae primam <non> ammittunt personam, ueluti ouas ouat; raro reperimus ouo dictum: item furis furit; raro furio inuenitur: faris fatur; raro for inuenitur; uerum in conpositione, ut apud Cauium, reperimus effor dictum: roras rorat, uix roro: daris datur; raro dor reperimus. item inquis inquit dicimus. huius uerbi declinatio quamuis sit tota plena, prima persona longe dissimilis est ceteris uerbis nec congruens secundae personae. est enim inquam inquis inquit quarti ordinis uerbum. item forem fores foret pro eo quod est essem esses esset dumtaxat dicimus. cetera declinatione deficit. quaeri autem solet utrum sit positio huius uerbi sum et haec duo infinita habeat, esse et fuisse, an tertium [p. 380 vol. I Keil] etiam adsumat fore, quod uerbum est apud antiquos, quod dicebant fuo fuas fuat; unde et Terentius ait «fors fuat pol», et Vergilius «Tros Rutulusue fuat»: infinitum eius fore.
de his quae ex se non habent perfecta sed ex proximis
sunt quaedam uerba quae nequaquam ex se deriuata habent tempora <perfecta>, utuntur tamen proximis, uelut ferio perfecto ferii non dicimus sed percussi. item sisto perfecto steti aut statui, quoniam duplici sensu fungitur. item furis furit; furisti nemo dicit sed insanisti. item tollo sustuli: quamquam non nulli ex hoc temptauerunt perfectum facere tuli, quale est ex eo quod est fero tuli, quoniam sustuli ab eo uidetur proficisci quod apud ueteres reperimus sustollo. item adfero attuli, quoniam et fero tuli dicimus. quamquam et id perfectum quod est attuli ex alio uerbo proficisci reperimus apud ueteres, ex eo quod est attollo, ut Naeuius in tabellaria«dotem ad nos nullam attulas».
Plautus pluraliter <...> conpositum efficit in rudente«aullas abstulas», ut sit instans abstulo.
de his quae perfectum tempus non habent
sunt item alia r littera terminata quae, quoniam sua perfecta tempora non habent, usurpant tamen eiusdem significationis uerborum perfecta, uelut uescor pastus sum facit; ex eo tamen uenit quod est pascor. uescitus sum nemo dicit. item arguor conuictus sum facit ex eo quod est conuincor, habet autem et apud antiquos argutus sum. angor anxius sum; anxius autem nomen est, quod significat sollicitus: reminiscor recordatus sum, operior opertus sum, medeor medicatus sum.
[p. 381 vol. I Keil]de his quae participiis deficiunt
sunt et alia uerba quae, cum solitam habeant ceteram declinationem, nihilo minus participiis deficiunt, quale est timeo. ex hoc uix futurum participium declinamus; item infinitum, quod simile est. timiturus enim non facile reperimus dictum. item fio participium futurum non habet. futurus enim ex eo quod est sum deriuatur. raro etiam instans reperimus, ut fiens dicamus et fientes. item tollo: tolliturus nemo facile dixerit eruditorum. item soleo: soliturus nemo dixerit, uix etiam instans, quasi solens solentes. hactenus de his quae participiis deficiunt. de dubia uerborum coniugatione
etiam ipsa uerborum coniugatione, prima sit an tertia, item secunda sit an tertia, nouitas a uetustate dissentit. nam lauo lauas nos dicimus, illi lauis, ut Plautus in Pseudolo«gestas tabellas, eas lacrimis lauis», et Vergilius «luminis effossi fluuidum lauit inde cruorem».
sed quidam per i lauit pro umectat et coinquinat intellegi uolunt, sed frustra. id enim significat quod lauas per a. denique euidenter «fluuidum l(auit) i(nde) c(ruorem)».
de diuersa uerborum positione
solent in uerbis etiam peritiores errare, incerti utrum cum r an sine r debeant proferri. quirito Liuius in attico quirit <...> Varro ad Ciceronem de <...> Fenestella quiritatur. est autem quiritare Quirites ciere. adsentio Vergilius, «adsensere omnes»; Cicero epistularum secundo ad fratrem«Philippus 'inquit' adsentit Lentulo». sed et adsentior Sallustius ait in Catilina, «alius alii uarie adsentiebantur». adsentio autem obseruio significat. lacrimo lacrimaui; nec quisquam esse lacrimor credat, quamuis Ouidius dixerit [p. 382 vol. I Keil] «lacrimatas cortice murras».
munero, sed Horatius «muneretur te, Priape».
adfecto, sed Varro «adfectatus est regnum». bello, sed Vergilius «bellantur Amazones armis».
sed ne in proferendo singulorum exempla longum faciam, satis erit studioso didicisse quid quo modo dici debeat et ubi possit inueniri contrarium.
de dubia uerborum positione
sunt praeterea quaedam quorum positionem diuersam quam uulgo est apud ueteres reperimus. cui enim in dubium cadit quin abnuo abnuis dicamus? uerum apud ueteres et abnueo dictum annotamus, ut Ennius octauo annalium«certare abnueo, metuo legionibus labem»; idem in Telamone ex eo futurum abnuebunt. item attingo attingis omnium eruditorum consensu dicimus. uerum reperimus apud non nullos auctores, quibus eloquentiae et elegantiae tributa est opinio, sine n littera dictum, quasi attigo attigis, ut Pacuuius in Medo«custodite hunc uos, ne quis uim attulat neue attigat»; item Plautus in mustellaria pluraliter «abscedite. aedis ne attigatis». item hortatur quod uulgo dicimus ueteres non nulli horitur dixerunt, ut Ennius sexto decimo annalium«prandere iubet horiturque»; idem in decimo «horitatur induperator», quasi specie iteratiua. plaudo frequens est, apud ueteres plodo: Cicero de gloria«o miserum uel potius amentem, de quo necesse erat peius existimare eos qui ploderent quam eos qui non [p. 383 vol. I Keil] ploderent», item in paradoxis Stoicorum apud eundem «exsibilatur exploditur»; secundum eam consuetudinem qua au syllaba cum o littera commercium habet, ut cum dicimus claustra et clostra, item caudam et codam et similia. pario: cum ex hoc dicamus infinitiuum parere tertio ordine, apud ueteres parire dictum reperimus, ut apud Ennium «oua parire solent».
item rident procul dubio cuncti dictitant; apud ueteres ridunt reperimus dictum, ut M(arcus) Brutus de patientia«inridunt horum lacrimas». item quod nos auspicatur ueteres ospicatur dixerunt: Claudius octauo historiarum«Flacco ospicatur». item quod uulgo obsepio dicimus ueteres obsipio dixerunt: Caecilius in Hymnide«habes / Miletida, ego illam huic despondebo et gnato saltum obsipiam».
oleo oles, apud ueteres olant: Plautus in cornicula«facite olant aedes Arabice»; perinde quasi olo olis sit dicendum. item nosco noscis, et huic uerbo passim ueteres g litteram praeponebant: gnoscit ait Caecilius, quoniam et praepositione addita adgnosco et cognosco dicimus. item eodem modo noui non nulli ueterum formabant gnoui dicentes. grunnit porcus dicimus; ueteres grundire dicebant, ut sit instans grundio: Caecilius «cruento ita ore grundibat miser», Claudius annalium quinto decimo «grundibat grauiter pecus [p. 384 vol. I Keil] suillum». hinc quoque Grundiles Lares dictos accepimus, quos Romulus constituisse dicitur in honorem scrofae quae triginta pepererat. haec ita esse hoc modo adfirmat Cassius Hemina in secundo historiarum, «pastorum uulgus sine contentione consentiendo praefecerunt aequaliter imperio Remum et Romulum, ita ut de regno pararent inter se. monstrum fit, sus parit porcos triginta, cuius rei fanum fecerunt Laribus Grundilibus». item uulgo dicimus amplector, ueteres inmutauerunt amploctor crebro dictitantes, ut Liuius in Odyssea«utrum genua amploctens uirginem oraret».
in hoc quidem totum figurauit uerbum; amploctens dixit pro amplectens: et amplexens pro amplexans. est enim eius quod est amplector amplexor amplexaris iteratiuum. ex hoc ergo amplexans, non amplexens fit participium. hactenus de his quae memoria suppeditare potuit. nunc referemus de corruptis.
analogia apud nos, id est proportio, praetermissis Graecorum ambagibus simplici modo tam in uerbis quam in nominibus obseruatur. in uerbis ea uidentur uerba analogiae respondere quae positionem primam habent ut in actiua declinatione in o efferantur, in passiua r addita, et conpetenter exemplis coniugationum quae demonstrauimus declinentur. siqua sunt uerba quae ab istis discrepant, corrupta dicimus, quoniam, dum proprio more declinantur, ceterorum corrumpunt analogiam. neque enim [non] est quasi accuso et moneo ita et sum, ut ordini aptari possit; neque uolo, quod et ipsum corruptum est, ita declinatur quasi dico dicis; ideoque secernuntur et priuatim declinantur. sunt autem admodum pauca, sum et quae ex eo conposita sunt, adsum desum absum possum prosum insum obsum praesum et similia; item uolo et quae ex eo conposita sunt, nolo malo et similia; item fero et quae ex eo conposita sunt, defero infero aufero et similia; item edo et quae ex eo conposita sunt, comedo ambedo et similia; item odi noui memini. haec sunt quasi corrupta uerba, quae singula operae pretium esse opinor percensere.
[p. 385 vol. I Keil]sum uerbum in primis corruptum est, non tantum propter ceterorum declinationem sed et ipsa positione, quoniam nullum in toto sermone tale est, nisi quae ex eo conposita sunt. id uerbum et perfectum eius solet adiungi participio passiuo et finitiuum perfectum significat, quasi amatus sum amatus fui et similia. id uerbum deficit participio temporis instantis. ex hoc uerbo conpositum est prosum. sed prosum adicit d litteram, quasi prosum prodes prodest; cetera similiter declinantur, ideoque nec id uerbum participium admittit temporis instantis. item possum, quod ex eo conpositum est, t litteram admittit, quasi possum potes potest; cetera similiter declinantur, nisi quod neque futurum infinitiuum aut participium admittit, cum principale eius habeat. ex eo enim quod est sum futurum participium futurus facit, ex eo quod est prosum profuturus: nihil tale admittit hoc, nec praesens participium. nam potens appellatio <est>, non participium. est enim quod Graeci dicunt ὁ δυνατός, οὐχ ὁ δυνάμενος. cetera quae ex eo quod est sum conposita sunt similiter declinantur. possum tamen non nulli ueterum et passiua declinatione figurarunt, potestur et possuntur; et quitur et quitus sum apud non nullos ueterum reperimus, quod est ei synonymon. et hanc adnotant in illis non nulli differentiam ut actiua declinatione ad personam feratur, quasi possum ego potes tu potest ille facere ut <...> quasi tam prona facilisque est ut fieri possit. subtilis adnotatio, uerum parum usitata. sed quoniam esse dictum rettulimus, apud quos sit dictum adfirmabimus. Attius quitus sum ponit pro quiui hoc modo, «nam <neque> pretio neque amicitia neque ui impelli neque prece / quitus sum», idem alibi eodem modo «unde omnia perdisci ac percipi queuntur»; Caecilius praeterea «si non sarciri quitur».
item potestur apud Ennium reperimus, «nec retrahi potestur imperiis». Scaurus de uita sua tertio poteratur etiam sicut possitur dictitat. ex eodem etiam potis sit dicebant, item potis est pro potest, ut apud eundem Ennium [p. 386 vol. I Keil] «quis potis ingentis oras euoluere belli», et Vergilius «at non Euandrum potis est uis ulla tenere».
nec non pote ueteres crebro dicere reperimus. proximo utar exemplo: Persius ait «qui pote? uis dicam? nugaris».
cuius futurum dicitur potero et potuero, sed potero magis finitiuum, potuero subiunctiuum, quasi cum potuero.
est et uolo corruptum. positionem quidem habet talem uelut cetera quae analogiae parent, quoniam in o terminatur; sed in ceteris confundit declinationem. nullo enim exemplo analogiae declinatur, sed uolo uis uult. id uerbum deficit futuro infinitiuo et participio futuro, quod semper ex infinitiuo deriuatur. ex hoc uerbo conposita sunt malo nolo. mendose qui geminant l litteram et enuntiant <mallo nollo>, quoniam principale eorum unam habet. est enim uolo, et conpositione prima decidit syllaba, sequens non inmutatur, quasi nolo malo. cetera declinatione similiter principali declinantur. apud ueteres reperimus id quod nolumus non uultis <...> ut est in Aethrione apud Caecilium «actutum, uultis, empta est; noltis, non empta est».
ex hoc uulgo faciunt imperatiuum noli. melius est dicere nolis nolit, quoniam ex principali eius uelis uelit dicimus ut Horatius «modo uelis, quae tua uirtus, expugnabis».
est et fero corruptum, et id uerbum positionem quidem habet conpetentem analogiae, quoniam in o effertur, sed corruptum est, quoniam nullo modo coniugationum declinatur. fero fers fert declinamus, et est passiuum feror fereris, et conposita per omnia similiter declinantur, defero confero et cetera similia. sed passiua declinatio non inconpetenter analogiae declinatur.
est <et> edo corruptum, quoniam edo <es> est declinatur, ut apud Vergilium «est mollis flamma medullas».
[p. 387 vol. I Keil]huius infinitiuum instantis et perfecti similiter declinatur, quasi esse, et conposita similiter, comedo ambedo. in passiuo autem declinatur edor ederis estur; <participium> praeteritum esus. item ambedor et comedor, quae declinatio non minus et ipsa secundum analogiam declinatur. de cuius perfecto ambigitur apud ueteres, comestus an comesus et comesurus.
sed Didius ait de Sallustio «comesto patrimonio»: Valgius autem de translatione«comesa patina»; similiter et Varro, et ita melius, quasi adesa et ambesa, ut Vergilius «ambesas malis subigat absumere mensas».
est et odi corruptum. accipitur enim pro instanti et perfecto, quasi μισῶ καὶ μεμίσηκα. non nulli distinguendi temporis gratia perfecto declinant exosus sum et perosus sum illum; similiter et plusquamperfecto.
semper enim ex eodem horum temporum est declinatio. imperatiuum non habet quasi futuri nec futurum infinitiuum nec participia. id uerbum in significatione passiua, id est μισοῦμαι, aliter formari non potest quam si dicas odio sum illi, et ita declinatur. simile est huic memini. et huic uerbo putant idem instans et perfectum esse <...> memor sum. id uerbum idem habet infinitiuum instans et perfectum, quasi meminisse. futurum infinitiuum non nulli declinant, quasi memorem futurum. alii temptant ex superiore uerbo declinare, quasi perosum futurum <...> sit certe nec memini participia admittit instantia. est tertium his simile, ut quidam putant (nec enim defuerunt qui hoc uerbum praesentis temporis esse dicerent), noui nouisti nouit; et id simile est instanti et perfecto, ut memini. non nulli et in hoc faciunt discrimen, ut sit perfectum notum habui. nec refert si ex diuersa positione diuersum declinationis modum tempore admittunt perfecto. sunt enim corrupta. imperatiuum quasi futuri non habet. infinitiuum instans a perfecto non nulli ita distingunt ut sit nosse instantis, nouisse perfecti. alii similiter declinant utrumque tempus, quasi nosse, ut meminisse. apud ueteres pluraliter huius uerbi instans colligitur, cum nomus dicunt pro eo quod est nouimus, ita ut Ennius in lustris [p. 388 vol. I Keil] «nos quiescere / aequum est? nomus ambo Vlixem».
apud ueteres alio modo ex hoc uerbo formatam reperimus declinationem, quasi nosco, ut sit instans. quibus adnuere libuit, cum exemplis cognoscerem, quale est apud Vergilium «nosco crines», ex quo fit conpositum cognosco cognoui, item agnosco agnoui. ex quo non nulli ueterum declinauerunt agnotum et agnoturum, ut Brutus in epistolis. item agnotinum dixerunt. hactenus de corruptis, quorum perfectas declinationes in superioribus habemus.
generalia et uaria
de coniunctione temporum
qualitates sermonis certissimas, quibus tempora copulata sermone conectuntur, ita accipimus, finitiuam optatiuam subiunctiuam, quas notas tibi certo scio. id aeque scies, quid quaeque significet, simul, quod non alienum sit eo quod scribere tibi parauimus, tempora quoque omnia principalia et quae ex his deriuantur ista esse, instans, quod et praesens, praeteritum inperfectum, perfectum, plusquamperfectum, futurum. de quibus disserere non longe alienum praesenti desiderio tuo est, quibus temporibus, ut breuiter dicam, uniuersa nobis administratur oratio. igitur ista tempora, quoniam modo finitiua, non numquam optatiua, saepenumero subiunctiua sunt, sic nobis subiunguntur. sermo, dum finitiuus est, absolutiue effertur, aut dum optamus, aut dum, <ut> repleatur sensus, necessario subiungimus, unde subiunctiua quoque appellata est uerbi qualitas. iunguntur igitur inter se tempora hoc modo.
de modo finitiuo
iungitur instans tempus modi finitiui instanti finitiuo, ut Cicero «de te autem, Catilina, cum quiescunt, probant, cum patiuntur, decernunt, cum tacent, clamant»; item Terentius «cum placo, aduersor sedulo et deterreo, / tamen uix humane patitur»: iungitur idem instans et subiunctiuo instanti, ueluti dico ut audias, aro ut semines, scribo ut legas; ut Terentius [p. 389 vol. I Keil] «ducas uolo hodie uxorem»: item imperatiuo modo, ueluti: ego quod res est ita dico, tu conicito cetera; ego scribo, tu lege; ego lego, tu audi: item infinitiuo instanti, ueluti «meditor esse adfabilis, / et bene procedit», item «credo ita uideri tibi» et «credo uos, iudices, mirari», uolo uidere, uolo discere: item infinitiuo futuro, ueluti puto ita euenturum, et «nempe opinor dicturum patrem»: item infinitiuo praeterito, ueluti «gloriare euenisse ex sententia», et «uideor mihi iecisse fundamenta defensionis meae».
iungitur finitiui modi tempus inperfectum modi subiunctiui tempori inperfecto, ut «mirabar hoc si sic abiret, et eri semper lenitas / uerebar quorsum euaderet», et «hic solebamus fere / plerumque eam opperiri, dum inde iret domum».
iungitur perfectum tempus modi finitiui instanti imperatiuo, ueluti «ita ut dixi facite, Sostrata», et «fac, ita ut iussi, deducantur isti»: item inperfecto finitiuo, ueluti «uenit et ad ripas, ubi ludere saepe solebat»: item inperfecto subiunctiuo, ueluti dum hic ueniret locum relinquere noluit: item futuro subiunctiuo, ueluti dixi, feceris; iussi, tu obedieris: item instanti infinitiuo, ueluti quaerere constituit, facere consueuit: item praeterito infinitiuo, ueluti «dixi ego in senatu caedem te optimatium contulisse»: item futuro infinitiuo, ueluti [p. 390 vol. I Keil] «nam constitui cum quodam hospite / me esse illum conuenturam», et «me tum [cum] uxorem credidisti scilicet / ducturum».
iungitur plusquamperfectum tempus finitiui modi instanti finitiuo, ueluti «dixerat ille, et iam per moenia clarior ignis / auditur» <...> iungitur instans finitiuorum futuro finitiuorum, ut apud Vergilium «quamquam animus meminisse horret <luctuque refugit, / incipiam>»; et est quamquam horret, incipiam: item instanti subiunctiuorum, <ueluti dico quamuis intellegas: item perfecto subiunctiuorum>, ueluti dico quamuis intellexeris. reperimus apud ueteres instans finitiuorum iungi etiam inperfecto subiunctiuorum, quod raro fit, cuius exempli prodendi gratia uel sola Tulliana sufficit auctoritas. ait enim in Rosciana sic, «cum nulla proscriptionis mentio fieret, cum etiam omnes qui antea metuerant redirent ac iam defunctos se periculis arbitrarentur, nomen refertur in tabulas Sexti Roscii». iungitur inperfectum finitiuorum inperfecto subiunctiuorum, ueluti dicebam quamuis intellegeres: item idem tempus iungitur et plusquamperfecto subiunctiuorum, ueluti dicebam quamuis intellexisses. item iungitur perfectum et <plusquamperfectum finitiuorum inperfecto et> plusquamperfecto subiunctiuorum, ueluti dixi quamuis intellegeres, <dixi quamuis intellexisses, dixeram quamuis intellegeres>, dixeram quamuis intellexisses. item futurum finitiuorum iungitur praesenti subiunctiuorum et praeterito perfecto et futuro et optatiuorum futuro ita, dicam quamuis intellegas, dicam quamuis intellexeris, dicam si intellexeris, dicam ut intellegas. non numquam iungitur [p. 391 vol. I Keil] perfectum finitiuorum futuro optatiuorum, ueluti dixi ut facias. ceterum et inperfecto subiunctiuorum iungi diximus, sed hanc adfert differentiam, ut intersit utrum dixi ut faceres an dixi ut facias enuntiemus, quoniam in superiore, dixi ut faceres, et tempus quo <dixi et tempus quo> ut facias dixi praeterisse significat; in eo uero quod est dixi ut facias dicti tempus praeteritum significat, facti in futuro suspendit, cum adhuc, quoniam fieri possit quod iussit, incertum sit fiat necne.
de subiunctiuis
item subiunctiua uicissim inter se iunguntur hoc pacto: inperfectum inperfecto sic, dicerem si scirem; plusquamperfectum plusquamperfecto sic, dixissem si scissem; item inperfectum plusquamperfecto sic, scriberem tibi si scissem; et uersa uice plusquamperfectum inperfecto sic, scripsissem tibi si scirem. et priore quidem sermone, scriberem tibi si scissem, significat fuisse se scripturum uel semel, si saepius cognouisset; sequenti, scripsissem tibi si scirem, significat saepe se scripturum fuisse, si uel semel sciret. siquid difficultatis in se habere uidebitur res, non mihi inputabis; poterit tamen haec, qualiscumque est, praesentia communi corrigi.
de optatiuis
sermo Latinus duobus modis intellegitur, aut per inperfectum aut per futurum optatiuorum: sic per futurum, quotiens aut instans aut futurum finitiuorum praeponitur, ueluti dico ut facias, dicam ut facias; quotiens autem aut inperfectum aut perfectum aut plusquamperfectum, per inperfectum, ueluti dicebam ut faceres, dixi ut faceres, dixeram ut faceres.
sin autem longus sermo effertur, adiuuationis causa recipitur futurum subiunctiuorum et plusquamperfectum optatiuorum, ueluti dico ut facias et cum feceris mittas, dicam ut facias et cum feceris mittas; dicebam ut faceres et cum fecisses mitteres [si dicerem faceres, si dixissem fecisses, si dicerem fecisses, si dixissem faceres], dixeram ut faceres et cum fecisses mitteres.
[p. 392 vol. I Keil]superest ut de coniunctionibus dicamus, quae cuique qualitati iungantur.
cum iungitur modo finitiuis modo subiunctiuis, ueluti cum dico, cum dicebam; item ceteris finitiuis temporibus: subiunctiuis quoque sic, cum dicam, cum dicerem; item ceteris subiunctiuis temporibus. sed interest utrum finitiuis an subiunctiuis iungatur. finitiuis enim iungitur, quotiens ad id tempus quo agebam refertur, ueluti: cum declamo uenit, id est ipso tempore quo declamo, cum declamabam [uenisset], id est ipso tempore quo declamabam <...> ut apud Vergilium «cum uenit, aulaeis iam se r(egina) s(uperbis) / a(urea) c(omposuit) s(ponda) m(ediamque) l(ocauit)» id est tempore ipso quo uenit; et apud Ciceronem «tantum profeci tum cum te a consulatu reppuli», id est ipso tempore quo reppuli profeci. sic quoque modo finitiuo tempori futuro iungitur, ut apud Vergilium «cum dabit amplexus a(tque) o(scula) d(ulcia) f(iget)» id est ipso tempore quo dabit amplexus et figet oscula; sic et Cicero «an cum bello uastabitur Italia, uexabuntur urbes, tecta ardebunt, tum te non existimas?» significat enim ipso tempore inuidia esse conflagraturum quo uastabitur Italia et tecta ardebunt. hoc pacto iungitur finitiuis; subiunctiuis uero, cum post factum aliquid perfectum significat, ueluti: cum uenisset, declamaui, significat enim prius uenisse eum et sic se coepisse declamare, ut apud Ciceronem «cum ille homo audacissimus conscientia conuictus primo reticuisset, patefeci».
nam primum Catilina tacuit et tunc Cicero patefecit.
item si modo finitiuis modo subiunctiuis iungitur: finitiuis sic, si uenio, si ueniebam; item et ceteris finitiuis temporibus: subiunctiuis uero sic, si ueniam, si uenirem, et ceteris item subiunctiuis temporibus. sed finitiuis iungitur hoc modo, quotiens res facta significatur, ueluti apud Ciceronem «si inlustrantur, si erumpunt omnia». nec enim dubitat an [p. 393 vol. I Keil] inlustrentur, sed quia inlustrantur, suadet ut mutet Catilina mentem. et Vergilius «si te fata uocant».
sic quoque et perfecto iungitur, ut apud Vergilium «si potuit manes arcessere coniugis Orpheus»; adfirmat enim potuisse: item apud Ciceronem «quid? si haec, non dico maiora fuerunt in Clodio quam in Milone». subiunctiuis uero iungitur, quotiens condicionalis et incertus est sermo, ueluti si facias, si faceres. qui enim sic loquitur non factum interim declarat. dum iungitur finitiuis, ueluti dum uenio. quotiens uero pro eo quod est dummodo ponitur, subiunctiua recipit, ut apud Vergilium «dum conderet urbem», id est dummodo conderet. dum etiam, si alius praeponitur sermo declinationis, ad illum reformatur, ueluti petebas ut dum uenires facerem. sic quoque recipit subiunctiua.
donec iungitur subiunctiuis, ut donec ueniam.
item num, si praepositum fuerit illi aliud uerbum finitiuum, recipit subiunctiua, ueluti Cicero «interrogaui num dubitaret eo proficisci», ut sit species relatiua. fere enim praeposito finitiuo uerbo parti orationis coniunctiuae subiungitur species subiunctiua, ueluti nescio quid dixerit, quare uenerit, nescio cur dixerit, et cetera similiter [aliter uero finitiua], ut apud Ciceronem «credo ego uos, iudices, mirari quid sit quod ego potissimum surrexerim»: quamquam idem Cicero in eadem aliter enuntiauit «non est quod metuas, Glaucia, non te scrutor, siquid forte ferri habuisti». aliter uero finitiua, ut apud Terentium «numquid me tibi opus est?». item quare uenisti? cur dixisti? cur id fecisti? et similia, quia non praeponitur uerbum.
item quamuis et licet recipiunt subiunctiua, ueluti quamuis uenires, et apud Vergilium «quamuis Elusios miretur Graecia campos»; item licet uenias.
item quamquam finitiua recipit, sicut apud Vergilium diximus «quamquam animus meminisse horret».
item dummodo subiunctiua recipit, ueluti dummodo uenias.
[p. 394 vol. I Keil]item ut recipit finitiua acuto accentu elatum. effertur autem, quotiens pro eo accipitur quod est quo modo, ut apud Ciceronem «ut sustinuit, immo uero ut contempsit?» id est quo modo. quotiens uero pro eo quod est apud Graecos ἵνα accipitur, optatiua recipit, ueluti ut faciam.
non numquam tamen et accentu acuto elatum recipit subiunctiua, praeposito sane finitiuo <uerbo>, more quo supra formari relatiua diximus, ut apud Vergilium «infandum, regina, iubes renouare dolorem / T(roianas) u(t) o(pes) e(t) l(amentabile) r(egnum) / e(ruerint) D(anai)», id est quo modo eruerint.
item utinam recipit optatiua, ueluti utinam ueniat.
item ne acuto accentu elatum imperatiua recipit, ueluti ne fac.
quotiens uero graui accentu pro eo quod est apud Graecos ἵνα μή accipitur, optatiua recipit, ut apud Horatium «ne facias quod / Numidius quidam» [dixi mihi placet]. non numquam uero, etiamsi acuto accentu efferatur, optatiua quoque recipit, ueluti ne uenias, ne scribas. sed interest inter hoc et illud quod diximus ne fac, quod hoc imperamus, superius suademus. recipit quoque id ipsum acuto accentu elatum finitiua, quotiens εἰρωνικῶς accipimus pro eo quod est apud Graecos ναί rei factae adfirmatione, quod est apud Ciceronem «ne illi uehementer errant».
adfirmat enim illos uehementer errare. quotiens uero rei dubiae et quasi condicionali aptatur, recipit et subiunctiua eodem accentu elatum, ut apud Ciceronem «ne tu, Eruci, accusator esses ridiculus».
item postquam modo finitiua modo subiunctiua recipit: finitiua sic, quotiens iunctum accipitur, ut est apud Vergilium «postquam res Asiae P(riamique) e(uertere) g(entem) / i(nmeritam) u(isum) s(uperis)» id est postquam uisum est superis; subiunctiua uero, quotiens secernitur, ueluti post finis quam factus esset et similia.
[p. 395 vol. I Keil]item antequam modo finitiuis modo subiunctiuis iungitur, contra ac superius: iunctum subiunctiuis sic, ueluti antequam uenisses; disiunctum finitiuis, ut apud Vergilium «ante, pudor, quam te uiolo».
item ni et nisi subiunctiua recipiunt, ueluti ni fecisses et nisi fecisses.
quamquam apud Ciceronem non numquam et finitiuo iungitur, tunc maxime cum parum dubius sit sensus, ut apud eundem «nisi forte maius est patefacere uobis prouincias quo exire possimus quam curare ut etiam illi qui absint habeant quo uictores reuertantur».
de speciebus uerborum
species uerborum sunt hae, relatiua usurpatiua adfirmatiua concessiua.
de relatiua specie
relatiua species uerbi dicta uidetur cum ad eum sermonem sequentia referuntur quo dependet sequens. hanc speciem in consuetudine parum multi obseruant inperitia lapsi, cum dicunt nescio quid facis, nescio quid fecisti. eruditius enim dicetur nescio quid facias, nescio quid feceris. quo more et Cicero loquitur pro Sexto Roscio, «credo ego uos, iudices, mirari quid sit quod, cum tot summi oratores hominesque nobilissimi sedeant, ego potissimum surrexerim»; non dixit credo uos mirari quid sit quod surrexi, quod est idiotismos. figuratur autem eius modi sermo hoc pacto (refert enim non modo agnoscere qualis sit species sed adnotare quo modo struatur): praeposito sermone interiecta parte orationis, quid quare cur et similibus, subiunctiua sequitur species, ut apud Vergilium «infandum, regina, iubes renouare dolorem» refertur: eruerint ad id quod est: iubes renouare. eodem pacto et cetera similia.
de usurpatiua specie
usurpatiua species est huius modi, cum dicimus legendo proficit, id [p. 396 vol. I Keil] est dum legit; legendi causa uenit, id est ut legat; legendum tibi est, id est necesse est ut legas. his enim fere casibus usurpatur dicta, quod usu exerceri quod hoc pacto eloquitur demonstrat. deriuatur uero quasi ex participio futuro passiuo, et licet uerbum non admittat passiuam declinationem, nihilo minus fere ex omni uerbo talis haberi dictio potest, uelut natando exercetur, id est dum natat; et natandi causa uenit, id est ut natet; natandum tibi est, id est oportet nates; item cum dicimus uapulando corrigitur et uapulandi causa, item uapulandum tibi est: nec tamen est nator aut uapulor. adeo non est participialis iste sermo sed propria sermonis species. participia enim, cum sunt talia, recipiunt et genus et numerum, ut hic legendus <...> his legendis. at species usurpatiua infinitiua est. nihil enim horum recipit, cum dicimus legendo ego proficio in omni genere; item numero, legendo proficimus et similia.
de adfirmatiua specie
adfirmatiua autem species est huius modi, cum <in> re dubia, in qua parum altercantibus adsentimur, specie subiunctiua quasi sit factum adfirmamus, cum dicimus fecerit dixerit, id est crede eum dixisse uel fecisse quod neque dixerit neque fecerit. nam si factum esse re uera in animum inducimus, finitiuo utimur sermone, id est fecit dixit. hic sermo confitentis est; superior, cum dicimus fecerit legerit dixerit, non confitentis fecisse uel legisse sed adfirmantis, [quod] etiamsi fecerit uel legerit quod nequaquam factum esse constet, nihilo minus nihil esse commissum: quale est apud Ciceronem pro Milone«seruum etiam ut corruperit, Arrius meus amicus dixit». non ait, seruum corrupit. neque enim confitetur corrupisse sed adfirmat, etiamsi corruperit, nihil criminose admisisse Milonem. et alibi idem in eadem «sit ita factum», id est credite ita factum esse quod non sit factum. talis est adfirmatiua, quae altercationis tollendae gratia sub simulatione confessionis inducitur.
de specie concessiua
concessiua praeterea species est, qua tum demum utimur subiunctiuam inserentes qualitatem, cum suadendo cuipiam quod expediat non [p. 397 vol. I Keil] persuademus et desistentes, dum nos uolumus crimine absoluere, concedimus arbitrio eius remittentes quod pertendat facere, ut cum loquimur ne facias sane suadentes, illo pertendente ut magis faciat addimus uideris feceris, id est licet tu uideas, tu perspicias quid facias. et hoc dicimus sub specie concedendi potius dehortantes. nam cum facere ex animo suademus, non ita loquimur, feceris uideris, sed facias uideas, exhortatiuo utentes sermone.
enuntiatione igitur eadem adfirmatiua et concessiua est species; sensu uero differt, quoniam quae liqueant nobis non esse adfirmantes quasi sint gesta defendimus. item quae nequaquam uolumus fieri uerbo uelut fiant concedimus, quo pertinaciam contendendi euitemus.
de inpersonalibus
inpersonalis uerborum declinatio personae tertiae formam habet, quam additis pronominibus et pro prima et secunda personis usurpant, quasi pudet me te illum: et cum uentum est ad numerum pluralem, pronomina dumtaxat numero funguntur plurali, cum dicimus pudet nos uos illos. non numquam et ipsa uerba inpersonalia numero plurali funguntur, quotiens in rem sane intenduntur quasi possessiua significatione, ut cum dicimus: decet me penula, item decent nos penulae, et similia. quae tali significatione et primam admittunt personam, cum dicimus et ego te deceo et tu me deces, quasi πρέπω σοι πρέπεις μοι. per totam itaque declinationem inpersonalia sunt ea quae trina forma terminantur; et est prima quae in et exit, secunda in it, tertia in tur. et quae in et exeunt duas formas habent. quaedam enim ab indicatiuo ueniunt, ut misereor miseret; alia a se oriuntur, ut pudet taedet decet libet licet. item quae in it, uniformiter terminantur, quasi contingit euenit. identidem quae in tur exeunt tam ab omni genere uerborum nascuntur quam ab indicatiui dumtaxat figurata temporibus declinantur, ut lego legitur, curro curritur. quae quibusdam non inter genera sed inter modos uerborum placuit rectius ordinare, si quidem alia quae a se oriuntur non nulli inter genera uerborum conlocare maluerunt, quorum declinatio, sic uti uerba cetera, per omnes modos decurrit. hac itaque ratione inpersonalis modus a ceterorum inpersonalium genere separatur. huius modi praeterea uerba casibus accommodantur. haec enim quae in et finiuntur modo datiuo modo accusatiuo casui seruiunt, ut libet mihi tibi illi, decet me te illum: quae in it exeunt datiuo casui copulantur, ut contingit mihi tibi illi, euenit mihi tibi illi: quae in tur exeunt [p. 398 vol. I Keil] datiuo et ablatiuo iunguntur; <datiuo>, ut dicitur mihi tibi illi; ablatiuo, ut geritur a me a te ab illo.
ex his quoque quaedam sunt primi ordinis, ut iuuat me te illum, restat mihi tibi illi; item alia sunt secundi ordinis, ut decet me te illum, libet mihi tibi illi, oportet paenitet pudet et similia; item tertii ordinis correpti, ut accidit mihi, contingit mihi; item tertii producti, ut expedit et conuenit mihi, euenit mihi. haec enim primam et secundam personam non habent, per tertiam tres personae addito pronomine significantur.
ex his praeterea uerbis quaedam licenter ueteres tempora figurabant, perfecta ex forma actiuae declinationis more passiuae declinationis, uelut libet mihi, libitum est mihi; placet mihi, placitum est mihi, ut est apud Vergilium «sic placitum»; item pudet puditum est, miseret miseritum est: pro eo sane quod est libuit placuit puduit. item taedet me, unde Vergilius ita formauit, «si non pertaesum thalami».
sed tamen haec quidam perfecta ex forma passiuae declinationis aliter declinando figurabant, ut est pudetur taedetur licetur; eorum praeteritum perfectum puditum est licitum est. nam puduit et licuit more actiuae declinationis dicimus; taeduit autem dicere non possumus, sed nec taesum est, quod tantum modo pertaesum conposita figura dixerunt.
ex his quoque non nulla inpersonalia sub diuerso sensu eadem et personalia sunt et ceteris similia, ut cum dicimus: placet mihi, id est uidetur; item placeo places placet. licet mihi, id est potestatem habeo, et liceo lices licet dicimus, cum ad pretium referimus, id est liceo denariis totidem. contingit mihi, quasi euenit; sed et contingo contingis contingit dicimus. item iuuat me te illum dicimus, quasi iocundum est mihi; sed et iuuo iuuas iuuat dicimus.
inpersonalium declinatio non facile admittit participia, et errant qui decens pudens participia opinantur esse, cum sint appellationes.
passiua uero inpersonalium declinatio huius modi est et figuratur ex uerbis quae absolutiua sunt, id est neutralia, quae cum ceteras personas non admittant passiuae declinationis, quoniam sunt neutralia, nihilo minus tertiam personam passiuam admittunt et declinantur passiua declinatione more inpersonali, quasi pugnatur a me a te ab illo, item certatur similiter, ut [p. 399 vol. I Keil] «pugnatur comminus armis», et «certatur limine in ipso», item discumbitur a nobis, «uiuitur hoc pacto», «itur in antiquam siluam».
qua specie non qui facit sed quid fiat demonstratur. numerum pluralem ipsa declinatio admittere non potest. ut enim decent nos penulae sub actiua specie inpersonali dicimus, euntur a nobis uiae, <pugnantur a nobis bella> dici non potest, sed itur a nobis in uia, pugnatur a nobis in bello.
huius modi autem neutralia accommodantur loco tempori personae, ut bene illo loco studetur, bene illa hora studetur, bene apud illum studetur.
sunt praeterea uerba quae, cum sint personalia sub actiua declinatione, collata in personam patientis inpersonali more figurantur. ea sunt quae datiuo casui cohaerent, uelut maledico tibi, inuideo tibi, obicio tibi, consulo tibi, prouideo tibi, impero tibi, noceo tibi. haec omnia in persona patientis non recte dicimus maledicor a te nec inuideor a te, sed maledicitur et inuidetur mihi a te, obicitur mihi, consulitur mihi, prouidetur mihi, imperatur mihi, nocetur mihi communiter a te et cetera similiter.
non enim dicimus noceor noceris nocetur. huius modi enim uerba passiuam naturam non habent, ceterum hoc modo tantum declinantur: dum illud tamen sciamus etiam <in> infinitiuis omnibus cadere utique passiuam significationem, ut apud Ciceronem «nihil mihi ab istis noceri potest», et apud Sallustium in Iugurtha«cum Gallis de salute, non de gloria certari». uerum haec et similia de consuetudine antiquitatis diuersa reperiuntur figurata declinatione. apud quosdam enim et per ceteros modos inpersonalium declinatio decurrit, et hac ratione genus potius, non modum esse dixerunt. nam cum sit indicatiuus curritur, hoc est omnes currunt, facit imperatiuum curratur, optatiuum curreretur, coniunctiuum cum curratur, infinitiuum curri. quam declinationem qui probauerit sciet certari et noceri quoque Latinum esse et Sallustium et Tullium inpersonalis modi infinitiuum recte posuisse.
[p. 400 vol. I Keil]de his quae apud ueteres diuersa reperiuntur enuntiata
declinatione
nunc demum operae pretium est ueterum inuisere et percurrere libros, quo perfacile innotescat per omnes hanc fere cucurrisse licentiam, et perinde ut alios mores itidem prisca aetate alium fuisse sermonem adnotamus, ut praeclare dixerit Terentius «nihil est dictum quod non sit dictum prius».
sed iniecit postera aetas manum et ueluti disciplinam pristini saeculi ita et sermonem fastidire coepit et noua uelut parturire uerba, quae iuuenum ritu ipsa modo florent et uigent, ut ait Horatius «ut folia in siluis pronos mutantur in annos, / prima cadunt, ita [et] uerborum uetus interit aetas, / et iuuenum ritu florent modo nata uigentque».
exempli tamen gratia quaedam commemorabimus, quo quibus libeat uti more uetustatis utantur. plura enim uerba quae uulgo passiuo more declinamus apud ueteres diuersa reperiuntur enuntiata declinatione. frustro, quod uulgo frustror recte dicimus, id est decipio; item patio pro patior; moro, quod crebro moror dicimus; item demolio auxilio populo digno: haec et alia apud ueteres reperimus contra morem doctorum posita. nunc dicet aliquis quos ueteres hoc modo locutos <...> frustro ait Gaius Caesar apud milites de commodis eorum, «non frustrabo uos, milites». item patio Naeuius in proiecto, «populus patitur 'inquit' tu patias». moro item Naeuius in eodem, «quid moras? quia imperas»; item Pacuuius in Hermiona«paucis absoluit, ne moraret diutius»; Ennius «an aliquid quod dono illi morare, sed accipite».
demolio Varro in poetico libro, «et tamen non demolio rostra», [p. 401 vol. I Keil] idem in epistolicarum quaestionum <...> «demoliuit tectum»; item Naeuius in corollaria«haec demolite» inquit. item auxilio ait Gracchus aduersus Furnium, «quibus ego primus quo modo auxiliem». populo ait Plautus in feneratrice, «quae ego populabo probe».
digno ait Pacuuius in Hermiona, «cum neque aspicere aequales dignarent».
citius me dies deficiet enumerantem exempla. sed hactenus haec quae memoria suggerere potuit, ne inmensum serpat commentarius.
de aduerbio
de participio
participium est pars orationis dicta, quod duarum partium quae sunt eximiae in toto sermone, uerbi et nominis, uim participet. capit enim a nomine genus et casum, a uerbo significationem et qualitatem et tempus, ab utroque numerum et figuram. participio accidunt septem, significatio qualitas tempus genus casus numerus et figura. significationes participiorum quinque sunt, quem ad modum in uerbo, actiua passiua neutra deponens communis. actiua est ut uocans docens, passiua ut uocatus doctus, neutra ut nauigans uolans, deponens ut luctans sequens, communis ut consolans criminans. qualitas participiorum similiter quem ad modum in uerbis in quattuor species distributa est, absoluta inchoatiua frequentatiua meditatiua. absoluta est ut legens dicens, inchoatiua ut feruescens luciscens, frequentatiua ut cursitans quaeritans, meditatiua ut esuriens parturiens.
tempora participiorum tria sunt, praesens ut sequens, praeteritum ut secutus, futurum ut secuturus. genera et casus ex nomine tracta facile noscimus. numerus quoque et figura tam ex uerbo quam ex nomine intellegi potest. participia trahuntur a uerbo actiuo duo, praesentis temporis et futuri, ut docens docturus; item a passiuo duo, praeteriti temporis et futuri, ut doctus docendus; a neutro duo, praesentis temporis et futuri, ut currens cursurus, interdum tria, cum declinatio passiua miscetur, ut gaudens gauisus gauisurus; a deponenti tria, ut luctans luctatus luctaturus, interdum quattuor, ut sequens secutus secuturus sequendus; a communi semper quattuor, secundum formam quidem actiuam praesentis temporis et futuri, [p. 402 vol. I Keil] ut criminans criminaturus, secundum autem passiuam formam praeteriti temporis et futuri, ut criminatus criminandus.
participia in actiuis praeteriti temporis non sunt, ut Graece dicimus φιλήσας ποιήσας. recipiuntur autem in positione passiua ea quae non habent passiuam declinationem, sicut apud ueteres inueniuntur iuratus (non enim dicimus iuror), similiter et pransus cenatus potus, quae participia esse aut uerborum significatio aut figura non patitur. minime enim a uerbis deriuantur. et haec dumtaxat reperiuntur in toto sermone participia quasi passiua quae originem non habent, quale est: iurati iudices pronuntiauerunt; item apud Ciceronem «cenatus cubitum cum duobus filiis», apud eundem pro Milone«pransi poti oscitantes». sed neque iuror neque prandeor neque cenor dicimus. apud Turpilium comoedia nobili cuius titulus Demetrius legimus iurata sum perfecto finitiuo dictum: iuuenis est qui consulit, meretrix respondet «non sum iurata», pro eo sane quod est: iurasti? non iuraui. sed haec in ceteris uerbis et participiis dici non possunt. participia in passiuis praesentis temporis non sunt; abutuntur autem ueteres actiuo pro passiuo, ueluti «genibusque uolutans / haerebat»; deest se, ut sit uolutans se, κυλιόμενος: item «praecipitans traxi mecum»; deest me, ut sit praecipitans me, κατακρημνιζόμενος.
sunt quaedam participia nominibus similia, quae quoniam uerbi originem non habent, propterea non sunt participia sed nomina, ut tunicatus galeatus penulatus togatus. quaedam participia et nomina communiter esse possunt, ut passus uisus cultus, quae genetiuo casu discernuntur. nam si nomina fuerint, genetiuum casum in us longam syllabam mittunt, ut huius passus uisus cultus. participia autem genetiuum in i mittunt, ut huius passi uisi culti.
errant longe qui opinantur moribundus uitabundus furibundus esse participia; sunt enim appellationes. moriturus uero est participium. [p. 403 vol. I Keil] ceterum tantum fere distat in hoc sermone, quoniam, cum dicimus moriturus et ad <...> moribundus, licet mortem non sit subiturus, nihilo minus similis morituro. tale est et furibundus, similis furenti, sed sine furore. item cum legimus apud Sallustium, «uitabundus 'inquit' per saltuosa loca recedebat» non utique uitans sed uitare simulans. haec plerumque differunt.
participia saepe etiam temporibus deficiunt, ut furens coepturus studens ratus et cetera.
item obseruandum est quod, cum uerbum accidit quod tantum passiuam admittat declinationem, participia recipit et actiua et passiua, quasi hortor et consolor. dicimus ex eo hortatus et hortandus, item hortans et hortaturus, quamuis horto non dicatur. si uero tale inciderit uerbum quod sub passiua declinatione patiendi uim parum admittat, futurum participium declinatione passiua non fere admittit, quasi expergiscor cunctor: expergiscendus et cunctandus sermo absurdus uidetur, quia sensum non admittit.
de participio
de aduerbio
aduerbium est pars orationis quae adiecta uerbo significationem eius implet atque explanat. ita nam cum dico, Palaemon docet, nondum habet suam uim satis planam, nisi adiecero male aut bene. et ideo aduerbium appellatur, quia semper adicitur uerbo. Scaurus ita definit, aduerbium est modus rei dictionis ipsa pronuntiatione definitus, <ut> recte diligenter optime.
aduerbium dicitur ideo, quoniam ad uerbi tendit in eadem sententia conspirationem, ut recte dixisti, diligenter fecisti, optime legisti. aduerbio haec iuncta sunt discrimina generalia tria, forma modus finitio. forma continet aut simplicem aut conpositam; modus continet quantitatem, ut plus minus; finitio continet summam. aduerbia aut suae sunt positionis aut ab aliis partibus orationis trahuntur. per se nascuntur, ut nuper. haec quae ab aliis transeunt uarias habent formas. a nomine proprio ducuntur, ut Tullius Tulliane; alia a pronomine, ut meatim tuatim; item a uerbo, ut cursim; item a nomine et uerbo, ut pedetemptim; alia a participio, ut indulgens indulgenter; item a nomine appellatiuo, ut docilis dociliter; alia a uocabulo, ut ostium ostiatim. uerum ne has quidem uarietates [p. 404 vol. I Keil] omnes persequendas putarim; satis est posuisse aliquas, per quas et ceterae colligantur.
aduerbiis accidunt <tria, significatio conparatio figura. significationes aduerbiorum sunt plurimae. significant enim> numerum, ut semel bis ter quater quinquies deinceps primum iterum rursus tertium dumtaxat saepe saepius saepissime miliens deciens; negationem, ut non nequaquam haud haudquaquam parum secus minime; confirmationem, ut etiam quidni nempe quippe profecto plane maxime scilicet uidelicet ilicet nimirum; demonstrationem, ut ecce en em ellum eccum: sed haec pronomina quidam esse dixerunt: optationem, ut utinam, o, o si, quid si, si; aestimationem, ut caro uili; ordinationem, ut primo secundo deinde deinceps tunc ante post denique; interrogationem, ut cur, quare, quid ita, nempe, nonne, utrum, quam ob rem; similitudinem, ut quasi, ceu, ita, perinde ac si, pro ut, item, adeo, uelut, tam quam, sic, quem ad modum; dubitationem, ut an utrum fors forsan forsitan fortasse fortassis; inuocationem, ut heus eho; responsionem, ut heu; prohibitionem negationem adfirmationem, ut ne prohibendi modo, ne feceris, ne negandi modo, ne id facias, ne adfirmandi modo, «ne tu, Eruci, accusator ridiculus esses»; communicationem siue congregationem, ut pariter simul una; separationem, ut seorsum separatim semote segregatim; optionem, ut potius immo quam; euentum, ut forte fortuito; qualitatem, ut bene pulchre sapienter prudenter agiliter uiriliter expedite; quantitatem, ut nimium, plus, minus, multum, tantum, tantum modo, satis, parum, parumper, sublimiter; precationem, ut sodes; ius iurandum, ut mehercules, mehercle, medius fidius, mecastor, ecastor, perpol, edepol. item temporale, modo heri hodie cras statim nunc nuper perendie olim aliquando quondam; locorum, quae quattuor modis distribuuntur. nam aut aduerbia loci sunt in loco, ut hic illic ibi alibi intus foris; aut aduerbia loci sunt ad locum, ut huc illuc quo alio intro foras; aut aduerbia loci sunt de loco, ut hinc illinc inde aliunde; aut aduerbia loci <sunt> per locum, ut qua hac illac istac recta; aut communia omnium partium, ut peregre penitus rursum deorsum sursum passim anguste late.
etiam nomina ciuitatium in aduerbia redigi possunt. et illa quidem quae genetiuo casu uel i uel ae syllabis finiuntur <ita>: quando in ipsis ciuitatibus sumus uel illic aliquid agimus, ipso genetiuo casu uti debemus, ut [p. 405 vol. I Keil] Romae sum, Romae studui, Arimini uersor, Arimini moror; quando autem ad ipsas ciuitates pergimus, aduerbium facimus in locum casu accusatiuo, ut Romam uado, Ariminum pergo; si uero inde digredimur, septimo casu utendum est, ut Roma uenio, Arimino discedo. ea uero nomina ciuitatium quae genetiuum in is syllabam mittunt in una tantum parte dissentiunt a superioribus. nam etiam aduerbium loci in loco septimo casu seruabimus, ut Narbone sum, quia facit huius Narbonis, Babylone commoror, quia facit huius Babylonis. rus etiam et domus et humus in aduerbia redigi possunt. nam si aduerbium loci in locum ponimus, ita dicemus, rus uado, domum pergo; si illic fuerimus, ita dicemus, ruri sum, domi moror; si inde ueniamus, septimo casu utemur, ut rure uenio, domo discedo. humus autem non recipit nisi aduerbium loci in loco, ut humi nascitur, id est <in> humo.
aeque aduerbia sunt dicenda quibus melius praepositio detrahetur, si tamen ciuitatium aut locorum certorum nomina fuerint destinata; alioquin prouinciis, item <...> praepositio adplicabitur, ut ab Italia uenio, in Italia sum uel fui, ad Italiam uado. poetae tamen saepius ab hac obseruatione discedunt. sunt praeterea nomina ciuitatium quae plurali numero figurantur, ut Athenae Thebae, et his utemur accusatiuo casu euntes, ablatiuo manentes et exeuntes.
conparationem recipiunt aduerbia, quotiens appellationes unde transeunt conparantur, ut docte doctius doctissime, quia est doctus doctior doctissimus. et quoniam aduerbia quoque sunt quae per omnes gradus ire non possunt, ideo his ad augendam significationem pro comparatiuo et superlatiuo magis et maxime coniungimus, ad minuendam minus minime.
quem ad modum conparantur, ita deminuuntur aduerbia, a positiuo, ut primum primulum, longe longule; a comparatiuo, ut melius meliuscule, longius longiuscule; a superlatiuo uel nulla exempla uel perrara sunt.
sunt aduerbia aut cum nominibus communia, ut subito sedulo; aut cum pronominibus, ut qui quo hac; aut cum uerbis, ut age pone; aut cum coniunctionibus, ut quare, si, quam ob rem, quando, ne, ut, cum; aut cum praepositionibus, ut praeter ante prae contra propter; aut cum interiectionibus, ut em heu eho; aut pro se inuicem, ut ubi quando maxime tum ut hic denique. haec aut sensus aut plerumque inter se discernit accentus.
aduerbiis addi praepositiones plurimi negant. sed tamen lectum inuenimus in primo, quod est ἐν πρώτοις, et quae dixerunt ueteres, a mane et ab hinc annos decem natus est, quod est ante decem annos natus [p. 406 vol. I Keil] est. item posthac, antehac, exinde, abhinc, ad usque, ab usque, et poetice de subito, de repente, de inprouiso. quorum quaedam uelut unam partem orationis conpositam, non nulla poetice proferimus.
notandum sane quod ipsa aduerbia uarios habent fines. nam quaedam ex nominibus appellatiuis deriuata in ter syllabam exeunt, quotiens datiuus casus i littera terminatur, ut molli molliter, uolubili uolubiliter, explicabili explicabiliter, plausibili plausibiliter, docili dociliter. ex hac regula unum dissentit, quod est facile, quod quidam nomen putant pro aduerbio positum, ut est «toruum clamat», horrendum resonat. ceterum in conpositione facilis, a quo difficilis est, difficulter facit, non difficile.
appellationes enim quotiens conponuntur suam regulam seruant. sed saepius contra hanc usurpat auctoritas. quotiens uero datiuus o littera terminatur, aduerbia e aut o litteris exeunt. sed haec quae in e exeunt produci debent, ut docto docte; similiter et cetera. haec autem dissentiunt et e correpta finiuntur quae non conparantur nec ueniunt ex quadam appellatione, ut rite magnopere repente, aut ea quae conparationis regulam non seruant, ut bene male (faciunt enim melius optime, peius pessime), item ea quae a nomine uerboue non ueniunt sed per se inueniuntur, ut inpune.
identidem quae o littera exeunt tam corripiuntur, ut citus cito, quam producuntur, ut falsus falso gratuito primo secundo tertio quarto subito perpetuo consulto tuto superuacuo secreto clandestino necessario matutino fortuito continuo opinato bipertito tripertito quadripertito. huc usque figura procedit. quinquepertito enim nemo dicit, nec in cetero numero ita efferre possumus. alia in us, ut funditus, stirpitus, radicitus, caelitus, mordicus, nudius, tertius, diuinitus, cum et diuine faciat, et publicitus et publice; item humanitus et humane. sed in hoc [sensu] distinctio sensum mutat, ut sit humane ἀνθρωπίνως, ut est apud Terentium «tamen uix humane patitur»; et humanitus φιλανθρώπως, ut idem Terentius ait «coepi non humanitus / neque ut animum decuit aegrotum adulescentuli / tractare».
<sunt> quaedam nomina in us litteris terminata quae ex se bina aduerbia faciunt, ut est ueterum auctoritas. transit enim in quibusdam rationem et aliter ipsa enuntiat, aliter consuetudo usurpat. nam nauus nauiter dicunt, quod nos naue; item duriter, quod nos dure; largiter, quod nos large; [p. 407 vol. I Keil] item celere et celeriter. sunt praeterea alia quae in am finiuntur, ut obuiam perperam palam clam nequiquam nequaquam bifariam trifariam quadrifariam multifariam; alia in im, ut gradatim regulatim rotatim unciatim paulatim adfatim glomeratim aceruatim cateruatim copulatim carptim caesim raptim cursim separatim adflictim strictim ubertim tractim minutatim sensim furtim deditim uicissim statim partim pedetemptim summatim prolatatim pauxillatim priuatim nominatim singillatim uiritim uicatim turmatim tributim guttatim stillatim geminatim angulatim membratim. inuenitur etiam aduerbium a littera terminatum, ut iniuria, cui contrarium est iure; item in i, ut uesperi; item in u, ut noctu; item in l, ut semel. in nominibus Latinis propriis quae o littera casu ablatiuo terminantur in aduerbiis mutata o littera in a accedente syllaba ne aduerbia faciunt, ut a Vergilio Vergiliane, <a> Tullio Tulliane. et quae apud Graecos aduerbia κως terminantur, ea apud nos iuxta Latinum sermonem in e littera finiuntur, ut Ὁμηρικῶς Homerice. omnia nomina quae in a exeunt casu ablatiuo et sunt feminina aduerbia in tim mittunt, ut regula regulatim, uncia unciatim, rota rotatim et similia. item quae in e exeunt interdum aduerbia in tus mittunt, ut ab imitate imitus, ab stirpe stirpitus, a fundamine funditus.
item ex praepositionibus, quae mutato accentu in aduerbia accedunt, ut infra, infra stat; supra, supra stat; extra, extra erat; intra, intra sedebat; ultra, ultra non faciam; citra, citra discurrit; circa, circa equitat; iuxta, iuxta fecit, ut sit similiter; contra, contra tendebat; subtus, subtus erat; coram, coram stetit, id est palam; ante, ante uenit; post, post sedit; prope, prope cecidit, id est paene; usque, usque illum mulcauit, ut sit ualde, item <...> super, super <...> quam diu sine casibus enuntiantur, aduerbialiter eunt; receptis casibus praepositiones sunt.
inter aduerbia quidam haec posuerunt, quae etiam apud ueteres obseruata sunt, translatui dimissui receptui ostentui, et siqua eius modi sunt alia quae casui datiuo dantur, in quibus obseruabimus ita dicere, [p. 408 vol. I Keil] translatui est erit, translatui facit, mittit translatum; <translatui> non dicimus, et cetera similiter. quidam tamen dicunt similia his esse decori honori usui et cetera quae supra diximus.
haec aduerbia prototypum non habent, post posterior postumus, supra superior supremus, infra inferior infimus, prope propior proximus, intra interior intimus, extra exterior extremus, ultra ulterior ultimus, citra citerior, <superlatiuum> non habet; penitus <penitissimus>.
figura <in> aduerbiis, sicut in omnibus partibus orationis, aut simplex est, ut iuste, aut conposita, ut iniuste.
de ut aduerbio
ut aduerbium est modo temporis et significat postquam, ut «at me tum primum saeuus circumstetit horror, / ut regem aequaeuum»; modo qualitatis et significat quem ad modum, ut «Troianas ut opes»; modo loci et significat ubi, ut est «caesis ut forte iuuencis»; modo optandi et significat utinam, ut est «ut ueniret antehac»; modo admirandi et significat o quam, «ut te post multa tuorum / funera»; modo coniunctio causalis, «ut faciem mutatus et ora Cupido».
de coniunctione
de praepositione
praepositio est pars orationis quae conplexa aliam partem orationis significationem eius inmutat <...> uel supponitur, ut mecum tecum, aut uerbum praecedit, ut perfero, aut aduerbium, ut indocte, aut participium, ut praecedens, aut coniunctionem, ut absque, aut se ipsam, ut circum circa.
praepositiones tam casibus seruiunt quam loquellis aut loquellis et casibus.
coniunguntur enim aut separantur aut separantur et coniunguntur: [p. 409 vol. I Keil] coniunguntur di dis, ut diduco distraho; separantur, ut penes apud; coniunguntur et separantur ceterae omnes. ex quibus in et con praepositiones, si ita conpositae fuerint ut eas statim s aut f littera consequatur, plerumque producuntur, ut insula infula consilium confessio. praepositioni accidunt casus. sunt autem qui putant accidere praepositioni et figuram et ordinem; figuram, quia sunt praepositiones simplices, ut abs, conpositae, ut absque; ordinem, quia sunt praepositiuae, ut sine, subiunctiuae, ut tenus.
sed haec nos et similia in his numeramus quae inaequalia nominantur.
sed scire nos conuenit praepositiones ius suum tunc retinere, cum praeponuntur, suppositas uero et significationem et uim nominis et legem propriam non habere. separatae praepositiones separatis praepositionibus non cohaerent. et aduerbia faciunt, si quando illas non subsecuntur casus. praepositiones aut ipsae uerba corrumpunt, ut conficio, aut ipsae corrumpuntur, <ut suffero, aut et corrumpunt et corrumpuntur, ut suscipio>.
casibus seruiunt praepositiones accusatiuo dumtaxat et ablatiuo. antiqui etiam genetiuo casui praepositiones coniungebant, ut Vergilius «crurum tenus» et «laterum tenus hispida nanti».
<sunt> quaedam communes utriusque casus. non nullae tam casui quam uerbo praeponuntur, aliae tantum uerbo, quaedam tantum casui. aliae mutato accentu in aduerbia accedunt. non nullae loquellis seruiunt, ut si dicas scribo, adiectis praepositionibus hoc genere uarietur, ut con de sub, conscribo describo subscribo.
praepositiones aut casibus tantum modo seruiunt aut solis loquellis aut utrisque communiter. casibus tantum seruiunt, ut apud penes: sunt aliae quae harum inueniuntur exemplo. loquellis tantum iunguntur, ut am con di dis se re au, ut amplector congredior diduco distraho separo refero aufero. ceterae praepositiones et uerbis cohaerent et casibus, ut per, <perfer> per hunc, <ad>, admoue ad urbem. quae casibus seruiunt aut accusatiuo casui aut ablatiuo copulantur. quae accusatiuo casui seruiunt iunguntur hoc modo: ad, ad domum; ante, ante iudices; aduersus, aduersus hostem; cis, cis Tiberim; citra, citra Italiam; contra, contra [p. 410 vol. I Keil] Graeciam; circum, circum muros; circa, circa forum; erga, erga conscientiam; extra, extra ciuitatem; inter, inter propinquos; intra, intra oppidum; infra, infra potentes; ob, ob amicitiam; post, post domum; penes, penes plurimos; praeter, praeter paucos; propter, propter spem; pone, pone tergum; secundum, secundum disciplinam; trans, trans Alpes; per, per prouinciam; iuxta, iuxta aedem; ultra, ultra terminum; usque, usque Galliam; prope, prope me est, ut dicit Cicero in Pisonem dixit. item «proximus Pompeium sedebam». sed et datiuo casui idem Cicero dixit ad Atticum: «propius grammatico accessi»; Nepos inlustri <...> Sallustius «proxima Carthagini loca»; Vergilius «proximus huic, longo sed proximus interuallo»; idem «propius stabulis armenta tenerent».
ablatiuo casui hae sic iunguntur: a, a propinquis; ab, ab homine; absque, absque nobis; cum, cum sociis; coram, coram amicis; clam, clam patre; de, de ciuitate; e, e foro; ex, ex prouincia; pro, pro fratre; prae, prae dolore; palam, palam omnibus; sine, sine domino; tenus, tenus crure.
et quae utrisque casibus seruiunt, ut in <et> sub praepositiones, accusatiuo casui tunc iunguntur, quando aliquo nos transferimus, ut in ius eo, in prouinciam uado, sub montem pergo. cum autem in ipso loco sumus, ablatiuo casu utemur, ut in iure sto, in prouincia sum, sub monte moror.
super etiam et subter, licet rarius, utrisque casibus seruiunt. nam dicimus et super terram et super terra, ut «stratoque super discumbitur ostro», et [p. 411 vol. I Keil] «gemina super arbore sidunt», et «ligna super foco / large reponens».
item subter testudinem et subter testudine et subter mare et subter mari.
praepositiones in ex e de per pro prae tam uerbis praeponuntur quam casibus <...> amplectuntur. sed iunctae uerbis siue nominibus modo significationem augent, ut inpotens exosus edurus deamo perodi, promissa barba, praepingue; modo diminuunt, ut inscius exors eneruis deformis perfidus profanus.
de praepositionibus quae sub uaria significatione apud auctores
inueniuntur
.
de in praepositione
in praepositio significat modo id quod est ualde et uim uerbi cui praeponitur, ut superius diximus, auget, ut increpuit insonuit, ut Vergilius «Turnus ut infractos a(duerso) M(arte) L(atinos)».
modo significat idem quod non et uim uerbi inminuit cui praeponitur, ut inualidus infirmus. ponitur et pro eo quod est inter, ut «Penthesilia furens mediisque in milibus a(rdet)» item «aut Capyn aut celsis in puppibus arma Caici»; et pro aduersus, ut in parricidam, in tyrannum, ut Vergilius «quid meus Aeneas in te c(ommittere) t(antum)» et «ipse deos in Dardana suscitat arma»; et pro modo qualitatis, ut «quem pellis aenis / in plumam squamis a(uro) c(onserta) t(egebat)» et «atque huic in faciem soror ut conuersa Metisci»; interdum et pro particula superuacua, ut [p. 412 vol. I Keil] «nosco crines incanaque menta».
interdum qualitatem habet ad peius deteriusue tendentem, ut «quam semel informem u(asto) u(idisse) s(ub) a(ntro) / S(cyllam)»: non enim nullius formae significat sed malae formae [sed et] quae dicitur uulgo deformis. item apud Vergilium «et Pyrgi ueteres intempestaeque Grauiscae».
nam et hic non nullius sed malae tempestatis ac per hoc insalubres pestilentesque. ponitur et pro qualitate ordinatiua, ut cum dicimus opus in dies crescit, ut Vergilius «inque dies auidum caput altius effert», et apud Tullium «crescit in dies singulos»; et pro spatio temporali, cum significat usque adhuc, ut cum dicimus a mane in noctem, ut apud Vergilium «felix si protinus illum / aequasset nocti ludum in lucemque tulisset».
ponitur et pro praepositione pro, ut cum dicimus hoc munus in magno habeo, ut Vergilius «in magno munere Cisseus / f(erre) s(ui) d(ederat) m(onumentum) e(t) p(ignus) a(moris)» et Sallustius in primo historiarum libro «ut et facta in gloria numeret et, si liceat, auidius fecerit».
de sub praepositione
sub praepositio significat modo supra, ut «ter flamma ad summum subiecta reluxit», et «corpora saltu / subiciunt in equos», id est supra iaciunt; modo infra, «caudamque remulcens / subiecit pauitantem utero siluasque petiuit», item «pedibusque rotarum / subiciunt lapsus».
[p. 413 vol. I Keil]significat et prope, ut «quo deinde sub ipso / ecce uolat», item «classemque sub ipsa / Antandro».
ponitur et pro praepositione in, ut «namque sub ingenti lustrat dum singula templo» et ut «quam semel informem uasto uidisse sub antro / S(cyllam)» id est in templo et in antro.
de super praepositione
super praepositio significat modo de, ut «multa super Priamo rogitans», et «haec super aruorum cultu pecorumque canebam / et super arboribus».
modo et pro praepositione pro, ut «nec super ipse sua molitur laude laborem», et «nil super imperio moueor».
ponitur et pro insuper et amplius, ut «cui neque apud Danaos usquam locus, et super ipsi / Dardanidae», item «ecce super maesti magni Diomedis ab urbe / legati responsa ferunt»; et pro desuper, ut «haec super e uallo prospectant Troes», et «superque inmane baratrum / cernatur», item «gemina super arbore sidunt»; [p. 414 vol. I Keil] et pro superest, ut «ille autem, neque enim fuga <iam> super ulla pericli», et «o mihi sola mei super Astyanactis imago».
interdum et ultra significat, ut «super et Garamantas et Indos / proferet imperium».
de pro praepositione
pro praepositio significat porro, ut cum profundum dicimus pelagus, cuius porro fundus sit, ut «hinc altas cautes proiectaque saxa Pachyni», et «proiecto dum pede laeuo / aptat se pugnae».
significat et ante, ut «soli pro portis Messapus et acer Atinas / sustentant aciem»; et cum pronaum et procoetona et proscenium dicimus locum qui est ante scenam et ante coetona. item prodere ante dare significat, ut prodere patriam dicitur proditor; modo porro dare et propagare, ut «Italiam regeret, genus alto a sanguine Teucri / proderet».
modo pro in praepositione, ut cum dicimus pro rostris, pro tribunali, ut apud Vergilium «hirsutumque supercilium promissaque barba», id est inmissa; et pro eo quod est ἀντί apud Graecos, ut cum dicimus: ceruam pro Iphigenia, et «pro dulci Ascanio ueniat»; et pro eo quod est ὑπέρ, ut «unum illud tibi, nate dea, proque omnibus unum».
de ex et ab praepositionibus
ex et ab praepositiones, si sequens uerbum a uocali incipiat, integre [p. 415 vol. I Keil] efferuntur, ut ex oppido, ab illo: si consonantes sequantur, extremam litteram perdunt, ut e foro, a Marco; similiter si uocalis sequatur consonantis loco posita, ut a Iunone, e uirtute, a uino. hae praeterea praepositiones, ut quibusdam uidetur, non idem unumque significant. nec enim unum est a theatro uenire et ex theatro. nam qui dicit a theatro non ex ipso theatro sed e loco qui est proximus theatro, qui ex theatro se uenire dicit ex ipso uenit theatro. his praepositionibus contraria potestate sunt ad et in, quae et ipsae non unum idemque significant, quia in forum ire est in ipsum forum intrare, ad forum autem ire, in locum foro proximum; ut in tribunal et ad tribunal uenire non unum est, quia ad tribunal uenit litigator, in tribunal uero praetor aut iudex.
de praepositione
de coniunctione
coniunctio est pars orationis indeclinabilis copulans sermonem et coniungens uim et ordinem partium orationis. nam ob hoc meruit nomen, quia pro uinculo interponitur orationi. laxatum enim et diffusum sermonem more catenae interposita deuincit. Palaemon eam ita definit, coniunctio est pars orationis conectens ordinansque sententiam. coniunctionum quaedam sunt principales, aliae subsequentes, aliae mediae, quibus utralibet parte positis sine uitio coniungitur oratio. principalis est coniunctio <sed>, ut «sed te qui uiuum casus age fare uicissim».
nam ille ordo ubi postponitur poeticus est per anastrophen factus, «ipsa sed in somnis i(nhumati) u(enit) i(mago) / c(oniugis)».
subsequens est que, media est etiam. coniunctioni accidunt figura ordo potestas. figura est qua apparet aut simplex sit, ut nam, aut conposita, ut namque. ordo coniunctionum triplici genere seruandus est, [primo] quo apparet utrum praepositiua sit, ut nam, an subiunctiua, ut que, uel quae praeponi et subiungi possit, ut itaque namque. potestas coniunctionum in quinque distributa species diuiditur. sunt enim copulatiuae disiunctiuae expletiuae causales rationales. copulatiuae hae, et que ac at ast atque (at, haec particula, cum coniunctio est, per t scribitur, cum praepositio est, per d); disiunctiuae, aut ue uel nec neque an ne neu neue; expletiuae, quidem equidem quoque autem tamen porro profecto deinde [p. 416 vol. I Keil] saltem nimirum uero; causales, si, etsi, etiamsi, si etiam, si tamen, tamen si, siquidem, quando, quandoquidem, quin, quin etiam, sin, sin etiam, sin autem, seu, siue, nam, namque, ni, nisi, nisi si, praeterea, enim, etenim, sed, quia, quoniam (hae coniunctiones, quia et quoniam, hoc distant: quia referentis est, quoniam iterantis post interrogationem alicuius) eo, ideo, idcirco, propter, causa, gratia. hae ubi causa redditur rerum, coniungere orationem solent ita: non dedit, quia non habuit. si coniunctio et simplex et conposita producitur, sed praeposita quidem particulae, ut siquidem, subposita uero corripitur, ut nisi. ratiocinatiuae, sed, quam ob rem, praesertim, item, itemque, sine, ceterum, alioquin, atquin, enim, etenim, enimuero, quia, quapropter, praeter, quippe, quoniam, quoniamquidem, ergo, igitur, ideo, ideoque, scilicet, propterea, quare, quocirca, quippe, utpote, sane, [scilicet] uidelicet, itaque, quamuis, licet, quamquam, quando graui accentu, quatenus, quandoquidem, siquidem.
dictae sunt ratiocinatiuae, quod quamque rem praepositam ratione confirmant, in hunc modum: lucet, igitur dies est. nam hic ratione colligit lucem ideo esse, quod dies est, seu diem ideo esse, quod lux est. sunt item praeterea, ut ait Plinius, inlatiuae hae, quamquam quamuis etsi tametsi. item finitiuae dicuntur hae, dum [quamquam] postquam antequam quatenus; item optatiuae, utinam ut ne uelim. subiunctiuae, cum, si et quae ab eo conposita sunt, tametsi, antequam, donec, quamuis, dummodo, licet, postquam, priusquam, dum cum pro donec accipitur aut pro dummodo.
nec te moueat, si quaedam esse et aduerbia et coniunctiones recognoueris.
sunt etiam dictiones quas incertum est utrum coniunctiones an praepositiones an aduerbia nominemus, quae tamen omnes sensu facile dinoscuntur.
nam et coniunctiones pro aliis coniunctionibus positae inueniuntur potestate mutata. sunt aliae ad aliquid relatiuae, ut ait idem Plinius, siue conparatiuae, magis potius immo, in hunc modum: hic eat, immo ille uel potius ille. idem ait conparandi potestatem habere tam quam. sed haec uidentur aduerbia magis similitudinis, ut tam quam bonus amicus et tam ille quam hic.
[p. 417 vol. I Keil]de et coniunctione
et coniunctio id ualet quod que; sed hoc differt, quod haec non modo subiungitur sed etiam praeponitur, modo geminata, ut «qui foedere certo / et premere et laxas s(ciret) d(are) i(ussus) a(benas)»; modo simpliciter elata, sed figurata, ut «labitur uncta uadis abies, mirantur et undae, / miratur nemus»; modo interrogatiua, ut «et quae Romam tibi fuit c(ura) u(idendi)»; modo indignatiua, ut «et quisquam numen I(unonis) a(dorat)»; modo confirmatiua, ut «et dubitamus adhuc uirtutem extendere uires»; modo causalis, ut «et gens illa quidem sumptis n(on) t(arda) ph(aretris)»; modo adnutiua et promissiua, ut «dic quibus in terris, et eris mihi magnus Apollo»; modo auctiua pro etiam, ut «quorum Iphitus aeuo / iam grauior Pelias et uulnere tardus Vlixi»; modo ordinatiua, ut «corpusque lauant frigentis et ungunt»; modo superlatiua, ut «quidquid id est, timeo Danaos et dona ferentes»; modo diminutiua per gradus, ut «felix qui potuit rerum cognoscere causas», «fortunatus et ille deos qui nouit agrestis».
de aut coniunctione
aut coniunctio dubitatiuam, si geminetur, habet potestatem. qui enim dicit: aut librum uolo aut pretium utrumque ex aequo desiderare significat, ut illis, [p. 418 vol. I Keil] «aut pelago Danaum insidias suspectaque dona / praecipitare iubent, s(ubiectisque) u(rere) f(lammis) / aut terebrare cauas uteri et <t(emptare)> l(atebras)».
aut, si semel subiciatur, diminutiua est et gradum habet ad inferiora tendentem, ut cum dicimus: librum uolo aut pretium; ut, si liber, quem potissimum uolo, minime reddatur, tum, quod secundum est, uel pretium, ut «incute uim uentis s(ubmersasque) o(brue) p(uppes) / aut age diuersas».
nam furens Iuno et irata quod grauissimum credebat optauit, deinde quod secundum intulit. huius coniunctionis qualitates sunt multae. modo comminatiua est, cum dicimus: aut da mihi aut rapio, ut «Nymphae, noster amor, Libethrides, aut mihi carmen, / quale meo Codro concedite (proxima Phoebi / uersibus ille facit), aut si non possumus omnes»; modo hortatiua est ita, «aut tu, magne pater diuum, miserere», ut est dictum et illud, «uel tu, quod superest, infesto fulmine morti, / si mereor, demitte»; modo coniunctiua pro et, ut «moliriue moram aut ueniendi poscere causas»; et pro que, ut «liquidas corui presso ter gutture uoces / aut quater ingeminant», pro ter quaterque; modo pro separatiua, ut «aut onera accipiunt uenientum aut agmine facto», item «aut ante ora deum pinguis s(patiatur) <ad> a(ras)» modo fundit modo spatiatur; item «semineces uoluit multos, aut agmina cursu / proterit, et raptas fugientibus ingerit hastas».
[p. 419 vol. I Keil]de interiectione
de interiectione
interiectio est pars orationis affectum mentis significans uoce incondita. interiectioni accidit significatio tantum; quae aliis partibus orationis interiaci et inseri solet. haec uel ex consuetudine uel ex sequentibus uerbis uarium affectum animi ostendit. exultantem significat, ut euax; aut uoluptatem, ut ua; aut dolentem, ut uae; aut gementem, ut heu; aut timentem, ut ei attat; aut admirantem, ut babae papae; aut adridentem, ut hahahe; aut hortationem, ut eia, age, age dum; aut irascentem, ut nefas, pro nefas; aut laudantem, ut euge; aut uitantem, ut apage; aut uocantem, ut eho; aut silentium, ut st; aut ironiam, ut phy hui; aut intentius aliquid demonstrantem, ut em; aut ex inprouiso aliquid deprehendentem, ut attat; et siqua sunt similia, quae affectus potius quam obseruationes artis inducant. sunt plurimae dictiones incertae inter aduerbia et interiectiones, ut est heus heu eia em. etiam aliae partes orationis pro interiectione singulae pluresue ponuntur, ut est o mi, ellum, amabo, nefas, pro nefas, malum, miserum, infandum. has enim, ut adserunt multi, in quibusdam locis interiectiones esse ipse declarat affectus. et fere quidquid motus animi orationi inseruerit, quo detracto textus integer reperitur, numero interiectionis accedet. interiectionem Graeci inter aduerbia posuerunt; Latini ideo separarunt, quia huiusce modi uoces non statim subsequitur uerbum, et late multiplex interiectionis causa consistit.
generalia et uaria
[ de memoria memoria est uelox animi et firma perceptio, cuius facultatem fouet exercitatio lectionis enarrationisque intentio, stili cura, redditio sollicita et diligens et iteratio atque repetitio frequens] [p. 420 vol. I Keil]
liber secundus
praefatio (et epilogus)
in primo libello sermonis uniuersi membra, quae prima legentibus artis grammaticae studia praecipua esse uidebantur, pro qualitate ingenii puto me satis exposuisse, nec ullius fugere scientiam arbitror totam loquendi materiam disputandique substantiam partibus orationis administrari; in hoc uero quid sit grammatica et quibus aliis adminiculis instruatur explicabimus.
generalia et uaria
de uoce
uox est, ut stoicis uidetur, spiritus tenuis auditu sensibilis, quantum in ipso est. fit autem uel exilis aurae pulsu uel uerberati aeris ictu. omnis uox aut articulata est aut confusa. articulata est rationalis hominum loquellis explanata. eadem et litteralis uel scriptilis appellatur, quia litteris conprehendi potest. confusa est inrationalis uel inscriptilis, simplici uocis sono animalium effecta, quae scribi non potest, ut est equi hinnitus, tauri mugitus. quidam etiam modulatam uocem addiderunt tibiae uel organi, quae, quamquam scribi non potest, habet tamen modulatam aliquam distinctionem. unde quidam uocis tria officia designant, eloquium tinnitum sonum. eloquium est humanae pronuntiationis expressa significatio facilem mentibus efficiens intellectum; tinnitus est fabricatae materiae inlisio tenui sono auditionem acuens; sonus est corporalis conlisio repentinum auribus inferens fragorem. quid quod ueteres omnes sonos uoces dixerunt? ut «fractasque ab litore uoces».
de definitione
definitio est oratio quae id de quo quaeritur aperte describit et [p. 421 vol. I Keil] determinat. Cicero sic eam definit, «definitio est oratio quae quid sit de quo agitur ostendit quam breuissime».
de arte
ars est rei cuiusque scientia usu uel traditione uel ratione percepta tendens ad usum aliquem uitae necessarium. Tullius hoc modo eam definit, «ars est perceptionum exercitatarum constructio ad unum exitum utilem uitae pertinentium». ars dicta, quod arto praecepto singula definiat et uelut uias quasdam ostendat; uel ἀπὸ τῆς ἀρετῆς, unde ueteres artem pro uirtute appellabant. artium genera sunt plura, quarum grammatice sola litteralis est, ex qua rhetorice et poetice consistunt; idcirco litteralis dicta, quod a litteris incipiat. nam et grammaticus Latine litterator est appellatus et grammatica litteratura, quae formam loquendi ad certam rationem dirigit.
de oratione eiusque partibus
de littera
littera est pars minima uocis articulatae ab elemento incipiens una figura notabilis. Scaurus sic eam definit, littera est uocis eius quae scribi potest forma. elementum est minima uis et indiuisibilis materia uocis articulatae uel uniuscuiusque rei initium a quo sumitur incrementum et in quod resoluitur. huius figura littera uocatur; et sunt omnes figurae litterarum numero XXIII. sed harum potestates, quas elementa nominamus, plurimae intelleguntur. litteras etiam ueteres elementa dixerunt, quod orationem uelut quaedam semina construant atque dissoluant. etenim differt utrum quis dicat elementum an litteram an per se, quia elementum quidem est uis ipsa et potestas, littera autem figura est potestatis, a uero nomen est et potestatis et figurae. igitur elementum intellegitur, littera scribitur, a nominatur. littera dicta quasi legitera, quia legitur, uel quod legentibus iter ostendit, uel a litura quam patitur, uel quod legendo iteratur. accidunt unicuique litterae tria, nomen figura potestas. nomen est quo dicitur uel enuntiatur; figura, cum scripta aspicitur uel notatur; potestas qua ualet in ratione metrica, id est cum ad proprietatem suam a reliquis segregatur.
litterae quibus utimur XXIII hae sunt, a b c d e f g h i k l m n o p q r s t u x y z. harum differentiae sunt tres. prima differentia <in> litteris qualitates habet duas, quod aut Latinae sunt aut Graecae. Latinae sunt una et uiginti, Graecae [p. 422 vol. I Keil] duae, y et z, quae in usum nostrum propter nomina Graeca uenerunt.
ex his uocalis est y (nam et in ea obseruare debemus quaecumque in uocalibus obseruantur), semiuocalis z. secunda differentia in litteris qualitates aeque duas habet, quod aut uocales sunt aut consonantes; item consonantium quaedam semiuocales, quaedam mutae. uocalium potestates sunt duae, quod tam pronuntiatae singulae syllabas faciunt et per se proferuntur quam cum consonantibus iunctae syllabam facere possunt. uocales ideo dictae, quod ad scribendas uoces articulatas necessariae habentur. has quidam sonantes appellant. sunt autem numero quidem quinque, a e i o u, potestate autem septem, si quidem e pro η et pro ε [et pro ει] Graecis ponitur. namque e breuis est scriptura, pronuntiatione longa, ut conticuere [et moenia]. et o pro ο et ω Graecis similiter ponitur, ut «rapti Ganymedis honores».
ex his igitur uocalibus i et u transeunt in consonantium potestatem, cum aut ipsae inter se geminantur, ut Iuno uita, aut quando aliis uocalibus adplicantur, ut uates uelox uox Ianus iecor, ita tamen ut quae prior et praeposita fuerit uicem et uim consonantis obtineat. hae etiam mediae dicuntur, quia in quibusdam dictionibus expressum sonum non habent, ut uir optumus. extra quam formam u littera interdum nec uocalis nec consonans habetur, cum inter q litteram consonantem et aliam uocalem constituitur, ut quoniam quidem. huic item digammon adscribi solet, cum sibi ipsa praeponitur, ut seruus uulgus. i litteram geminari in una syllaba posse plurimi negant. Latinae uocales omnes et produci et corripi possunt. atque his solis adspirari quidam existimant. consonantes uero sunt sedecim, b c d f g h k l m n p q r s t x, et adiecta z, quae Graeca est, fiunt decem et septem. nam et in ea consonantium sonum obseruare debemus. consonantes appellantur, quod interdum proiectae interdum subiectae uocalibus consonant. tertia differentia in litteris qualitates habet tres, quod aut semiuocales sunt aut mutae aut duplices. semiuocales sunt septem, f l m n r s x; sed adiecta z octo fiunt. ex his x duplex est, ante quam inuentam g et s uel c et s ueteres scriptitabant. et adiecta z fiunt duae. sed haec Graeca admissa Graecorum nominum causa. pro hac ueterum quidam i uocalem, non nulli duas s ponere solebant, unde iugum dictum est uelut zugon et Iuppiter uelut Zeus pater. item Messentius et [p. 423 vol. I Keil] pytissare et tablissare et cetera huius modi usum ueterem declarabant.
liquidae quattuor, l m n r; ex quibus l et r subiectae mutis communes syllabas faciunt. et s littera suae cuiusdam potestatis est ideoque apud Graecos μοναδικόν appellatur, quae in metro plerumque uim consonantis amittit. item ex illis f littera superponitur liquidis, quem ad modum muta quaelibet, et communem syllabam facit. semiuocales dictae, quod dimidium eius potestatis habent. etenim per se enuntiantur, sed per se <nec> syllabam nec plenam uocem faciunt. mutae sunt quae sine auxilio uocalium non possunt enuntiari. mutae sunt quae nec proferri per se possunt nec syllabam facere. sunt autem numero nouem, b c d g h k p q t. ex his quibusdam superuacuae uidentur k et q, quod c littera harum locum possit implere; sed inuenimus in kalendis et in quibusdam similibus nominibus, quod k necessario scribitur <...> et quod q secundum consuetudinem tum scribitur, cum in una eademque syllaba u littera antecedat et habeat sibi adiunctam aliam uocalem, ut Quirinus. h quoque interdum consonans interdum adspirationis creditur nota. haec si c mutae subiuncta fuerit, χ notat Graecam; si p praeposita fuerit, φ significat. item si t praeposita fuerit aspirationi, pro θ ponitur Graeca; sicut p et s simul positae ψ Graecam adserunt litteram. ceterum h uocalibus numquam subponitur nisi in interiectione ah, quae obturbantis uel dolentis ostendit affectum. g noua est consonans, in cuius locum c solebat adponi, sicut hodieque cum Gaium notamus Caesarem, scribimus C. C.; ideoque etiam post b litteram, id est tertio loco, digesta est, ut apud Graecos γ posita reperitur in eo loco.
mutae dictae, quod per se sine adminiculo uocalium non possunt enuntiari.
ita fiunt omnes qualitates litterarum numero septem, quod aut Latinae sunt aut Graecae aut uocales aut consonantes aut semiuocales aut duplices aut mutae.
et hoc scire debemus quod f littera tum scribitur, cum Latina dictio scribitur, ut felix. nam si peregrina fuerit, p et h scribimus, ut Phoebus Phaethon.
quidam Latino sermoni sufficere decem et septem litteras crediderunt, si quidem ex uiginti et tribus una adspirationis nota est, h, una duplex, x, duae superuacuae, k et q, duae Graecae, y et z.
[p. 424 vol. I Keil]de interrogatione litterarum
a uocalis δίχρονος per se facit syllabas et breues et longas, itemque conexa cum aliis tam praeposita quam media finiensque, ut Ahala: nota etiam praenominis, cum Aulum sola significat. b consonans muta tam praeponitur uocalibus quam subiungitur: praeponitur et semiuocalibus, ut in bleso brachioque: propinqua p litterae, qua saepe mutatur, ut supponit opponit. c consonans muta tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, ut capit accipit concidit occidit: C nota praenominis, cum sola Gaium notat; item numeri, cum centum significat. d consonans muta tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, ut <...> <praeponitur> quoque litteris consonantibus numero septem his, c g l p r s t; quae succedunt in locum eius, ut accipe aggere alliga appete arripe asside attende: nota praenominis Decimum significat; item numeri, cum quingentos scribimus. e uocalis δίχρονος per se nominata itemque cum aliis iuncta et breues facit syllabas et longas. f consonans semiuocalis praepositiua, quae sola ex semiuocalibus praeponitur liquidis, quem ad modum muta quaelibet, et communem syllabam facit. pro hac in Graecis dumtaxat nominibus p et h utimur, ut Phaethon. tam incipit in syllaba praepositiua uocali quam semiuocali, uocali tam quam facit, semiuocali <...> item subiunctiua uocali, ut efficit officit. g consonans muta praepositiua, quae tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, ut gere aggere: praeponitur et consonantibus, ut in agmine magno agno grege glire. h consonans muta proprie continens adspirationem subiunctiua r liquidae consonantis recepta uulgo in numerum mutarum omnibus uocalibus praeponitur, nulli subiungitur nisi consonantibus, ut in Thrasea Thracia et nominibus Graecis. i uocalis δίχρονος media, quae interdum geminatur et praeposita sibi aut alteri uocali transit in consonantium potestatem: nota numeri, cum unum significat. k littera notae tantum causa ponitur, cum calumniam aut clades aut Caesonem quaqua aut caput significat. k consonans muta superuacua, qua utimur, quando a correpta sequitur, ut kalendae kaput kalumniae. l consonans [p. 425 vol. I Keil] semiuocalis liquida, quae tam praeponitur uocalibus quam subiungitur: praeponitur, cum laudem legem lites locum et his similia scribimus; subiungitur, tam quam alma: item subiungitur consonantibus, cum Claudium clementem clientemque et Clodium Clusiumque nominamus: nota praenominis, cum sola posita Lucium significat; item numeri, cum pro quinquaginta ponitur. m consonans semiuocalis liquida tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, tam quam monet amat; item consonanti liquidae <n> praeponitur, ut Mnestheus; subiungitur, cum agmina fragmenta dicimus: nota praenominis, cum sola scripta Marcum significat et adiecta ad extremam lineam uirgula Manium. n consonans semiuocalis liquida tam praeponitur quam subiungitur uocalibus, ut natus ante; item subiungitur mutis, ut Cnidius Potnias: nota praenominis sola Numerium significat, item praeposita c Gneium, quem antiqui Cnaeum dicunt. o uocalis δίχρονος tam producitur quam corripitur et singularis et cum aliis copulata. p consonans muta tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, ut in his, ponit deponit: praeponitur et consonantibus, ut plaudit: nota praenominis, cum sola Publium significat, et cum r posita populum Romanum, et subiecta r litterae rem publicam, et praeposita c litterae patres conscriptos. q consonans muta ex c et u litteris conposita superuacua, qua utimur, quando u et altera uocalis in una syllaba iunguntur, ut Quirinus: nota praenominis Quintum significat, item honoris quaestorem indicans, nec minus populum, cum ea notamus Quirites. r consonans semiuocalis liquida praepositiua et eadem subiunctiua uocalibus, ut Roma ramus arma orbis; item consonantibus subiungitur, ut in Crasso crure prudente; h quoque consonanti uel adspirationis notae, ut Rhodius, sed in Graecis dumtaxat nominibus. s consonans semiuocalis suae cuiusdam potestatis praepositiua uocalibus et subiunctiua, ut satis asper; item praepositiua t consonanti tantum, ut status. t consonans muta praepositiua liquidarum et uocalium et eadem subiunctiua p c s consonantium, ut Ctesipho Stichus trabea Aetna: nota praenominis, cum sola Titum significat. t littera tam praeponitur uocalibus quam subiungitur, ut tulit attulit; praeponitur et consonantibus, ut trabe.
u uocalis δίχρονος media, quae geminata digammon accipit et praeposita sibi aut alteri uocali transit in consonantium potestatem, ut uulgus ualens uiui uelox uox: nota numeri quinque significans. x littera conposita, quam ideo duplicem dicimus, quoniam constat ex c et s litteris in media tantum [p. 426 vol. I Keil] parte locutionum uocalibus apud nos praeposita, ut in axe fraxino; aliquando finiens, ut uertex frutex; in peregrinis tantum nominibus prima ponitur, ut in Xantho Xenone: nota numeri, cum decem significat. item x consonans semiuocalis duplex quae constat aut ex c et s, ut pix picis, aut ex g et s, ut rex regis. sed sunt nomina in quibus neque c neque g possit proferri, ut nix niuis, senex senis. haec autem nomina priuilegio quodam contra rationem declinantur. y uocalis δίχρονος Graeca, quae propter Graecas dictiones admittitur, ut Hylas Hyacinthus. z consonans semiuocalis duplex Graeca, quae propter Graeca uel barbara nomina admittitur, ut Zenon Zacynthus Mezentius gaza. pro hac ueteres duabus s utebantur, ut Messentius et pitisso tablisso et cetera.
generalia et uaria
de grammatica
grammatica est specialiter scientia exercitata lectionis et expositionis eorum quae apud poetas et scriptores dicuntur, apud poetas, ut ordo seruetur, apud scriptores, ut ordo careat uitiis. grammaticae partes sunt duae, altera quae uocatur exegetice, altera horistice. exegetice est enarratiua, quae pertinet ad officia lectionis: horistice est finitiua, quae praecepta demonstrat, cuius species sunt hae, partes orationis uitia uirtutesque. tota autem grammatica consistit praecipue intellectu poetarum et scriptorum et historiarum prompta expositione et in recte loquendi scribendique ratione.
grammaticae officia, ut adserit Varro, constant in partibus quattuor, lectione enarratione emendatione iudicio. lectio est artificialis interpretatio, uel uaria cuiusque scripti enuntiatio seruiens dignitati personarum exprimensque animi habitum cuiusque. enarratio est obscurorum sensuum quaestionumue explanatio, uel exquisitio per quam unius cuiusque rei qualitatem poeticis glossulis exsoluimus. emendatio est qua singula pro ut ipsa res postulat dirigimus aestimantes uniuersorum scriptorum diuersam sententiam, uel recorrectio errorum qui per scripturam dictionemue fiunt.
iudicium est quo omnem orationem recte uel minus quam recte pronuntiatam specialiter iudicamus, uel aestimatio qua poema ceteraque scripta perpendimus.
grammaticae initia ab elementis surgunt, elementa figurantur in litteras, litterae in syllabas coguntur, syllabis conprehenditur dictio, dictiones [p. 427 vol. I Keil] coguntur in partes orationis, partibus orationis consummatur oratio, oratione uirtus ornatur, uirtus ad euitanda uitia exercetur.
de nomine
de syllaba
syllaba est proprie congregatio aut conprehensio litterarum <uel unius uocalis> enuntiatio temporum capax. fit autem ex omnibus uocalibus, etiam ex singulis, syllaba tam breuis quam longa et ex copulatione uocalium consonantiumque. syllabae autem dicuntur Graece παρὰ τὸ συλλαμβάνειν τὰ γράμματα; Latine conexiones uel conceptiones dici possunt, quod litteras concipiant atque conectant. syllabarum modi sunt tam duo, natura et positio, quam tres qualitates. aliae enim breues, aliae longae, aliae communes sunt. breues sunt quae correptam uocalem habent et non desinunt in duas consonantes uel in aliquid quod positum sit pro duabus consonantibus. longae aut natura sunt aut positione fiunt. natura, cum aut uocalis producitur, ut a o, aut duae uocales iunguntur, ut ae oe au eu ei ui. ex his diphthongis ei, cum apud ueteres frequentaretur, usu posteritatis explosa est. item ui Graeca potius quam Latina est in Graecis sumenda dictionibus. sed hae quae natura sunt longae modis quinque ordinantur: primo, quotiens uocalis sola est et producitur, ut est «ah silice in nuda conixa reliquit», et dicitur is modus, constat: secundo, cum diphthongus erit, de qua dicimus, constat diphthongo, ut au eu oe: tertio, quotiens super consonantem est, ut «en Priamus» et «en ego uicta situ», de qua dicimus, incipit: quarto, quotiens subter consonantem est, ut est «ne pete conubiis», et dicitur is modus sic, terminatur: quinto, quotiens inter duas uel plures consonantes posita sit, ut «sol qui terrarum», [p. 428 vol. I Keil] et dicitur is modus, habet in se. positione longa fit syllaba modis septem: primo, cum correpta uocalis in duas desinit consonantes, ut «est in secessu longo locus»: altero, cum excipitur a duabus consonantibus, ut «Acrisioneis Danae»: tertio, si desinat in consonantem et excipiatur a consonanti, ut arma: quarto, si desinat in duplicem litteram ut «nox erat»: quinto, si sequens a duplici incipiat, ut axis: sexto, si desinat in unam consonantem et excipiatur a uocali loco consonantis posita, u uel i, ut «at Venus»«at Iuno»: septimo, cum correpta uocalis desinat et interposita i excipiatur a uocali, ut «furias Aiacis Oilei» et «Troiaque nunc stares» et «nate dea, <nam te maioribus>», quoniam inter duas uocales duarum syllabarum posita i geminatur. sic enim scribi per geminatam litteram metri ratione desiderat, si quidem potestatem tuetur duplicis consonantis. uocales correptae singula obtinent tempora, productae bina. dimidium temporis absque duplicibus singulae possident consonantes.
syllabae, ut ait Varro, aliae sunt asperae, aliae leues, aliae procerae, aliae retorridae, aliae barbarae, aliae Graeculae, aliae durae, aliae molles. asperae sunt, ut trux crux trans; leues, ut lana luna; procerae sunt quae uocalem longam extremam habent aut paenultimam, ut facilitas; retorridae sunt quae mutam habent extremam, ut hic hoc; barbarae sunt, ut gaza; Graeculae, ut hymnos Zenon; durae, ut ignotus; molles, ut aedes.
de communi syllaba
communis syllaba est longa in breuem uel contra certis obseruationibus uersa. communium syllabarum modi sunt septem. primus est, cum correpta uocalis excipitur a duabus consonantibus quarum prior sit muta, sequens liquida. breuis enim <in> hoc est, «uastosque ab rupe Cyclopas» et [p. 429 vol. I Keil] «Albanique patres».
syllaba enim quae sine hac obseruatione poterat esse positione longa breuis efficitur. f quoque littera, si praeposita fuerit liquidae, quamuis semiuocalis sit, mutae tamen obtinens locum, breuem facit quae positione longa fieri poterat, ut est «ore fremebant» et «talia flammato».
secundus est, cum locum breuis longa occupat syllaba per productam uocalem uel diphthongon finita parte orationis nec ulla interposita consonante, ut est «te Corydon, o Alexi», et «insulae Ionio in magno»; ut est Homericus ille, «οὔ τί μοι αἰτίη ἐσσί· θεοί νύ μοι αἴτιοί εἰσιν» et «ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα».
tertius, cum in fine partis orationis uersa uice loco longae ponitur uocalis correpta una interposita consonante, ut «emicat Euryalus et munere», item «ostentans artemque pater arcumque sonantem» et «omnia uincit amor»; ut est apud Homerum «Νέστορα δ' οὐκ ἔλαθεν ἰαχή».
quartus, cum correptam uocalem duae consonantes secuntur quarum prior s littera est, quae syllabae ratione communis uelut sibilus posita uim consonantis amittit. interdum enim liquidarum legem mutat, si quidem illae subiunctae mutis utramque potestatem possident, haec uero plurimum sibi defendit. non solum enim subiungitur uerum etiam e contrario praeposita loco liquidae fungitur, ut est «ponite spes sibi quisque», [p. 430 vol. I Keil] et apud Lucilium «infantibus paruis»; sicut Homericus uersus ille testatur, «δῶκεν ἔπειτα σκέπαρνον».
quintus est, cum correptam uocalem suscipit z duplex, quae <cum> positione longam possit efficere, uim plerumque duplicis consonantis amittit, ut «nemorosa Zacynthos».
sed hic modus non tam ratione communis admissus est quam nominis necessitate susceptus, ut est «ὑλήεσσα Ζάκυνθος» et «οἳ δὲ Ζέλειαν ἔναιον».
sextus est, cum pronomina hic uel hoc c littera terminata uocalis statim subsequitur, quoniam in his pronominibus c littera crassum et quasi geminatum continet sonum. est enim in hoc tam prima pedis syllaba longa quam tertia breuis, «hic uir, hic est tibi quem promitti saepius audis».
septimus est, cum correpta uocalis in unam desinit consonantem sequente h, quae plerisque adspirationis uidetur nota, ut «terga fatigamus hasta», item «Aenean hominum quisquam».
sed modus superior quibusdam superfluus uisus est [praecipue et hic utimur], cum sufficiat finitam esse partem orationis. ex his omnibus modis uno uti dumtaxat admittunt qui metrorum rationis sunt admodum perspicaces.
de constructione uel syntaxi
de accentibus
accentus est acutus uel grauis uel inflexa elatio orationis uocisue intentio uel inclinatio acuto aut inflexo sono regens uerba. nam ut nulla uox sine uocali est, ita sine accentu nulla est; et est accentus, ut quidam [p. 431 vol. I Keil] recte putauerunt, uelut anima uocis. accentus est dictus ab accinendo, quod sit quasi quidam cuiusque syllabae cantus. apud Graecos quoque ideo προσῳδία dicitur, quia προσᾴδεται ταῖς συλλαβαῖς. accentus quidam fastigia uocauerunt, quod <in> capitibus litterarum ponerentur; alii tenores uel sonos appellant; non nulli cacumina retinere maluerunt. sunt uero tres, acutus grauis et qui ex duobus constat circumflexus. ex his acutus in correptis semper, interdum productis syllabis uersatur, inflexus in his quae producuntur; grauis autem per se numquam consistere in ullo uerbo potest, sed in his in quibus inflexus est aut acutus ceteras syllabas obtinet.
in Graecis itaque dictionibus cum acutus tria loca teneat, ultimum paenultimum antepaenultimum, ultra numquam (neque enim refert plurium syllabarum esse partem orationis), apud Latinos duo tantum loca tenet, paenultimum et antepaenultimum; circumflexus autem, quotlibet syllabarum sit dictio, non tenebit nisi paenultimum locum. omnis igitur pars orationis hanc rationem pronuntiationis detinet. omnis uox monosyllaba aliquid significans, si breuis est, acuetur, ut ab mel fel; et si positione longa fuerit, acutum similiter tenorem habebit, ut ars pars pix nix fax. sin autem longa natura fuerit, flectetur, ut lux spes flos sol mons mos fons lis. omnis uox disyllaba priorem syllabam aut acuit aut flectit. acuit, uel cum breuis est utraque, ut deus citus datur arat; uel cum positione longa est utraque, ut sollers; uel alterutra positione longa, dum ne natura longa sit, prior, ut pontus, posterior, ut cohors. si uero prior syllaba natura longa et sequens breuis fuerit, flectitur prior, ut luna Roma. in trisyllabis autem et tetrasyllabis et deinceps secunda ab ultima semper obseruanda est. haec si natura longa fuerit, inflectitur, ut Romanus Cethegus marinus Crispinus amicus Sabinus Quirinus lectica. si uero eadem paenultima positione longa fuerit, acuetur, ut Metellus Catullus Marcellus, ita tamen, si positione longa non ex muta et liquida fuerit. nam mutabit accentum, ut latebrae tenebrae. et si nouissima natura longa itemque paenultima <siue natura siue> positione longa fuerit, paenultima tantum acuetur, non inflectetur sic, natura, ut Fidenae Athenae Thebae Cymae, positione, ut tabellae fenestrae.
sin autem media et nouissima breues fuerint, prima seruabit acutum tenorem, ut Sergius Mallius ascia fuscina Iulius Claudius. si omnes tres syllabae longae fuerint, media acuetur, ut Romani legati praetores praedones.
[p. 432 vol. I Keil]pronomina etiam quae duplici modo declinantur, id est aut corripiunt aut producunt mediam syllabam genetiuo casu, id ostendunt <...> ut ipsius illius.
si uero mediae longae sunt, primae graues, secundae fiunt inflexae, ut <ipsius illius>. ergo primae acutae sunt, cum mediae breues; cum uero mediae longae, primae graues.
exponendum etiam placuit qui pedes acuto tenore aut circumflexo item ratione supra scripta congruunt. omnis pars orationis quae possit infra scriptos pedes conplere hanc accentus legem continet. in disyllabis partibus orationis prior syllaba semper acuitur aut inflectitur.
acuitur, si pyrrichium conpleuerit, sicut puer bonus amor: item spondium indifferenter positum si habuerit, id est siue natura sit aut positione fuerit longa utraque syllaba, prior acuitur; natura, sicut Cymae Thebae heros; positione, ut sollers: iambum quoque, ut Cato Ceres. trochaeum uero legitimum si conpleuerit, id est si natura longam priorem syllabam habuerit, circumflectitur, ut meta bruma praetor; sin autem positione longa fuerit prior syllaba memorati pedis, acuitur, ut pulcher asper. in trisyllabis dactylus indifferenter positus et anapaestus, tribrachys quoque, tertiam ab ultima acui desiderat: dactylus natura qui est, sicut limina moenia sidera Claudius; positione qui fit, ut Sergius: similiter anapaestus, ut Cicero regio: item tribrachys, ut alius. palimbacchius et amphibrachys in paenultima circumflexum habebunt, ita tamen ut sit natura longa eadem paenultima; palimbacchius, ut Romanus legatus; item amphibrachys, ut Cethegus Sabinus monile. horum si positione longa fuerit eadem paenultima, mutabit tenorem et acutum habebit accentum; palimbacchius, ut Marcellus; amphibrachys, ut Metellus Catullus. bacchius et molossus indifferenter positi paenultimam semper acuunt, bacchius legitimus, sicut Athenae Fidenae, positione, ut tabellae fenestrae. huius autem pedis si paenultima positione longa ita fuerit ut excipiatur tam ex muta quam ex liquida, accentus transfertur ad tertiam ab ultima, ut tenebrae latebrae [quod]. quidam hoc genus syllabae paenultimae omnino breue putabant, quia non terminatur consonanti, quidam longum, quoniam, quamuis non terminetur consonanti, nihilo minus proxima syllaba a duabus incipiat consonantibus et quod natura litterarum b et r, quae mollis est, nunc longam nunc breuem syllabam efficiat; ideoque factum est ut uaria haec nomina consuetudo pronuntiaret et tenebras latebras acuto accentu prima syllaba efferret. molossus item semper [p. 433 vol. I Keil] acuitur, ut Romani. in tetrasyllabis autem et deinceps eadem accentus ratio semper custoditur. monosyllaba fere quaecumque sunt uerba prototypa o litteram tam uersu quam etiam prosa similiter productam habent.
sane Graeca uerba Graecis accentibus efferimus, si isdem litteris pronuntiauerimus. in Latinis neque acutus accentus in ultima syllaba potest poni nisi discretionis causa, ut in aduerbio pone, ideo ne uerbum putetur, et in quibusdam praepositionibus. nam praepositiones separatae monosyllabae, quantum in ipsis est, acui debent, sed iunctae casibus aut aliis partibus interdum uim suam perdunt secunturque illarum naturam et graui, non acuto sono pronuntiantur, ut produco deduco. item inueniuntur raro disyllabae quae acui desiderant, ut est circum inter. denique circumflexus ponitur in ea particula quae est apud Vergilium, ergo, «illius ergo / uenimus».
con quoque praepositio conplexa f uel s subiunctas litteras producta o pronuntiabitur: f, ut confido confero confestim confertus; eodem modo s, ut consulo conscendo consono consisto consul. et uersa uice eadem aliis litteris praeposita corripitur, ut contio conduco continuo conloco conuerto conuoco conprehendo congrego. item coniunctio complexiua siue copulatiua que et disiunctiua ue et relatiua ne adiunctae uerbis et ipsae amittunt fastigium et uerbi antecedentis longius positum cacumen adducunt ac iuxta se proxime conlocant sic, que, ut «liminaque laurusque dei»; item ue, ut «Hyrcanisue Arabisue parant» et «calathisue Mineruae»; ne, ut «hominesne feraene».
in conpositis dictionibus unus accentus est non minus quam in una parte orationis, ut malesanus interealoci. accentus in integris dictionibus obseruantur, in peregrinis autem uerbis et in barbaris nominibus, maxime in interiectionibus nulli certi sunt. in his enim maxime accentuum lex certa esse non potest, cum sit absurdum a turbato tenoris exigere rationem.
accentuum legem uel distinguendi uel pronuntiandi ratio uel discernendae ambiguitatis necessitas saepe conturbat.
[p. 434 vol. I Keil]accentus acuti nota ita / per obliquum ascendens in dexteram partem.
grauis nota ita \ a summo in obliquam dexteram partem descendens.
circumflexi nota de acuto et graui figuratur, uel c deorsum spectans /\.
longus linea a sinistra in dexteram partem aequaliter ducta ˉ. breuis uirgula similiter iacens, sed panda et contractior, quasi c sursum spectans ˘.
sed in illis sonos, in his tempora dinosci uidemus. horum autem officio sic utimur, ne productionis uel correptionis ratio confundatur. apud Latinos enim quinque litterae uocales tam producuntur quam corripiuntur.
inueniuntur itaque quaedam nomina homonyma <et participiis> et uerbis similia, alia quoque aduerbiis. de quibus quid dici potest, nisi quod accentus sit arbiter discernes utriusque significatus differentiam? sic, [homonyma] parens obsequens significatur, intellegitur et pater: prius participium est tractum a uerbo quod est pareo, posterius nomen. quotiens igitur participium significat, primam syllabam producimus, ut est Vergilianus ille, «iamque ibat dicto parens»; eandem uero in altera significatione corripimus, ut est «alma parens».
item uerbis similia sic, labor est nomen et uerbi prima positio: in nominis significatione primam syllabam corripimus, ut est «tot adire labores»; at in uerbi producimus, ut est «matrisque adlabitur aures» et «summas perlabitur undas».
item aduerbiis sic, late est et aduerbium et uerbum modi imperatiui: in aduerbio tam prima syllaba producitur, ut est «hinc populum late regem», quam in uerbi significatione corripitur, ut est «aut aliquis latet error equo», item «nec latuere doli» et «ut superi uoluere, late».
omnia autem huius modi facilius ex metrica structura conprehenduntur.
his adiciunt hyphen, cuius forma est uirgula sursum sensim curuata [p. 435 vol. I Keil] subiacens uersui et inflexa ad superiorem partem ˘. hac nota subter posita utriusque uerbi proximas litteras in una pronuntiatione colligimus, ita tamen tum cum ita res exegerit copulamus, ut est «Turnus ut anteuolans» et «antetulit gressum» et «quam simulac tali persensit p(este) t(eneri) / c(ara) I(ouis) c(oniunx)» et apud Sallustium «iam primum iuuentus simulac belli patiens erat»: simulac hyphen legendum. est enim una pars orationis. huic contraria est diastole, dextera pars circuli ad imam litteram adposita. hac nota male cohaerentia discernuntur, ut est «ereptae uirginis <ira>» et «uiridique in litore conspicitur sus».
apostrophos item circuli pars dextera, sed ad summam litteram consonantem adposita cui uocalis subtracta est. et hac nota deesse ostendimus parti orationis ultimam uocalem, cuius consonans remanet, ut est «tanton’ me crimine dignum?».
ceterum δασεῖαν et ψιλήν apud nos h uocali addita uel detracta demonstrat, id est scripta adspirationem, non scripta leuigationem significat.
illud etiam magna cura uidendum est quod ueteres omnia uel uerba uel nomina quae o littera finiuntur, item aduerbia uel coniunctiones producta extrema syllaba proferebant, adeo <ut> Vergilius quoque idem seruauerit, in aliis autem refugerit incultae uetustatis horrorem et carmen contra morem ueterum leuigauerit. inuenitur autem apud Vergilium in uerbo posita breuis, ut «nunc scio quid sit amor» et «hoc sat erit, scio me Danais e c(lassibus) u(num)» quod quia in uno uerbo uidetur, episynaliphe contrahunt qui seruandam [p. 436 vol. I Keil] uetustatis consuetudinem putant. illam autem opinor fuisse rationem, quod ueteres secuti Graecos, apud quos ω littera ubique quidem natura longa est, plurimum tamen in extrema uerbi syllaba ponitur, etiam in communi sermone prosae orationis similiter proferebant. ita dum id usurpauit prosa, uersus obtinuit. paulatim autem usus inuertit, ut in sermone nostro scribo dico et item in talibus, ubi o non solum correpta ponitur, sed etiam ridiculus sit qui eam produxerit. mirum ergo non est, si consuetudinem sequitur uersus, nisi sicubi poeta maiorem sibi licentiam uindicauit.
generalia et uaria
de dictione
dictio est uox articulata cum aliqua significatione ex qua instruitur oratio et in quam resoluitur: uel sic, dictio est ex syllabis finita cum significatione certa locutio, ut est dico facio. quaedam dictiones sunt simplices, ut facio, quaedam conpositae, ut conficio. ex conpositis dictionibus quaedam fiunt ex duobus inperfectis, ut est sinciput, cum intellegatur sematum caput; quaedam ex <in>perfecto et integro, ut est cismare, quo significatur citra mare; quaedam ex integro et inperfecto, ut est cornucen, ut intellegatur cornu canens; quaedam ex duobus integris, ut sacrauia.
de pronuntiatione
pronuntiatio est scriptorum secundum personas accommodata distinctione similitudo, cum aut senis temperamentum aut iuuenis proteruitas aut feminae infirmitas aut qualitas cuiusque personae ostendenda est et mores cuiusque habitudinis exprimendi.
de idiomatibus, elocutionibus, differentiis et synonymis
de discretione
discretio est confusarum significationum perplana significatio, quae ostenditur modis quinque, continuatione separatione distinctione subdistinctione uel mora.
de continuatione
continuatio est rerum contexta dictio, ut «Scythiam septemque triones».
de separatione
separatio est secretio rerum natura iunctarum quae in ambiguitatem cadunt, ut [p. 437 vol. I Keil] «cum Turni iniuria matrem / admonuit ratibus sacras depellere taedas».
hic enim mater cum Turno iuncta est, quae ambiguitatis uitandae causa separari debet, ut sit agnitio quae mater; et sacras taedas expresse legendum, ut abominandas ostendas, ut «auri sacra fames».
taedae enim nusquam abominandae sunt quam illic ubi incendia facturae, quoniam sunt ipsae naturaliter sacris adcommodatae.
de posituris
lectioni posituras accedere uel distinctiones oportet, quas Graeci θέσεις uocant, quae inter legendum dant copiam spiritus reficiendi, ne continuatione deficiat. hae tres sunt, distinctio, subdistinctio, media distinctio siue mora uel, ut quibusdam uidetur, submedia. quarum diuersitas tribus punctis diuerso loco positis indicatur. distinctio quid est? apposito puncto nota finiti sensus uel pendentis mora. quot locis ponitur? tribus. quibus? summo, cum sensum terminat, et uocatur finalis a nobis, a Graecis τελεία; medio, cum respirandi spatium legenti dat, et dicitur media, Graece μέση; imo, cum lectionis interruptum tenorem aliud adhuc inlatura suspendit, et uocatur a Graecis ὑποστιγμή, a nostris subdistinctio.
distinctio est silentii nota cum sensu terminato, ubi est liberum cessare prolixius, ita ut neuter sui indigeat, ut est «numina nulla premunt, mortali urguemur ab hoste / mortales».
et est huius nota punctum supra uersum ad caput litterae positum.
distinguere autem oportet ante similitudines, quas Graeci παραβολάς uocant, et ante redditas ἀνταποδόσεις, et si quando a persona ad personam transitus fuerit factus, et ante aut coniunctionem, si quidem non ex abundanti ponitur, et ante casum uocatiuum, et ante sed, et ante quoniam, et ante tunc cessante reddita, sed superioribus praepositis, et post interrogatiuam, ut «quis deus, o Musae, qui nobis extudit artem? / unde noua ingressus hominum experientia cepit?».
hic enim oportet distinguere et sic inferre, [p. 438 vol. I Keil] «pastor Aristaeus fugiens Peneia Tempe» et cetera: et ante interrogatiuam, ut «Musa, mihi causas memora».
de subdistinctione
subdistinctio est silentii nota legitimi, qua pronuntiationis terminus sensu manente ita suspenditur ut statim id quod sequitur succedere debeat. huius autem <nota> est punctum sub uersu positum, ut «me duce Dardanius Spartam expugnauit adulter? / aut ego tela dedi fouiue cupidine bella?».
non enim similiter ut in distinctione silentium interpositum tacere permisit, ut est illud, «et si fata deum, si mens non laeua fuisset».
de media siue mora
mora est leuis in continuatione sensuum interposita discretio legitimae distinctionis subdistinctionisque medium obtinens locum, ita ut nec perfecta in totum nec omissa uideatur sed significatione inmorandi alterius desideret principium sensus, et hoc solum modo seruat officium ut legenti spiritum breuissima respiratione refoueat et nutriat. sic enim pronuntiando reticere quis debet, quia spiritus ipse quadam defectione uincatur, deinde resumatur, ut est «ut belli signum Laurenti Turnus ab arce / extulit, et rauco strepuerunt cornua cantu, / utque acris concussit equos, utque inpulit arma, / extemplo turbati animi».
multae enim causae sunt mediae huius lectionis, primum ne confundantur quae dicola et tricola ponuntur et talia; deinde ut actus uerborum emineat et luceat, qui ex aliquo moueatur affectu uel indignatione uel miseratione conlata; uel certe cum quadam artatione sermonis quae ἐμφατικῶς a poetis congeruntur. siquis itaque sine media spiritus suspensione pronuntiauerit, ut est «aut hoc inclusi in ligno occultantur Achiui, / aut haec i(n) <n(ostros)> f(abricata est) m(achina) m(uros) / i(nspectura) d(omos) u(enturaque) d(esuper) u(rbi), / aut aliquis l(atet) e(rror): e(quo)», [p. 439 vol. I Keil] confundetur ratio conpositionis in generali nomine ligni atque machinae equi. item «lectumque iugalem, / quo perii, super inponas», minus apertum. subdistinguendum enim est pro uoluntate dicentis. hoc enim uoluit intellegi Dido, non esse lectum iugalem quo perierit.
inmorandum est ergo et respirandum <post> iugalem et sic inferendum cum ὑποκρίσεως affectu quo perii. in lectione plena sententia periodos dicitur, cuius partes sunt commata et cola.
generalia et uaria
de modulatione
modulatio est continuati sermonis in iocundiorem dicendi rationem artificialis flexus in delectabilem auditus formam conuersus asperitatis atque inperitiae uitandae gratia.
de Latinitate
Latinitas est incorrupte loquendi obseruatio secundum Romanam linguam. constat autem, ut adserit Varro, his quattuor, natura analogia consuetudine auctoritate. natura uerborum nominumque inmutabilis <est> nec quicquam aut minus aut plus tradidit nobis quam quod accepit. nam siquis dicat scrimbo <pro eo> quod est scribo, non analogiae uirtute sed naturae ipsius constitutione conuincitur. analogia sermonis a natura proditi ordinatio est secundum technicos neque aliter barbaram linguam ab erudita quam argentum a plumbo dissociat. consuetudo non ratione analogiae sed uiribus par est, ideo solum recepta, quod multorum consensione conualuit, ita tamen ut illi artis ratio non accedat sed indulgeat. nam ea e medio loquendi usu placita adsumere consueuit. auctoritas in regula loquendi nouissima est. namque ubi omnia defecerint, sic ad illam quem ad modum ad ancoram decurritur. non enim quicquam aut rationis aut naturae aut consuetudinis habet, cum tantum opinione secundum ueterum lectionem recepta sit nec ipsorum tamen, si interrogentur cur id secuti sunt, scientium.
[p. 440 vol. I Keil]de generibus locutionum
genera locutionum sunt quinque, rationale artificiale historicum glossematicum commune.
de qualitate locutionum
quinque sunt linguae Graecorum, Ias Doris Atthis Aeolis coene. iuxta has igitur quinque linguas et Latina uerba conprehensa colliguntur hoc modo.
Ias relictis propriis utitur <similibus qua>si propriis nominibus ac uersatur in omnibus tropis. Doris in singulis partibus orationis nunc adiectioni nunc breuitati studens barbarismos facit [qui barbarismi metaplasmi appellantur], quos cum sibi uindicauerint docti, metaplasmos appellant, ut «Teucrum mirantur inertia corda» pro Teucrorum, et «aggere moerorum» et «aulai medio».
Atthis, quae breuitati studet, admittit soloecismos, quos cum docti fecerint, non soloecismi sed schemata logu appellantur, ut est «nuda genu» et «urbem quam statuo uestra est».
ibi enim nudum genu habens debuit dicere et urbs quam statuo uestra est.
sed seruiens schemati quod appellatur Hellenismos tres partes orationis redegit in duas usus per Atticismon. Aeolis ultra modum copiosa est et amat per circuitum uerba protendere et periphrasi res explicare ac per hoc πλεονάζει; cuius uitium schema dianoeas appellatur. coene communis est, in qua omnes idem sentimus.
generalia et uaria
de metaplasmis
metaplasmus est transformatio quaedam recti solutique sermonis in alteram speciem metri aut decoris causa figurata. huius species sunt hae, prosthesis epenthesis prosparalepsis paragoge aphaeresis syncope apocope ectasis systole diaeresis synaliphe episynaliphe ecthlipsis antithesis metathesis.
de prosthesi. prosthesis est quidam generalis metaplasmus, qui fit per adiectionem. sed specialiter sic diuiditur, prosthesis est adpositio quaedam ad principium dictionis, litterae, ut [p. 441 vol. I Keil] «Turnum gnatoque patrique» pro nato; syllabae, ut «concitum tetuli gradum» pro tuli.
de epenthesi. epenthesis est adpositio, cum inter primam et ultimam syllabam aut littera adicitur aut syllaba: littera, ut «hac casti maneant i(n) r(elligione) n(epotes)» pro religione; syllaba, ut «Mauortis in antro» pro Martis. hunc metaplasmum quidam pleonasmon appellant. de prosparalepsi. prosparalepsis est cum aliquid ad nouissimam partem dictionis accedit, ut «admittier orant» pro admitti, et «magicas inuitam accingier artes» pro accingi.
de paragoge. paragoge est cum ad ultimam simplicis dictionis clausulam aut littera adiungitur aut syllaba: littera, ut apud Plautum, «quo ted hoc <noc>tis» pro te; syllaba, ut potestur pro potest.
de aphaeresi. aphaeresis est aeque generalis metaplasmus, qui fit per detractionem; sed specialiter obseruatur.
item de aphaeresi. aphaeresis est ablatio de principio dictionis contraria prosthesi, cum aut littera amputatur aut syllaba aufertur: <littera>, ut «ruit omnia late» pro eruit; syllaba, ut «temnere diuos» pro contemnere, et «linquere castra» pro relinquere.
de syncope. syncope est ablatio de media dictione contraria epenthesi, ut «extinxti me teque, soror», pro extinxisti.
de apocope. apocope est ablatio de fine dictionis prosparalepsi uel paragoge contraria, cum aut littera detrahitur aut syllaba: littera, ut «aspice nunc mage nostrum sit penetrabile telum» pro magis; syllaba, ut «endo suam do» pro domum.
[p. 442 vol. I Keil]de ectasi. ectasis est extensio, quae fit cum correpta syllaba contra rationem per licentiam producitur, ut «exercet Diana choros».
hic enim Dianae syllaba prima producta est, cum corripi debeat.
de systole. systole est correptio contraria ectasi. fit autem cum longa syllaba contra rationem corripitur aliqua necessitate cogente, ut «urbemque Fidenam».
hic enim Fidenarum primam syllabam corripuit, cum producere debuisset.
item «aquosus Orion».
de diaeresi. diaeresis est discisio syllabae unius in duas diuisae, ut «diues pictai uestis et auri» pro pictae, et «aulai medio».
de synaliphe. synaliphe est conlisio, quae fit cum duarum inter se concurrentium uocalium altera [earum] eliditur, ut «adque ea diuersa penitus d(um) p(arte) g(eruntur)» hic enim unum e praecedens excludi necesse est. haec a quibusdam syncrisis nominatur.
de episynaliphe. episynaliphe est conglutinatio seu contractio duarum syllabarum in unam syllabam facta contraria synaliphe, ut «fixerit aeripedem ceruam licet», cum aeripedem quinque syllabas dicere debeamus. ita fit una syllaba ex duabus.
de ecthlipsi. ecthlipsis est conlisio quaedam difficilis ac dura consonantium cum uocalibus aspere concurrentium, ut est «multum ille et terris iactatus et alto».
de antithesi. antithesis est litterae conmutatio, ut «inpete nunc uasto ceu concitus imbribus amnis»; impete dictum est pro impetu: et olli pro illi.
de metathesi. metathesis dicitur translatio. est autem litterarum ordo mutatus, ut «nam tibi, Timbre, caput E(uandrius) a(bstulit) e(nsis)» Timber enim ratione dicendum est.
[p. 443 vol. I Keil]de protheseon parallage. protheseon parallage est cum alia quam quae debet praepositio ponitur, ut «cui tantum de te licuit?» pro in te.
de schematibus
schemata, quae Latine figurae uocantur, sicut nomine ipso patet, conformationes sunt quaedam sententiae remotae a communi <...> hae, ut Quintilianus existimat, adeo tropis ipsa rei natura coniunctae sunt ut a quibusdam troporum nomen acceperint, siue quod forment orationem siue quod uertant; unde et motus dicuntur. figura igitur est arte aliqua nouata <forma> dicendi. huius partes duas facit, dianoeas, quod est cogitationis et sensus, <et> logu, quod est elocutionis atque uerborum. sed cum ad oratorias uirtutes pertineat schema dianoeas, nos de eo loquimur quod schema lexeos dicitur, cuius finitio est talis, schema lexeos est ordo uerborum aliter quam debet figuratus metri aut decoris aut emphaseos gratia. huius species sunt multae, sed necessariae traduntur, per quas similes colligentur, prolepsis zeugma hypozeuxis syllepsis asyndeton anadiplosis anaphora, alia anaphora, epanalepsis epizeuxis paronomasia, schesis onomaton, paromoeon homoeoteleuton homoeoptoton polyptoton hirmos polysyndeton dialyton climax.
de prolepsi. prolepsis est pronuntiatio rerum ordine secutarum, id est cum ante numerus uerbo redditur quam personae definiantur, ut est «continuo reges, ingenti mole Latinus / quadriiugo uehitur curru», «bigis it Turnus in albis», «tum pater Aeneas, Romanae stirpis origo», «et iuxta Ascanius, magna spes altera Romae /, procedunt castris».
et aliter de prolepsi disputatur, cum id quod posterius accidit ante tempus ascribitur, ut «Lauiniaque uenit / litora».
[p. 444 vol. I Keil]Lauinium enim nondum erat, cum ad Italiam uenit Aeneas. et apud Sallustium «montem sacrum atque Auentinum insedit»; qui mons ab hoc, quia illum plebs insederat, postea sacer dictus est.
de zeugmate. zeugma est unius uerbi conclusio diuersis clausulis coniuncta, id est cum duo aut conplura ad unam partem orationis iungenda referuntur. huius autem conclusionis diuersitas tribus locis posita indicatur. fit enim aut cum praeponitur unum uerbum ad quod sequentes sensus conferantur, ut est «uicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia»; aut cum in medio sensuum loco positum reperitur, ut est «Troiugena interpres diuum, qui numina Phoebi, / qui tripodas, Clari laurus, qui sidera sentis / et uolucrum linguas et praepetis omina pinnae»: sentis enim uerbum tam primis quam ultimis iungitur et ob id mesozeugma nominatur: aut certe cum uno uerbo sensus conplures cluduntur, ut est Tullianum «nihilne te nocturnum praesidium Palatii, nihil urbis uigiliae, nihil timor populi, nihil concursus bonorum omnium, nihil hic munitissimus senatus habendi locus, nihil horum ora uultusque mouerunt?» conclusit enim uno uerbo mouerunt; unde hypozeugma dicitur.
de hypozeuxi. hypozeuxis est cum singulae res aut personis subiciuntur aut uerbis, ut «regem adit et regi memorat nomenque decusque, / quidue petat quidue ipse ferat, Mezentius arma / quae sibi conciliet, uiolentaque pectora Turni / edocet, humanis quae sit fiducia rebus / admonet, inmiscetque preces. haut fit mora, Tarchon / iungit opes foedusque ferit».
hypozeuxis est, ut Scaurus ait, figura superiori contraria, ubi diuersa uerba singulis iunguntur.
de syllepsi. syllepsis est conceptio, cum singularis dictio plurali uerbo uel posteriori tantum uel ultimo redditur, ut est «hic illius arma, / hic currus fuit»; item [p. 445 vol. I Keil] «sunt nobis mitia poma, / castaneae molles et pressi copia lactis».
syllepsis est dissimilium <rerum> et clausularum per unum uerbum conglutinata conceptio.
de asyndeto. asyndeton est cum plurima nomina sine coniunctione ponuntur.
de anadiplosi. anadiplosis est cum ultima prioris uersus dictio initio sequentis iteratur, ut «sequitur pulcherrimus Astyr, / Astyr equo fidens».
anadiplosis est congeminatio dictionis ex ultimo loco praecedentis et principio <sequentis>.
de anaphora. anaphora est relatio eiusdem uerbi aut similis per principia uersuum plurimorum, ut «nate, meae uires m(ea) m(agna) p(otentia) s(olus), / n(ate), p(atris) s(ummi) q(ui) t(ela) T(yphoia) t(emnis), / a(d) <t(e)> c(onfugio) e(t) <s(upplex)> t(ua) n(umina) p(osco)» item «spes tu nunc una senectae, / tu requies miserae, decus imperiumque Latini / te penes, in te omnis domus inclinata recumbit».
est et secunda anaphora, per quam elocutio non conuenienter respondens <ad> aliud refertur occulte, ut est apud Sallustium «sed antea item coniurauere pauci, in quis Catilina fuit. de qua quam breuissime potero dicam». hic de qua intellegitur coniuratione. de epanalepsi. epanalepsis est cum maiore significatu facta repetitio, ut est in Horatio «eheu fugaces, Postume <Postume> /, labuntur anni».
et aliter epanalepsis fit, cum eadem dictio et principium uersus et clausulam tenet, ut [p. 446 vol. I Keil] [«te nemus Angitiae, uitrea te Fucinus unda, / te liquidi fleuere lacus». item] «pater, inquam, me lumine orbauit pater», et «ante etiam sceptrum Dictaei regis et ante», et «haec nauis onusta praeda Siciliensi, cum et ipsa esset ex praeda».
de epizeuxi. epizeuxis est eiusdem dictionis in eodem uersu sine aliqua dilatione geminatio cum impetu pronuntiationis, ut «me, me, adsum qui feci, in me conuertite ferrum, / o Rutuli, mea fraus omnis».
de paronomasia. paronomasia est ueluti quaedam denominatio, cum praecedenti nomini aut uerbum aut nomen adnectitur ex eodem figuratu, ut fugam fugit, facinora fecit, gratas gratias, Creta decreta est, pugna pugnata est. et aliter paronomasia fit, cum dictio iteratur, mutata tamen aut littera aut syllaba, quotiens nomine simili utimur in significatione diuersa, ut est apud Terentium «nam inceptio est amentium, haut amantium», et apud Ciceronem «qui fuit lucus religiosissimus, is erit locus desertissimus» et «custodia sacrorum non honoris sed oneris existimabitur»; item «si non praetorem te sed praedonem creauimus».
de schesi onomaton. schesis onomaton est cum singulis nominibus epitheta coniuncta sunt, ut «Marsa manus, Peligna cohors, Vestina uirum uis».
et aliter schesis onomaton fit, cum in conexu uel in textu sententiarum plures antonomasiae ponuntur, ut «armipotens praeses belli Tritonia uirgo».
de parhomoeo. parhomoeon est cum uerba uel nomina paululum inflexa et tamen prope similia superioribus inferuntur, ut [p. 447 vol. I Keil] «multa uiri uirtus animo multusque recursat / gentis honos».
et aliter parhomoeon fit, cum uerba similiter incipiunt, ut «machina multa minax minatur maxima muris».
de homoeoteleuto. homoeoteleuton est oratio similibus clausulis terminata, id est pari uerborum exitu finita, ut apud Ennium «eos reduci <quam relinqui>, deuehi quam deseri / malui»; et Sallustius «in nuda in tecta corpora»; Vergilius «bella horrida bella».
homoeoteleuton est cum simili modo dictiones multae finiuntur.
de homoeoptoto. homoeoptoton est oratio excurrens in eosdem casus similiter, id est cum uno similique casu totius sensus elocutionis impletur, ut apud Sallustium «maximis ducibus, fortibus strenuisque ministris».
et aliter homoeoptoton fit, cum oratio excurrit in eosdem casus et similes fines, ut Ennius «merentes flentes lacrimantes ac miserantes».
item homoeoptoton est cum in similes casus exeunt uerba diuersa.
de polyptoto. polyptoton est oratio casuum uarietate distincta, ut est in Terentio «in te spes, Hegio, nobis sita est, / te solum habemus, tu es patronus, tu pater: / ille tibi moriens nos commendauit senex: / si deseris tu, nos perimus».
item «litora litoribus contraria, fluctibus undas».
de hirmo. hirmos est cum uniformis continuatur series orationis unius casus tenorem ad clausulam usque custodiens, ut «principio caelum ac terras c(amposque) l(iquentis) / l(ucentem)q(ue) g(lobum) l(unae) T(itaniaque) a(stra) / s(piritus) i(ntus) a(lit)».
de polysyndeto. polysyndeton est oratio pluribus nexa coniunctionibus, ut [p. 448 vol. I Keil] «Alcandrumque <Haliumque> Noemonaque Prytaninque», item «tectumque Laremque / <armaque> Amyclaeumque c(anem) C(ressamque) ph(aretram)».
de dialyto siue asyndeto. dialyton est oratio quae sine coniunctionibus solute ac simpliciter effertur nulla coniunctione interposita superiori contraria. ut «alii naualibus ite, / ferte citi ferrum, date tela, inpellite remos»; item: uenimus, uidimus, placuit, et apud Tullium «pertulit cogitauit». hoc etiam brachylogia nominatur. de gradatione. climax est quam nostri gradationem uocant, adiectio repetens quae dicta sunt. priusquam enim ad aliud descendat, in prioribus resistit, hoc est quotiens ab eo quo sensus superior terminatur inferior incipitur ac deinceps quasi per gradus idem dicendi ordo seruatur, ut est industria parit uirtutem, uirtus gloriam, gloria inimicitias, inimicitiae pericula. simile est exemplum ex Graeco notissimo translatum, «non enim dixi <quidem>, sed <non scripsi>, nec scripsi quidem, <sed non obii legationem, nec obii quidem> legationem, sed non persuasi Thebanis». sunt tamen tradita et Latina, «Africano uirtutem industria, uirtus gloriam, gloria aemulos conparauit»; item et Caluus «non ergo magis pecuniarum repetundarum quam maiestatis, neque maiestatis magis quam Plautiae legis, neque Plautiae legis magis quam ambitus, neque ambitus magis quam omnium legum». inuenitur quoque apud poetas, ut apud Homerum in sceptro, quod a Ioue <ad> Agamemnonem usque deducit; apud nostrum etiam tragicum sic, «Ioue propagatus est, ut perhibent, Tantalus, / ex Tantalo ortus Pelops, ex Pelope <autem> satus / Atreus, qui nostrum porro propagat genus».
[p. 449 vol. I Keil]haec autem gradatio apertiorem habet artem et magis adfectatam, ideoque rarior esse debet. item apud Vergilium «torua leaena lupum s(equitur), l(upus) i(pse) c(apellam) /, f(lorentem) c(ytisum) s(equitur) l(asciua) c(apella) / te Corydon, <o> Alexi».
de uitiis orationis
uitia orationis generalia sunt tria, obscurum inornatum barbarum.
obscuritatis species sunt octo, acyrologia pleonasmos perissologia macrologia amphibolia tautologia ellipsis aenigma. inornatae orationis species sunt quinque, tapinosis aeschrologia cacenphaton cacozelia cacosyntheton.
barbarae orationis partes sunt duae, soloecismus et barbarismus, quorum species <sunt> plurimae.
de acyrologia. acyrologia est dictio minus conuenienter elata, uel non propriis dictionibus obscurata sententia, ut est «accede ad ignem hunc, iam calescas plus satis»; ubi nullus significatur ignis uerum meretrix: et apud Vergilium «hunc ego si potui tantum sperare <dolorem>».
<sperare> pro timere posuit.
de pleonasmo. pleonasmos est sententia uerbo plus quam necesse est abundans, ut «sic ore locuta est», cum utique sufficeret sic locuta est.
de perissologia. perissologia est multorum uerborum adiectio superuacua sine ulla ui rerum, ut: «ibant qua poterant, qua non poterant non ibant».
hic enim excepto ibant omnia superuacua sunt.
de macrologia. macrologia est oratio sine cultu nimium <longa>. Scaurus ita definit, longa descriptione producta sententia, ut est «postera uix summo spargebat lumine terras / orta dies, cum primum alto se gurgite tollunt / solis equi lucemque elatis naribus efflant», cum sit satis dixisse sole orto. uersibus tamen minus nocet quam solutae orationi. et apud Liuium «legati non inpetrata pace <retro>, unde uenerant, domum reuerterunt». hic enim non tantum pondus <non> adiecit sententiae longitudo, sed magis decorem abstulit.
[p. 450 vol. I Keil]de amphibolia. amphibolia est uitio conpositionis in ambiguo posita sententia, ut «aio te, Aeacida, Romanos uincere posse»; item certum est Antonium praecedere eloquentia Crassum.
hi enim duo sensus uitio ambiguitatis carent proprietate, cum sit incertum ab Aeacida Romanos uinci posse an a Romanis Aeacidam; similiter ab Antonio uinci Crassum eloquentia an <a> Crasso Antonium. fit et per homonymian, ut, cum dicimus taurum, nescias utrum de armento an obscenam corporis partem an montem qui est in Cilicia an qui est in sideribus taurum dicamus. fit item et per communia uerba, ut uadatur in foro Cato, criminatur Cicero. dubium est enim utrum alium uadetur uel criminetur an ipse ab alio idem patiatur, quia uador et criminor sunt uerba communia.
item fit et per distinctionem, ut uidi statuam auream hastam tenentem.
fit praeterea plurimis modis, quos percurrere omnes, ne nimis longum sit, non oportet.
de tautologia. tautologia est eiusdem dictionis in eadem sententia superuacua repetitio, ut est fletus lacrimarum fluorem fundit, et egomet ipse, cum sufficeret ego.
de ellipsi. ellipsis est necessaria dictione fraudata sententia, defectus quidam necessariae dictionis quam desiderat praecisa sententia, ut est «terris iactatus et alto», cum desit in praepositio; item «Italiam fato profugus», id est ad Italiam.
de aenigmate. aenigma est per incredibilia confusa sententia, ut auia filiorum est quae mater mariti, cum Iocasta significetur.
de tapinosi. tapinosis est contra dignitatem magnae rei humilis expositio, ut est marcido dies sole pallet, cum marceant terrena, non inmortalia; et apud Flaccum «Pelidae stomachum» pro ira; Vergilius «multa malus simulans» pro scelestus.
de aeschrologia. aeschrologia est uitio conpositionis inuerecunda oratio, conpositio uerborum obscenae significationis aut unius uerbi obscena significatio et pronuntiatio. conpositione fit, ut cum Numerio fui; sed emendatur hoc uitium interposita aliqua particula, ut cum quodam Numerio fui et «numerum cum nauibus aequet».
[p. 451 vol. I Keil]item unius uerbi obscena pronuntiatione sic fit, ut est apud Sallustium ductabat et «arrexit animos militum».
de cacenphato. cacenphaton est uitio conpositionis inuerecunda suspitio, ut «arrige aures, Pamphile»; item «ad ramum hunc aperit ramum q(ui) u(este) l(atebat)».
de cacozelia. cacozelia est per affectationem decoris corrupta sententia, cum eo ipso dedecoretur oratio quo illam uoluit auctor ornare.
haec fit aut nimio cultu aut nimio tumore: nimio tumore, «Iuppiter omnipotens, caeli qui sidera torques, / ore tuo dicenda loquar»; nimio cultu, «aureus axis erat, temo aureus, aurea summae / curuatura rotae, radiorum argenteus ordo, / per iuga chrysolithi positaeque ex ordine Musae».
de cacosyntheto. cacosyntheton est indecens structura uerborum, ut est «uersaque iuuencum / terga fatigamus hasta».
de barbarismo
barbarismus est dictio uitiosa. est autem definitio generalis et specialis. sed quoniam dictio et contexta oratio et una pars eius intellegitur, et quia consuetudo hunc tantum barbarismum appellat qui fit in una parte orationis, aptius tamen hac utemur definitione [barbarismus est contra Romani sermonis legem aut scripta aut pronuntiata uitiose dictio], barbarismus est enuntiatione uel scripto una pars orationis corrupta ac per hoc non Latina. sed hoc uitium in soluta oratione nomen suum retinet, ceterum apud poetas metaplasmus uocatur, soloecismus autem schema.
barbarismus est barbaros lexis, id est barbara dictio. sed hoc uitium inter se differt, quod barbarismus in Latina dictione fit, barbaros autem lexis tota peregrina dictio. barbarismus fit modis principalibus quattuor, adiectione detractione mutatione transmutatione. adiectionis species sunt quattuor, [aut] per adiectionem temporis siue productionem, per adiectionem litterae, [p. 452 vol. I Keil] per adiectionem syllabae, per adiectionem adspirationis. adiectione temporis siue productione fit hoc modo, ut «Italiam fato profugus»; i enim prima syllaba cum corripi debeat, producta est, id est, cum habere debeat tempus unum, habet duo: adiectione litterae, ut siquis relliquias geminata l littera pronuntiet, ut «relliquias Danaum»: adiectione syllabae, cum dicimus Mauors pro Mars et tetuli pro tuli, ut «Mauortis in antro», et «numquam huc tetulissem pedem», item alituum pro alitum: adiectione adspirationis; hoc et scripto et sono proditur, ut cum dicimus choronam cum adspiratione, cum debeat leuiter pronuntiari; item hemo pro emo. detractionis species sunt aeque quattuor, detractione temporis litterae syllabae adspirationis: temporis, ut siquis dicat feruere correpte, cum produci debeat media syllaba, ut «feruere Leucaten»; litterae, ut si detracta a littera pretor dicamus, ut Lucilius «pretor ne rusticus fiat», cum debeat ae pronuntiari, praetor [sed structurae gratia syllaba longa corripitur]; syllabae, ut siquis temnere dicat pro contemnere, ut Vergilius «et non temnere diuos»; adspirationis, ut siquis dicat omo sine adspiratione, cum debeat aspere pronuntiari. hae autem species inueniuntur locis tribus, in prima parte dictionis, in media, in nouissima: in parte prima fit per aphaeresin, id est detractionem, ut linque pro relinque; in media per syncopen, id est concisionem, ut nantes pro natantes; <in> nouissima per apocopen, id est abscisionem, ut uolup pro uoluptate, et ut si accusatiuo sine m littera domu dixeris. per parallagen, id est mutatione litterae, si litteram aliam pro alia pronuntiemus, ut aruenire pro aduenire. transmutatione, cum in eadem dictione conmutatis inter se litteris utamur, ut leriquias si per l litteram pronuntiemus, cum debeat per r prima syllaba dici, reliquiae; item lerigionem similiter pro religione mutatis r et l litteris; eodem modo [p. 453 vol. I Keil] tanpister pro tantisper. per ecthlipsin quoque, id est per unius litterae elisionem, ut repsitum pro repositum.
sunt praeterea pronuntiationis quaedam uitia, quae non nulli barbarismos putant, iotacismi labdacismi myotacismi hiatus conlisiones et omnia quae plus aequo minusue sonantia ab eruditis auribus respuuntur. haec uitia praelocuti controuersiam de nomine pertinacibus relinquimus.
iotacismi sunt cum i littera supra iustum decorem in distinctionibus extenditur.
labdacismi similiter, si lucem prima syllaba uel almam nimium plene pronuntiemus. myotacismi quoque sunt cum in fine partis orationis inuenitur m littera et incipiat sequens a uocali quae non sit loco consonantis posita.
haec enim scribitur quidem, non autem enuntiatur, ut «quousque tandem abutere». tunc autem pronuntiamus m litteram, cum sequitur uocalis loco consonantis posita, ut est «cum Iuno aeternum s(eruans) s(ub) p(ectore) u(ulnus)».
distinctio quoque, quae separat uerba, ut est «dum conderet urbem / inferretque d(eos) L(atio)».
quae pronuntiatio seruanda, ne sit barbarismus, non in scriptura sed in sermone, si enuntiata fuerit.
de soloecismo
soloecismus est contra rationem Romani sermonis disturbans orationem et uitium in contextu partium orationis contra regulam artis grammaticae factum, id est non conueniens rationi sermonis iunctura uerborum.
soloecismus dicitur Graece λόγου σώου αἰκισμός, id est integri sermonis corruptio: uel a ciuitate Ciliciae quae Soloe olim dicebatur, nunc Pompeiopolis uocatur, cuius incolae quia sermone corrupto loquebantur, similiter uitiose loquentes apud Athenienses σολοικίζειν dicebantur, unde id uitium soloecismus dictum est; Latine a quibusdam stribiligo appellatur: uel a Solone legum auctore, qui indifferenter locutus est. soloecismus fit modis generalibus quattuordecim aut, ut quidam, quindecim; inmutatione generum tam nominis quam pronominis, casuum numerorum personarum temporum, per qualitatem uerborum, per modos uerborum, per aduerbia, per praepositiones, per gradus conlationis, per geminationem abnuendi, per accentus, per ordinis inmutationem. primus modus soloecismi fit per inmutationem generum nominis, cum dicimus «atra silex» aut «amarae corticis» aut «purpurea narcissus», cum ater silex debeat dici et [p. 454 vol. I Keil] amari corticis et purpureus narcissus: femininum genus factum est quod erat masculinum. secundus modus est per inmutationem generis pronominum, ut quis mulier, cum dici debeat quae mulier, apud Pacuuium «quis tu es, mulier, quae me insueto nuncupasti nomine?» pro quae: masculinum quis pro feminino posuit. item si finitiuum pro infinito ponamus, id est si dicamus de absente hic fecit; aut cum de praesente dicamus is fecit, cum debeamus dicere hic fecit. tertius modus fit per inmutationem casuum sic, cum in sermone alium casum pro alio ponimus, ut «urbem quam statuo uestra est»: accusatiuum casum pro nominatiuo posuit. quartus modus per inmutationem numerorum fit, ut «pars in frusta secant»: numerum pluralem pro singulari posuit, cum pars secat debuerit dicere.
quintus modus fit per inmutationem personarum, ut siquis aliam personam pro alia ponat, ut «haec prima piacula sunto», cum debuerit dicere sint: secundam personam posuit pro tertia. sextus modus fit per temporum inmutationem, ut est «nec ueni, nisi fata locum sedemque dedissent», cum debuerit dicere nec uenissem: tempus praeteritum perfectum posuit pro praeterito plusquamperfecto. item «quae manus interea Tuscis comitetur ab oris» pro comitata sit et armauerit. septimus <modus> per qualitates uerborum fit, ut «hoc pinguem et placidam paci nutritor oliuam».
finxit enim commune uerbum nutritor ab eo quod erat actiuum nutrio, cum deberet dicere nutrito. octauus modus <fit> per uerborum modos, ut «at Rutulo regi ducibusque ea mira uideri / Ausoniis».
uideri enim infinitum modum posuit pro pronuntiatiuo, cum deberet dicere uidebantur. nonus modus fit per aduerbia localia, ut si dicamus intus eo aut intro sum, cum debeat dici intro eo, intus sum; et eamus illic pro [p. 455 vol. I Keil] illuc. illic enim in loco est, illuc in locum. decimus modus fit per praepositiones, ut «rapuitque in fomite flammam»; ablatiuum enim casum pro accusatiuo posuit, cum debuerit dicere in fomitem, quasi rapuit ad fomitem: et apud amicum eo pro ad amicum eo.
undecimus modus est per gradus, siquis conparatiuum ponat pro superlatiuo aut absolutum pro alterutro, id est si dicat bonus omnium, cum optimus debeat dicere, aut melior omnium, cum melior omnibus debeat dicere; cuius exemplum est «is quaestus est multo uberrimus», cum debeat dicere multo uberior. duodecimus modus fit per geminationem abnuendi, ut <si> dicas numquam nihil peccaui, cum debeat dici numquam peccaui, quoniam duae abnutiuae unam confirmatiuam faciunt.
tertius decimus <modus> fit per ordinis inmutationem, si particulam quam debeas primo loco ponere postponas aut quam debes postponere primo loco conloces, dum dicis: autem uenit, cum oporteat dici uenit autem.
quartus decimus <modus> fit per inmutationem accentus taliter, ut siquis aduerbium loci ubi, quod est positum pro aduerbio temporis, acute pronuntiet et ita fiat locale, cum debeat esse temporale, ut est in illo uersu, «inde ubi uenere ad fauces».
ubi enim grauiter legendum est, quoniam significat postquam. sic et alia similiter, ut si aduerbium post graui accentu pronuntietur, erit praepositio; si acuto, aduerbium, «et longo post tempore uenit».
quidam adiciunt quintum decimum, qui putant etiam in una parte orationis fieri soloecismum, si inconuenienter fiat, si demonstrantes uirum hanc dicamus, aut feminam hunc; aut si interrogati quo pergamus respondeamus Romae; aut unum resalutantes saluete dicamus, cum utique praecedens demonstratio uel interrogatio uel salutatio uim contextae orationis obtineat.
multi etiam dubitauerunt scala quadriga scopa soloecismus an barbarismus esset, cum scilicet id genus dictionis barbarismum esse ipsius uitii definitione possit agnosci. ita fiunt modi soloecismi secundum plerosque quattuordecim, secundum quosdam quindecim.
inter soloecismum et barbarismum hoc interest, quod soloecismus in pluribus partibus fit et discrepantes et inconsequentes inter se dictiones habet, barbarismus autem in una et in soluto sermone. ceterum apud poetas barbarismus metaplasmus dicitur, soloecismus schema nominatur.
[p. 456 vol. I Keil]Latine barbarismus dissonans uocatur, metaplasmus transfictio dicitur, soloecismus figura appellatur.
de uirtutibus orationis
uirtutes orationis generales sunt duae, proprietas et ornatus.
proprietatis est species regula sermonis, quam Graeci analogian uocant, quidam ex nostris proportionem. huic accedit breuitas, quam Graeci syntomian uocant; item tenor, quem illi uocant tasin aut prosodian. ornatus species sunt duae, ex quibus prior debet esse conpositio quam Graeci synthesin dicunt; sequens est culta et sana oratio, quam illi nominant cyriologian, in qua tropi <sunt>. specie regulae sermonis, quam uocant analogian, seruatur recta scripturae ratio, ut sciamus scribsi b littera potius utendum esse quam p, cum exordium <...> uerbi quod est per b scribo. breuitatem, quam syntomian Graeci dicunt, tunc notabimus, cum rei magnae sensus sufficient ad dignitatem, quamuis breui enuntiabitur sententia, ut apud Vergilium « pulchra T(roianus) o(rigine) C(aesar), / i(mperium) O(ceano), f(amam) q(ui) t(erminet) a(stris), / I(ulius) a <m(agno)> d(emissum) n(omen) I(ulo)».
hic enim et Troiana dignitas et Caesaris principatus et Romano imperio possessus indicatur orbis. tenor, quem Graeci dicunt tasin aut prosodian, in flexibus uocis seruandus est. nam quaedam acuto tenore, pleraque graui, alia flexo desiderant enuntiari. in ornatu prima conpositio debet seruari, ut non sit dissonans et aspera structura orationis. culta et sana oratio, quam Graeci dicunt cyriologian, sine lenocinio debet ornari, ut «Romanos rerum dominos g(entemque) t(ogatam)».
hic etiam ipsa uarietas sententiam ornauit. huic accedunt tropi, quibus conuenienti adiectione proprietas inlustratur.
de tropis
tropus est, ut ait Scaurus, modus ornatae orationis et dictio translata a propria significatione ad non propriam decoris aut necessitatis aut cultus aut emphaseos gratia. Quintilianus sic definit, tropus est sermo <a> naturali et principali significatione translatus ad aliam exornandae orationis gratia. tropi sunt metaphora catachresis metalepsis metonymia [p. 457 vol. I Keil] antonomasia synecdoche onomatopoeia periphrasis hyperbaton hyperbole allegoria homoeosis. horum omnium generalis est metaphora, ceteri omnes huius species uidentur.
de metaphora. metaphora est rerum uerborumque translatio a propria significatione ad non propriam similitudinem decoris aut necessitatis aut cultus aut emphaseos gratia. haec fit modis quattuor his, ab animali ad animale, sicut «Tiphyn aurigam celeris fecere carinae»; ab agitatore ad gubernatorem transtulit; item «tondentes campum late candore niuali»: ab animali ad inanimale sic, «ad procul excelso miratus uertice montis»; pro cacumine nunc uerticem dixit, qui est animalium tantum; item «fertur in abruptum magno mons improbus actu»: ab inanimali ad animale, ut «si tantum pectore robor / concipis»; a ligno ad hominem transtulit; item «ambo florentes aetatibus»: ab inanimali ad inanimale, ut «pelagus tenuere rates»; pro nauibus nunc rates dixit; item «insequitur cumulo praeruptus aquae mons».
metaphorae quaedam sunt communes, quae a Graecis acoluthoe appellantur, ut «Tiphyn aurigam celeris fecere carinae», quia, quem ad modum in naui auriga dici potest, ita et in curru [communiter] gubernator, ut «cumque gubernator magna contorsit equos <ui>»; hic gubernatorem pro auriga posuit: quaedam non communes, quae a Graecis anacoluthoe appellantur, ut «uertice montis». non enim potest inuicem dici cacumen hominis, sicut dixit uerticem montis. scire autem debemus esse metaphoras alias reciprocas, alias unius partis.
[p. 458 vol. I Keil]de catachresi. catachresis est necessaria similium <pro> propriis abusio et usurpatio nominis alieni, id est dictio deficiens proprietate alterius nomen usurpans quasi proprium. haec a metaphora distat, quod illa uocabulum habenti largitur, haec [et], quia non habet proprium, alieno utitur; ut parricida dicitur qui fratrem uel sororem occidit, cum ille proprie parricida sit qui patrem occidit.
de metalepsi. metalepsis est per transsumptionem dictionum proprietatis dilatio, dictio gradatim homonymiae ad propriam significationem descendens, ut «speluncis abdidit atris»; ab atris enim nigrae intelleguntur, ex nigris tenebras habentes, et per hoc in praeceps profundae.
de metonymia. metonymia dicitur transnominatio. est autem dictio ab alia propria significatione ad aliam propriam translata. fit autem modis sex: per id quod continetur id quod continet sic, «crateras magnos statuunt et uina coronant»; non enim uina sed crateras coronant, in quibus uina <sunt>: per id quod continet id quod continetur sic, «caelo gratissimus amnis» pro dis qui caelo continentur: per inuentorem dominantemue inuentum subiectumue sic, «sine Cerere et Libero friget Venus»; uult enim per Cererem panem intellegi, per Liberum uinum, per Venerem concubitum: per inuentum subiectumue inuentorem dominantemue <sic>, «uinum precamur. nam hic deus praesens adest»: per efficientem id quod efficitur sic, «melior remis»; non enim remis eam infert sed uelocitate quae per remos fit: ab eo quod fit id quod facit sic: frigus pigrum; item «maestumque timorem», id est qui maestos facit, hoc est tristes.
de antonomasia. antonomasia est pronominatio, pro proprio alio utitur, significatio uice nominis posita, et uocabulum quod sine nomine positum loco eius fungitur. ducitur autem antonomasia modis tribus, aut ab animo aut a corpore aut extrinsecus: ab animo, ut [p. 459 vol. I Keil] «magnanimusque Anchisiades», id est Aeneas: a corpore, ut «ergo his aligerum dictis», id est Cupidinem; item «ipse arduus» <...> item de antonomasia. antonomasia est uocabulum quod sine nomine positum loco eius fungitur, ut est «arma uirumque», et intellegitur Aeneas; item «domitor maris» dicitur et intellegitur Neptunus; item «ipse arduus». huius species est epitheton. est autem epitheton praeposita dictio proprio nomini aut ornandi aut destruendi aut indicandi causa.
ornant epitheta, sicut «dia Camilla»; destruunt sic, «scelerumque inuentor Vlixes»; indicant sic, «Larissaeus Achilles».
sumuntur autem epitheta modis tribus, ab animo, a corpore, extrinsecus: ab animo «magnanimus Anchisiades» et «contemptor diuum Mezentius»: a corpore sic, «aligerum dictis adfatur Amorem» et «pulcher Iulus». extrinsecus quae sumuntur in plures species diuiduntur. descendunt enim a loco, ab actu, ab euentu: a loco, ut Vlixes dicitur Ithacus aut Pelasgus; ab actu, ut «Aeneia nutrix» Caieta; ab euentu, ut «insula diues opum» Tenedos.
de synecdoche. synecdoche est dictio plus minusue pronuntians magis quam significans. modo enim [a] toto dicto pars intellegitur, modo parte nominata totum accipitur: a toto pars, ut «ingens a uertice pontus»; non enim totum pelagus fuisse dicitur quod nauem excusserit sed pars pelagi, id est fluctus; item «fontemque ignemque ferebant»: a parte totum, ut «haut aliter puppesque tuae pubesque tuorum»; a puppibus enim naues significat, a pube totos homines.
[p. 460 vol. I Keil]de onomatopoeia. onomatopoeia est dictio configurata ad imitandam uocis confusae significationem, ut «tinnitusque cie <et matris quate cymbala circum>» <...> «clangorque tubarum»; item ut dicimus ualuas stridere, oues balare, aes tinnire et cetera his similia.
de periphrasi. periphrasis est numerosior dictio, dictionum in uniuersa rei significatione congregatio, circumlocutio cum cultu longiore uerborum ambitu rem describens, quae fit ornandae rei causa quae pulchra est aut uitandae quae turpis est: ornandae rei causa, ut breuitatem splendide producat; uitandae, ut foeditatem circuitu deuitet. breuitatem splendide producit sic, «et iam prima nouo spargebat lumine terras / Tithoni croceum linquens Aurora cubile».
potuit enim dicere iam lucebat aut dies ortus erat. foeditatem circuitu deuitat sic, «placidumque petiuit / coniugis effusus gremio per membra soporem»; hoc enim circuitu euitata decenter obscenitate ostendit concubitum: item «nimio ne luxu obtunsior usus / sit genitali aruo et sulcos oblimet inertis»; hoc enim circuitu significat conceptum difficilem feminae.
de hyperbato. hyperbaton est in eodem sensu perlonga dictionis dilatio et transgressio quaedam uerborum ordinem turbans. sed hic tropus generalis est. huius enim species sunt quinque, anastrophe, diacope uel, ut quidam, tmesis, dialysis siue parenthesis, synchysis, hysterologia.
anastrophe est inuersio dictionum contra rectum ordinem orationis et duorum uerborum ordo praeposterus nullo interposito extrinsecus uerbo, ut «transtra per et remos»; est enim ordo per transtra: item «lupi ceu». diacope est siue tmesis diductio conpositae dictionis interposito extrinsecus uerbo, ut «septem subiecta trioni», cum iungi debeat septemtrioni. dialysis siue parenthesis est interposita ratiocinatio diuisae sententiae, ut [p. 461 vol. I Keil] «tum socios, namque omnis eum stipata tegebat / turba ducum, sic incipiens hortatur ouantes»; cum sit ordo tum socios hortatur ouantes, namque eum stipata tegebat: item «Aeneas, neque enim patrius consistere mentem / passus amor, r(apidum) a(d) <n(aues)> p(raemittit) A(chaten)»; ordinandum est sic, Aeneas rapidum ad naues praemittit Achaten.
synchysis est hyperbaton obscurum, hoc est ex omni parte confusum, ut «uina bonus [cadis] quae d(einde) c(adis) o(nerarat) A(cestes) / l(itore) T(rinacrio) d(ederatque) a(beuntibus) e(ros) / d(iuidit)»; cum sit ordo, deinde heros diuidit uina quae bonus Acestes onerarat cadis et de Trinacrio litore abeuntibus dederat: item «tris notus abreptas in saxa latentia torquet» et cetera; cuius recta conpositio est talis, tres notus a(breptas) i(n) s(axa) t(orquet), saxa mediis fluctibus latentia, quae Itali aras uocant, dorsum inmane mari summo.
[de hysterologia] hysterologia est uel hysteroproteron cum id quod primum esse debet secundo ponitur loco, sensuum ordo praeposterus <...> post redditur, ut «postera Phoebea lustrabat lampade terras / u(mentemque) A(urora) p(olo) d(imouerat) u(mbram)»; prius est enim ut noctis umbra discedat, deinde sol oriatur: item «et torrere parant flammis et frangere saxo».
de hyperbole. hyperbole est dictio fidem ueritatis excedens [siue sententia] augendi minuendiue gratia: augendi, ut niue candidior, uelocior euro: minuendi, sicut tardior testudine leuiorque foliis; item ut «extractam puteo situlam qui ponit in horto / ulterius standi non habet ipse locum»; item ut est apud Vergilium «illa uel intactae segetis per summa uolaret / gramina nec teneras cursu laesisset aristas, / uel mare per medium fluctus suspensa tumentis / ferret iter, cursu non tingueret aequore plantas».
de allegoria. allegoria est oratio aliud dicens aliud significans per similitudinem aut contrarium, ut apud Vergilium [p. 462 vol. I Keil] «et iam tempus equum fumantia soluere colla»; significat enim carmen esse finiendum: item «Maecenas, pelagoque uolans da uela patenti»; non enim auctor nauigationem quam dicit uult intellegi sed fauorem Maecenatis ad carminum consummationem. huius tropi species sunt septem hae, ironia antiphrasis aenigma charientismos parhoemia sarcasmos astismos.
ironia est oratio pronuntiationis grauitate in contrarium redigens sensum uerborum, ut «egregiam u(ero) l(audem) e(t) s(polia) a(mpla) r(efertis)»; haec enim sententia, nisi grauiter pronuntietur, non uituperantis erit sed laudantis: item «me duce Dardanius Spartam expugnauit adulter?»; hanc nisi grauitas pronuntiationis adiuuerit, confiteri uidebitur quod negare contendit. antiphrasis est dictio e contrario significans, ut bellum dicitur, quod minime est bonum, et lucus, quod minime luceat, et Parcae, quod minime parcant. haec ab ironia differt, quod ironia pronuntiando et adfectu mutat significationem, antiphrasis uero diuersitatem rei nominat.
aenigma est obscura sententia per occultam similitudinem rerum, dictio obscuritate allegoriae non intellegibilis. aliud enim palam ostendit aliud tegit per obscuram diuersitatem, ut «mater me genuit, eadem mox gignitur ex me»; cum significet ex aqua glaciem concrescere et rursus in aquam resolui: item ut «mare concretum in creta ligneo in campo, ubi caro humana ossibus ludebat»; cum significare uult salem in salino fictili fuisse, quod super mensam esset, in qua manus talos iactabat.
charientismos est tropus quo dura dictu gratius proferuntur, dictio per ea quae grata sunt auribus aliud significans, ut cum interrogamus num quis nos quaesiuerit et respondetur: bona salus uel fortuna, quo intellegitur neminem nos quaesisse. parhoemia est uulgaris prouerbi usurpatio rebus temporibusque adcommodata, cum aliud significatur quam quod dicitur, ut «aduersum stimulum calces»; et ut cocta numerabimus exta, cum significet ex euentu sciemus.
sarcasmos est plena odio atque hostilis inrisio per figuram enuntiata, ut est «en agros et quam bello, Troiane, petisti / Hesperiam metire iacens».
astismos est tropus multiplex numerosaeque uirtutis. namque astismos [p. 463 vol. I Keil] putatur quidquid simplicitate rustica caret et faceta satis urbanitate expolitum est, species allegoriae cum urbanitate multiplex, ut est apud Vergilium «qui Bauium non odit amet tua carmina, Maeui, / atque idem iungat uulpes et mulgeat hircos»; item ut «Philippus cum uellet Persas in suam potestatem redigere et in hoc exercitum misisset, scripsit milites a se missos, quod conperisset eos seditione uexari, et bonorum esse in tali tempore subuenire».
<de homoeosi>. homoeosis est minus notae rei per similitudinem eius rei quae magis nota est demonstratio et ignotae rei per similitudinem eius quae magis nota est descriptio. huius species sunt tres hae, icon siue characterismos, parabole, paradigma. icon est descriptio figurae alicuius expressa uel personarum inter se eorumue quae personis accidunt conparatio, ut «os umerosque deo similis» et «omnia Mercurio similis», item «talis Amyclaei domitus Pollucis habenis / Cyllarus».
hic enim equus equo conparatur. parabole est rerum aut administrationum genere dissimilium conparatio. fit autem modis octo: per habitum, ut «qualis in Eurotae ripis a(ut) <p(er) i(uga)> C(ynthi) / e(xercet) D(iana) c(horos)» et cetera; per magnitudinem, ut «ceu duo nubigenae cum uertice montis <a(b) a(lto)> / d(escendunt) C(entauri)»; per colorem, ut «Indum sanguineo ueluti uiolauerit ostro / siquis ebur»; per uocem, <ut> «clamores simul horrendos ad s(idera) t(ollit) / qualis mugitus <f(ugit)> c(um) <s(aucius)> a(ram) / t(aurus)»; [p. 464 vol. I Keil] per similitudinem, ut «qualis apes aestate noua p(er) <f(lorea)> r(ura) / e(xercet) s(ub) <s(ole)> l(abor)»; per energian, ut «in segetem ueluti cum flamma furentibus austris / incidit»; per altitudinem, ut «quales aeriae liquentia flumina circum / siue Padi ripas»; per affectum, ut «sic funere primo / attonitae patuere domus, cum corpora nondum / conclamata iacent».
est et conparatio per <dis>similitudinem et habet uim praeferendi, ut «non sic aggeribus r(uptis) c(um) s(pumeus) a(mnis) / e(xiit)» et ut «non tam praecipites biiugo c(ertamine) c(ampum) / c(orripuere)».
in his enim praeponuntur ea quae <dis>similitudine conparantur. paradigma est enarratio exempli uel rei praeteritae relatio significans adhortationem dehortationemue: adhortationem, ut «Antenor p(otuit) m(ediis) e(lapsus) A(chiuis)» et cetera; item «Pallasne e(xurere) c(lassem) / A(rgiuum)» et dehortationem, ut «an non sic Phrygius penetrat Lacedaemona pastor»: dehortationem, «an non uiderunt moenia Troiae / Neptuni fabricata manu considere in ignis?».
de litteris
de conpositione
quoniam de conpositione, quae gratiam orationis inluminatam exornat, superius iam coepisse loqui uidemur, subiungamus quoque et quem ad modum fiat. etenim hanc tametsi prosae orationi conuenire et ad oratorias uirtutes pertinere artium rhetoricarum praeceptores adserunt, ita ut auctoritas Tulliana testatur, tamen, quia et particulam attingit artis grammaticae, huic etiam adplicare pro simplicitate ingenii non absurdum putaui.
[p. 465 vol. I Keil]nam structurae obseruatio bipertita tam ad oratorias uirtutes quam ad partes grammaticas pertinet. et alterum quod ab genere rhetorico trahitur trina ratione colligitur, et est primum incisum; hoc Graeci comma nominant: ex commatibus, hoc est incisis, membrum fit, quod illi colon appellant: ex commatibus et colis periodus constat, quam nostri conprehensionem dicunt. alterum ad officium artis grammaticae refertur, hoc est ad pedes, si quidem adsumpta pedum imagine omnis orationis clausula struitur; quod genus [hoc] possis grammaticum, illud rhetoricum magis dicere.
sed quia conpositionis pars quam <ad> artem grammaticam pertinere diximus pedibus constat, statuendum est quo quemque eorum nomine appellemus. uariis enim uocabulis traduntur. sunt ergo quattuor pedes e binis syllabis, octo ternis: spondius longis duabus, pyrrichius, quem alii pariambum uocant, breuibus, iambus breui longaque, huic contrarius e longa et breui trochaeus. in his uero qui ternas syllabas habent dactulum longa duabusque breuibus, huic temporibus parem sed retroactum appellari constat anapaeston. media inter longas breuis facit amphimacron; sed frequentius eius nomen est creticus. longa inter breues amphibrachys: at cum duas longas praecedit breuis, bacchius; huic aduersus longis breuem praecedentibus palimbacchius erit. tres breues <trochaeum>, quem tribrachyn uolunt dici qui choreo trochaei nomen inponunt, tres longae molosson efficient.
conponitur igitur et struitur omnis pedestris oratio uerbis <...> commata cola periodos. comma incisum, colon membrum nominamus; periodo plurima nomina dat Cicero, ambitum circuitum conprehensionem continuationem circumscriptionem. in uerbis obseruandum est primum, ne a maioribus ad minora descendat honoremque perdat oratio. melius enim dicitur uir est optimus quam uir optimus est. hoc multo magis ibi custodiendum est ubi singula uerba sensus habet, cauendumque ne fortiori coniungatur infirmius, ut sacrilego fur, homicidae corruptor. namque sensus omnis a paruo in maius debet insurgere. sit et illa naturalis obseruatio, ne iunctura uerborum cacenphaton sonet, quale est «et numerum cum nauibus aequet».
illa quoque conpositio fugienda, ut syllabae duae pluresue quae priorem sensum terminant in prima posterioris sensus parte ponantur, [p. 466 vol. I Keil] «o fortunatam <natam> me consule Romam».
sed in conpositione iuncturaque uerborum maius studium maiorque cura est. fit autem ex coniunctione uerborum comma, ex commatibus colon, ex colis periodos. comma est, ut mea fert opinio, sensus non expleto numero conclusus, plerumque pars membri. tale est enim quo Cicero utitur, «domus tibi deerat? at habebas. pecunia superabat? at egebas». fit autem etiam singulis uerbis incisum, «diximus, testes dare uolumus». incisum est diximus. membrum autem est sensus <...> sed a toto corpore abruptus et per se nihil efficiens, «o callidos homines»; perfectum est, sed remotum a ceteris uim non habet, ut per se manus et pes et caput: «o rem excogitatam». quando ergo incipit corpus esse? cum uenit extrema conclusio, «quem quaeso nostrum fefellit id uos ita esse facturos?» quam Cicero breuissimam putat.
itaque fere incisa et membra multa sunt et conclusionem utique desiderant.
alii sic, comma est iuncturae finitio, «etsi uereor iudices»; item alterum comma, «ne turpe sit pro fortissimo uiro dicere incipientem timere»: iam factum est colon, id est membrum, quod intellectum sensui praestat. deinde sic ex plurimis incisis membrisque fit periodos in extrema illa clausula, «ueterem iudiciorum morem requirunt».
periodos autem non longior esse debet quam ut uno spiritu proferatur.
modum eius Cicero quattuor senariis uersibus terminauit. non nulli uero duo genera eius esse dicunt, unum simplex, cum sensus unus longiore ambitu circumducitur; alterum quod constat ex membris et incisis, quod plures sensus habet, «aderat ianitor carceris, carnifex praetoris». sed tamen ita sit aperta ut intellegi possit et memoria contineri. iunctura igitur apte conuenire et sine hiatu uerborum construi debet, quod non aliter efficitur quam si fuerit obseruatum. sed haec obseruatio duplex est, altera quae ad pedes refertur, altera quae ad conprehensiones, quae ipsae efficiuntur ex pedibus. item ne praecedentis uerbi extrema uocalis uocalem primam inlidat uerbi sequentis, ut si dicas: aere emit, illi incumbit, fore omnia et similia. hiat enim iunctura, quae structior pleniorque fieret, si consonantes uocalibus adplicarentur: aere mercatur, illi totus incumbit, fore cetera. magis autem structura patet, cum in [p. 467 vol. I Keil] se longae uocales incidunt, ut Thebae Aegyptiae, profugo Aeneae. sed habent quendam canorem pronuntiationis, quasi neglegentem decorem.
longa magis cum breui iungitur: aere emit, illi incubuit, quam si duae breues iungantur: aere exutus, arma abiecit. plurimum uero auctoritatis et ponderis habent longae, celeritatis breues, quae si miscentur quibusdam longis, currunt; si continuantur, exultant. acres quae ex breuibus ad longas insurgunt, leniores quae a longis in breues descendunt. optime incipitur a longis, recte aliquando a breuibus, ut «nouum crimen G(ai) C(aesar)», lenius a duabus, ut «animaduerti iudices». clausula quoque e longis firmissima est; sed uenit et in breues, quamuis habeatur indifferens ultima. neque enim ego ignoro in fine pro longa accipi breuem, quia uidetur aliquid uacantis temporis ex eo quod insequitur accedere. fugienda quoque est et consonans inlisa uocali: bonum aurum, iustum enim est et similia, quae deformant orationis integritatem. item ex consonantibus quae in se incidentes stridere et quasi rixari uidentur uitanda iunctura est, ut Sextus Roscius, ars studiorum, rex Xerxes, error Romuli. haec de uerbis. quorum exemplo iudicium etiam de ceteris uitiis quae cauenda sunt fieri poterit, sic tamen ut haec diligentia non anxie sit persequenda sed usu et exercitatione ducenda, ne nos in uerbis magis quam in rebus teneat occupatos; potiusque est ut se ultro offerat, quam quae sollicite referatur.
ceterum in commatibus et in colis et in periodis conponendis struendisque prius sensibus, tunc deinde uerbis ordo tribuendus est, ut non tantum decore sed etiam uiribus impleatur oratio, ut Cicero in Antonium«uomens frustis esculentis gremium suum et totum tribunal impleuit»; item in Verrem«cuius, ut adulescentiae maculas ignominiasque praeteream, quaestura, primus gradus honoris, quid habet aliud in sese nisi Gn(aeum) Carbonem spoliatum a quaestore suo pecunia publica, nudatum, inquam, a quaestore et proditum consulem, desertum exercitum, relictam prouinciam, sortis necessitudinem religionemque uiolatam?». huius periodi conpositio decoratur adeo ut, siquid soluere et conmutare uolueris, pereat omnium rerum atque uerborum et dignitas et potestas.
[p. 468 vol. I Keil]omnis autem structura constat rythmis et pedibus et metris. rythmi certa dimensione temporum terminantur et pro nostro arbitrio nunc breuius artari nunc longius prouehi possunt. pedes certis syllabarum temporibus insistunt nec a legitimo spatio umquam recedunt. metra sunt uerborum spatia certis pedum temporibus alligata. sed neque rythmis neque metris oratorem uti decet, ne non dicere sed carmen canere uideatur. adeo non desunt qui Ciceronem reprehendant, quod in principio diuinationis metrum fecerit sotadium, «siquis uestrum, iudices, aut eorum qui adsunt»: «etsi uereor iudices» et «animaduerti iudices» principia esse sotadia; et in Pisonem a trimetro coepisse, «pro dii inmortales, qui hic inluxit dies»; item in actionis secundae libro primo senarium uersum esse «illa uero expugnatio fani antiquissimi»; Sallustium quoque in principio Iugurthae a rythmo coepisse. uerum hoc totum genus reprehensionis eius modi est ut, si calumniatores istos audiamus, conticescendum sit, quia nulla non pars orationis in aliquam rythmi aut metri speciem potest figurari. igitur in conlocatione uerborum aptiora et tam ordini quam uiribus congruentia contrahere debemus, sic tamen ut potiora sint utilia dure locata conpositis inutilibus. cumque in omni parte orationis ea uerba nectenda sint quae structius quadrent, tunc praecipue in clausulis dignitas ista seruanda est, in quibus tam dicentis quam audientis sensus atque intentio terminatur; dum modo principia lenius, narratio simplicius, argumenta ornatius, epilogi effusius proferantur.
sed quia non omnibus sed quibusdam pedibus sibi congruentibus decenter struitur oratio, sciendum est maxime <his> pedibus ordinari clausulas quorum tempora longiora sunt. sed meminerimus ita nos de longis et breuibus temporibus locuturos ut natura tantum, non etiam positione, longas aut breues syllabas iudicemus. neque enim de metro quaeritur, ut necessitas naturam cogatur imitari, sed de prosa oratione tractatur, quae tam soluta et libera est tamque omnibus dicendi opibus instructa ut non seruire uerbis sed imperare uideatur. hoc adeo uerum est ut in structura similiter currat: iusta reprehensio et: iusta uideatur, quamuis reprehensio primam syllabam positione longam habeat propter duas consonantes quae secuntur, uideatur autem primas duas syllabas breues habeat. item omnia [p. 469 vol. I Keil] locuturus et omnia propinauit simili structura feruntur, quia natura paria sunt, quamuis sint positione diuersa.
igitur spondius e duabus syllabis longis aptus est [clausulae uel] clausulis, qualibus maxime Demosthenes utitur,«πᾶσι καὶ πάσαις καὶ πᾶσιν ὑμῖν». habet enim graues sonos finemque sensus et clausulae firmas sedes constituit, ut: rei publicae causa et arma sumpsi et esse pro nobis. grauior est autem longa syllaba praecedente quam breui. aliter enim sonat: arma sumpsi, aliter esse pro nobis. sane interest quis eum pes antecedat. nam trochaeus praecurrit, arma sumpsi, anapaestus, esse pro nobis. amat et dactylum antecedentem, ut criminis causa. ipse sibi spondius male anteponitur. trochaeus quoque in clausula bene ponitur, maxime si se ipse praecedat, ut acta res est et iusta causa, et pyrrichius, cape uota, et creticus, proditis rebus, et amphibrachys, uenite mecum, nisi quod haec clausula in rythmum cadit, et anapaestus, impetus fecit. sane quotiens una pars orationis anapaestum et trochaeum receperit, mollem et quasi lubricam structuram dabit, ut archipirata et parricidarum. quamuis enim idem pedes eademque sint tempora, tamen ubi duae sunt partes orationis nescio quo modo in utriusque confinio retentus spiritus ac restitutus adfert quandam conpositioni firmitatem; at in una parte orationis properare uerba et continua spiritus celeritate labi uidentur. sic fit ut trochaeum quoque tamet<si> bene tribrachys antecedit, ut refero causam, facite uota, tamen in una parte orationis quae totidem pedum totidemque sit temporum mollior ac fluxior structura ducatur, ut facilitatis agilitatis temeritatis. iambus quoque clausulis aptus est spondeo antecedente, iusta fide, et se ipso praecurrente, bona fide, cretico, prospera fide.
nunc trisyllabos pedes in trisyllabis partibus orationis consideremus.
singulis enim partibus orationis singulos pedes dabimus. dactylus in clausula fortis est trochaeo antecedente, iure fecimus, pyrrichio, esse dicitur, spondeo, causas audiat, ciues dicimus, iuste fecimus, et trochaeo, uota fecerat, et iambo, fide dicitur. et tribrachys quoque dactylum bene praecedit, recole nomina, <et> anapaestus, repetes cetera; unde est «gladium nobis ab ipsis porrigi legibus»; et palimbacchius, sepone cetera, et molossus, quaerebas dicere. facit etiam tribrachys ad clausulam praecedente cretico, ut si dicas de ceteris agite, de proelio [p. 470 vol. I Keil] redeo, de litteris dubito: ceteris pedibus antepositis in rythmum labitur.
amphibrachys quoque recte ponitur in clausula spondeo fere antecedente, ludos habete, recte locutus, et trochaeo, iustam querellam. hinc est illud Tullianum, «et pristinum morem iudiciorum requirunt» et «neminem praeponendum mihi esse actorem putabit» et «in exilium eiciebam quem ingressum iam in bellum uidebam» et «contra Caesarem est congressus armatus». etiam anapaestus clausulis conuenit, sed mollis et fluens atque in rythmi modum profluens trochaeo anteposito, ubi erit imperii nomen [et] dignitas.
creticus eum paulo fortiorem facit, ut nobiles homines. bacchius clausulis aptior spondeo antecedente, causas agebas: ceteris pedibus non fere conuenit. palimbacchius stabiles clausulas reddit, ut Cicero in Catilinam«si istius furorem ac tela uitemus», et «nullum id rursus liberum inpunitum». creticus, ut uicisse quam[quam] plurimos, reposcimus deditos; et molossus, rure nutritos, esse sanatos. iam enim de pedibus qui praeponendi sunt parcius loquemur. et amphibrachys primus, aedem refecit, causam probauit, et pro Milone«clamoresque maximos prae uestra salute neglexit». haec de trisyllabis. ceterum quattuor syllabarum non multi ad clausulas apti sunt, ex quibus pauca referemus. uideatur, habeatur et similia pedem habent paeona tertium ex duabus breuibus et longa et breui temporum quinque, ante quem breuis fere syllaba conlocanda est, ut esse uideatur, facere uideatur, fortis habeatur. sic Tullius pro Cluentio«quantum difficultatis et quantum laboris sit habitura», et in Catilinam«cum omnibus potius quam soli perire uoluerunt». struimus et ditrochaeo, dicere maluerunt, ausus est confiteri, crimina detulerunt, et paeone tertio, exercitum conpararunt, nuntium pertulerunt. inde est pro Ligario«aut leuium Graecorum aut inmanium barbarorum», et pro Milone«pro salute bonorum contra amentiam perditorum». ille quoque pes quem antispastum uocant ex breui et longis duabus et breui bene in clausula ponitur, ut uir optimus uideretur et «sua manu sororem interfectam esse fateretur». simile est: Hortensius perorauit. et ille pes qui uocatur ionicus maior struit clausulam constatque syllabis longis duabus et breuibus duabus, curam sollicitudinemque <de>ponite. unde [p. 471 vol. I Keil] est illud, «quorum igitur inpunitas, Caesar, tuae clementiae laus est, eorum te ad crudelitatem acuit oratio». sed et illa uerba quae quinque syllabis constant fluxiorem structuram faciunt, reprehendetis arbitremini inueniretis; eo magis, si sex syllabas habeant, excogitaretis arbitraremini interrogauerunt desiderauerunt et similia.
haec a nobis non idcirco tractata sunt, ut oratoris plenam fluentemque libero impetu facultatem his semper uinculis alligaremus. nam conpositio uerborum non ex labore anxio ueniat sed usu atque exercitatione perpetua fluat magisque de ea auribus iudicetur, quae uelut arbitrae conpositionis esse debent, ut quid structum, quid diffusum, quid gracile, quid ubertum, quid durum, quid feminatum sit aestiment. plerumque etiam nimiae artis opinio fugienda est et interponenda simplicitas rudis atque inperitae dictionis, non propter hoc solum, quod in omnibus rebus nimium lenocinium odio dignum est, sed quod plerumque acribus sensibus <uis> maior est, si naturaliter proferantur. nisi forte Marcus Tullius in structura defecerit, cum de Appia uia et Clodii caede loqueretur, «quae cruentata antea caede honesti atque innocentis uiri silebatur, eadem nunc crebro usurpatur, posteaquam latronis et parricidae sanguine inbuta est»; ibidem «dederas enim 'inquit' quam contemneres populares insanias ab adulescentia documenta maxima». nempe enim parricidae sanguine cruentata melius struebatur, et: maxima documenta melius sonat. sed orator acerrimus uim ac uirtutem loquendi secutus contempsit ornatum deditque auribus a continuo cultu quasi respirandi spatium. et pro Ligario«ad ea arma profectus sum quae erant suscepta contra te»; ibidem «quid autem contra aliud egimus, Tubero, nisi ut hoc quod hic potest nos possemus?». haec omnia non phaleris sed uiribus structa sunt, nec ulla re Cicero gloriosior est quam quod ad summam artis istius laudem mira artis dissimulatione peruenit.
[de qualitate structurae structurae qualitates uariis uocabulis traduntur. statuendum quoque est quo quamque earum nomine appellemus. si paenultimus fuerit pyrrichius, optime succedit paeon primus, et erit structura quadrata. si [p. 472 vol. I Keil] paenultimus fuerit spondeus et successerit tribrachys uel pyrrichius, erit structura incisa. si paenultimus fuerit tribrachys uel pyrrichius et paeones successerint primus et nouissimus, erit antiqua structura, quae dicitur confragosa; qua usus est Cato. si in paenultimo tribrachys fuerit uel dactylus uel pyrrichius, et successerit uel tribrachys uel molossus uel pyrrichius uel anapaestus, erit structura quae uel delumbis uel fluxa uel mollis dicitur; qua usus dicitur Antonius maior].
[p. 473 vol. I Keil]liber tertius
praefatio (et epilogus)
in libro [quoque] secundo quantum ad officium obseruationis grammaticae structuraeue orationis prosae probabilem cognitionem spectat prudentiae tuae sensibus interim explanasse sufficiat. in hoc uero tertio libro, qui summam totius operis implebit, metra quae sunt tortuosis obscuritatibus implicata ac multarum quaestionum numerosa diuersitate perplexa, quibus pedum qualitatibus conpositionisue metricae obseruationibus regantur, certis rationibus edocebo. quae quidem omnia siquis profundis sensibus intimarit ac sincera mentis intentione perspexerit et conpetenti studio diligentiaque seruauerit, non tantum in pangenda uersificatione pollebit uerum etiam de aliorum carminibus, quotiens libitum fuerit, iustis rationibus et inreprehensibili [tractatu] sententia iudicabit. nunc tertio quoque libro, qui summam totius operis implebit, quid sit poetica et quibus officiis digeratur tractabimus.
de litteris
de poetica
poetica est fictae ueraeue narrationis congruenti rythmo ac pede conposita metrica structura ad utilitatem uoluptatemque accommodata. distat autem poetica a poemate et poesi, quod poetica ars ipsa intellegitur, poema autem pars operis, ut tragoedia, poesis contextus et corpus totius operis effecti, ut IliasOdyssiaAeneis.
de rythmo
rythmus est pedum temporumque iunctura cum leuitate sine modo.
alii sic, rythmus est uersus imago modulata seruans numerum syllabarum positionem saepe sublationemque continens.
[p. 474 vol. I Keil]de metro
metrum est pedum iunctura numero modoque finita. uel sic, metrum est conpositio pedum ordine statuto decurrens modum positionis sublationisque conseruans. clarius sic, metrum est quod certis pedum quantitatibus qualitatibusque rythmo discriminatur. distat enim metrum a rythmo, quod metrum certa qualitate ac numero syllabarum temporumque finitur certisque pedibus constat ac clauditur, rythmus autem temporum ac syllabarum pedumque congruentia infinitum multiplicatur ac profluit.
metrum tripliciter auditur. nam aut bioticon metrum est aut poeticon aut commune. bioticon metrum est quod in usibus uitae et conuersationis humanae <...> poeticon metrum est quod a poetis per uerba ac uersus figuratur, quod et ipsum intellegitur modis quattuor, primo per temporis spatium, ut in syllaba breui aut longa, quoniam metron, id est mensura temporis certa, corripitur atque producitur: secundo per numerum syllabarum [positione metrum quoque finitur], quoniam pes uel disyllabus uel trisyllabus uel duplex nominatur: tertio per qualitatem pedum, quia certis pedibus uersus quisque conficitur; unde dactylica spondiazonta metra dicuntur: quarto per numerum pedum, quia uersus pro mensura sua quisque pentametri uel hexametri uel deinceps intelleguntur. commune quoque metrum, uelut musicae rationis siue disciplinae. huius enim species bipertita tam ad mensuram supra memoratae conuersationis humanae quam ad poeticam tendit. ex quibus altera duplici ratione colligitur (ex hac enim tempora et interualla trahit; his namque in usus humanos utimur), altera ad officium memorati generis poetici refertur. identidem et ex hoc ducit tenores et numeros sonosue, quos Graeci ῥυθμούς et φθόγγους uocant, sicut in canticis demonstratur, hoc est μελῳδίαις, in quibus quaedam Doria, non nulla Phrygia, alia Lydia mele reperiuntur. intellegitur autem et alio modo metrum commune, non ex duobus modis.
de pedibus
pes est sublatio ac positio duarum aut trium amplius<ue> syllabarum spatio conprehensa. pes est poeticae dictionis duarum ampliusue syllabarum cum certa temporum obseruatione modus recipiens arsin et thesin, id [p. 475 vol. I Keil] est qui incipit a sublatione, finitur positione. pes ergo tunc dicitur, quando duae sunt syllabae, quoniam arsin et thesin <in> pedibus quaerimus, non ubi duo tempora sunt. ergo una longa pedem non ualebit efficere, quia ictibus duobus arsis et thesis, non gemello tempore perquirenda est.
accidunt autem uni cuique pedi arsis thesisque, numerus syllabarum, tempus, resolutio, figura, metrum. et sunt pedes poetici simplices duodecim, ex quibus quattuor binis syllabis constant, ternis octo; duplices, qui et conpositi uel conbinati, sedecim; heteroploci pentasyllabi triginta duo.
ergo binarum syllabarum sunt hi. primus pes dibrachys, bibreuis, pyrrichius uel pariambus uel hegemon Graece dicitur. constat ex duabus breuibus temporum duum, ut deus. ante enim breuis quam longa syllaba reperta est, ut prius unum quam duo. ideo autem pyrrichius dictus est, propter pyrricham, quia breuem syllabam proferentes spiritum artiorem labris concurrentibus explicamus, quae conpositio huius modi modulationis pyrrichae conuenit: uel a Pyrro Achillis filio, qui crebris et citis exultationibus bis breuiter prominentem clipeum genibus incumbens et per hunc hostibus terrorem inmittens inferebatur, sicut uersus inlustrat «ὑπασπίδια προβιβῶντι».
cum ergo gradus uult breuiter accedentes ostentare <...> uel expetentes Athenienses per indictae dispositionem miliens faciem belli ostentare, mobilem decursionem pyrrichio pede conmentus est, et idem eam pyrricham a Pyrro repertam et inlustratam cognominauit. sed ipse a pedum mobilitate, quod tripodiantes ordinaret, Cinesias est cognominatus. fidem huius enarrationis facit Aristophanes comicus nomen eius istac dictitans, «καὶ εἴ τις τήν πυρρίχην ἔμαθεν Κινησίαν». apud Italos uero eius gradus <...> et Bellonae, [p. 476 vol. I Keil] id estἘνυοῦς, filio, quem caprino pede Inuum poetae fingunt, quod summa montium et difficilia collium concitato cursu caprae more superaret, quotiens praedatoria uice grassaretur, citipedem hunc cursum sibi repperisse testificantur. quo nomine bibreuem pedem nuncupant. sunt qui pyrrichium Graeca interpretatione cognominauerunt, quod calore uelocitatis uel tripodio mobilitatis apices flammarum aemularetur. huic contrarius est spondius, qui constat ex duabus longis temporum quattuor, ut heros, dictus παρὰ τὴν σπονδήν, quia in templis hoc pede quaedam carmina conponebantur, scilicet <ut> libantes sonum uocis abominosae audire non possent. a Radamantho autem constitutus traditur, qui Arcadiae princeps uenerat fors accipitur ab agricolis hoc successu et hoc diuino ritu a musicis cumulis paribus ture incensis altaribus musicos choros geminis gressibus explicaret et aequipedi sono tibicen spondalium canere iuberet, ut duabus longis melodiis quasi duplicibus et iugibus uotis prospera deorum uoluntas firmaretur.
Numam Pompilium diuina re praeditum hunc pedem pontificium appellasse memorant, cum Salios iuniores aequis gressibus circulantes induceret <et> spondeo melo patrios placaret indigetes. ergo et dibrachys et spondeus tantum habet in arsi quantum in thesi. iambus, qui constat ex breui et longa, ut dies, uersui maledico habilis, παρὰ τὸ ἰαμβίζειν Graece [p. 477 vol. I Keil] nominatur. huius autem origo uerbi ex nomine Iambes famulae Celei deriuatur, quae, Cererem filiam quaerendo ad Metaniram coniugem Celei delatam cum uidisset sollicitam, male tractauit. quidam autem ferunt iambum quasi thriambum a triumphatore Libero cognominatum esse. alii a Marte ortum Iambum strenuum ducem tradunt, qui cum crebriter pugnas iniret et telum cum clamore torqueret, ἀπὸ τοῦ ἰέναι καὶ βοᾶν Iambus appellatur: idcirco ex breui et longa pedem hunc esse conpositum, quod hi qui iaculentur ex breui accessu in extensum passum proferuntur, ut promptiore nisu telis ictum confirment. auctor huius uibrationis Arctinus Graecus his uersibus perhibetur, «ὁ Ἴαμβος / ἐξ ὀλίγου διαβὰς προφόρῳ ποδί, ὄφρ' οἱ γυῖα / τεινόμενα ῥώοιτο καὶ εὐσθενὲς εἶδος ἔχῃσι».
igitur hunc pedem uel iambicum gressum prisci Apuli Daunium a duce suo Daunio prodiderunt, quod is primus, cum aduersus acrem Diomedis pugnam bellum asperum inisset, gradali pugna suos dimicare instituit, ut conlato pede, adsequenti paulatim dextero distentoque et progredienti laeuo, et breui successu et longo distentu gradus simul et nisus firmaretur. unde non inmerito melum hunc iambicum gradalem quidam nuncupant Gradiuoque Marti augurant, quod gradariae pugnae huius effectu moueantur. huic contrarius est trochaeus, quem chorion appellant. constat ex longa et breui temporum trium, ut Roma, dictus ἀπὸ τοῦ ἐπιτρέχοντας λέγειν.
quippe eius modulationem poematum siue metrorum conpositioni accommodatam rotatim et uolubiliter dicebant. trochaeum etiam a Mercurio repertum satis constat, quod is praecipitem festinationem ex impetu longo in breuem gressum finiri ostenderet. unde plerique Graecorum ex longa et breui eum pedem conposuerunt; παρὰ τὸ τρέχειν, ex discursu, [p. 478 vol. I Keil] trochaeum frequentauerunt: ac musici uiri ociori melo intenti ex rotae situ et uolubili motu rythmulum eius et tonum designant; qui et decursionibus aptum iudicant, quod hi qui in bello laborant, quotiens amissos ordines reparant, ex longo et disperso ambitu in breuem et artum orbem coguntur, rotae scilicet similitudine se uentilantes, cuius satis latus ac breuiatus canthus radiatus luminibus in angustum modioli circulum cohibetur. aiunt hunc trochaeum Auruncos rutilum nuncupauisse, nimirum simili ratione qua Graeci a rota inuitati; uel diuersa appellatione persuasi, quod, cum aciem constituerent, prolatis pedibus scuta brachiis protenderent breuiterque dextris succedentibus pedibus uestigia sisterent et reductis manibus incentiuo clamore quae uibrauerant tela iaciebant; quae res huic melo incentiuum nomen adquisiuit.
ternarum syllabarum sunt hi. dactylus, quem Graeci politicon appellant. constat ex longa et duabus breuibus temporum quattuor, ut Romulus, a tactu digitorum dictus, quem ad exprimendam organi modulationem faberrime adfectabant, uel ab Idaeis Dactylis, quos Curetas siue Corybantas poetae appellabant. hi namque in insula Creta Iouem custodiendo, ne uagitu se paruulus proderet, lusus excogitato genere clipeolis aeneis inter se concurrentes tinnitu aeris usi rythmica etiam pedis dactyli conpositione celauere uocem infantis. sed natiuitatis eorum causa, ut uetustatis fabulositas docet, haec fuisse traditur. aiunt Opem in Idam montem insulae Cretae fugiendo delatam manus suas inposuisse memorato monti et sic infantem edidisse, et ex hac manuum inpressione emersisse Curetas siue Corybantas, quos a montis nomine et a qualitate facti Idaeos Dactylos appellant. hos quidam tres putant, qui Lares esse creduntur, Damnameneus Astheus Pyrrichus, dicti ἀπὸ τῶν κορῶν, id est a formosis oculis, qui κόραι uocantur, id est pupulae, uel a cono galeae. huic contrarius est anapaestus, quem antidactylum Graeci nominant. constat ex duabus breuibus et longa temporum totidem, ut nebulae, dictus παρὰ τὸ ἀναπαίειν κατὰ τὸ ἀνάπαλιν ἀντικρούειν πρὸς τὸν δάκτυλον, quia recurrendo repercutiens dactylum sono reciproco obloquitur ei per antistrophen. tribrachys, [p. 479 vol. I Keil] tribreuis, teuthasius, quem quidam brachysyllabum, alii triorcheon, non nulli pygmona, plerique chorium nuncupant. constat ex tribus breuibus, a quibus nomen accepit, ut Helena. chorius autem ideo dictus, quia choreis huius conpositio conuenit. huic contrarius est molossus, uortumnius, extensipes, quem alii hippium uel Chaonium dicunt. constat ex tribus longis temporum sex, ut Aeneas, ideo molossus dictus, quia Molossi, id est Thessali, ad bellum procedentes huius modulata conpositione utebantur; hippius uero, equestri scilicet pugnae conueniens modulabatur.
amphibrachys, Ianius, amphibreuis, qui et scolius. constat ex breui et longa et breui temporum quattuor, ut carina, dictus a duabus breuibus, a quibus ex utraque parte media longa continetur; scolius quoque ideo, quia habiliter conponitur scolio. est autem citharae species mensalis. huic contrarius est amphimacrus, [ut] Fescenninus, amphimeres, quem alii creticon appellant. constat ex longa et breui et longa temporum quinque, ut Demophon, dictus a duabus longis, a quibus utrimque media breuis amplectitur; creticus quoque, quia Cretes saltando eius rythmica conpositione utebantur. bacchius, Oenotrius, tripodians, quem Graeci pariambum dicunt. constat ex breui et duabus longis temporum quinque, ut Agenor Athenae, dictus παρὰ τὰς Βάκχας, quia bacchantibus conuenienter conponebatur. huic contrarius est palinbacchius, Latius, qui et Saturnius, ultimibreuis, quem quidam propompicon, alii theseleon uocant. constat ex duabus longis et breui temporum totidem, ut natura, dictus, quia contrarius est bacchio. apud Graecos enim πάλιν contrarium significat, adeo παλίντονα τόξα.
ex his omnibus inter se mixtis alii deinceps pedes conplures synzugiaeue nascuntur. nam quem ad modum pedes disyllabi quattuor geminati sedecim duplices fiunt, quos Graeci synzugias uocant, ita idem cum [p. 480 vol. I Keil] trisyllabis iuncti triginta et duo de se reddunt. trisyllabi uero cum trisyllabis geminati sexaginta quattuor colliguntur. atque excepto amphibracho et epitrito, quorum alterum tripla, alterum epitrita diuisione partimur, uniuersorum pedum trina conditio reperitur. in aliis enim aequa diuisio est, in aliis dupla, in aliis sescupla; et prima dactylica, secunda iambica, tertia paeonica nominatur. est itaque aequa pedis diuisio, quotiens sublatio pedis temporibus positioni par est, ut est in dactylo et anapaesto, item spondeo et pyrrichio. horum enim arsis tantum in se habet quantum et thesis. dupla uero est, quotiens pedis sublatio temporibus inpar est positioni, ut est in iambo et trochaeo et duobus ionicis. iambi enim arsis unum tempus tam in se habet et eius thesis duo quam trochaei uersa uice arsis duo habet et thesis unum. sescupla quoque intellegitur, ut est in paeonibus et in duobus bacchiis et cretico. hi enim pedes qui temporibus quattuor pares sunt per bina tempora diuiduntur; identidem uno adiecto, scilicet duum dimidia parte, terna de se reddunt, per quae sescupla colligitur.
pedes duplices siue conbinati uel quadrati sunt sedecim hi.
proceleumaticus ex duobus pyrrichiis quattuor breuium syllabarum temporum totidem, ut Valeria. huic contrarius est dispondius. dispondius ex duobus spondiis syllabarum quattuor longarum temporum octo, ut Maecenates Suphenates oratores. paeon primus ex trochaeo et pyrrichio, hoc est ex longa et tribus breuibus, temporum quinque, ut Demodocus Stesichorus.
huic contrarius est hippius primus. paeon secundus ex iambo et pyrrichio, hoc est ex breui et longa et duabus breuibus, temporum quinque, ut colonia. huic contrarius est hippius secundus. paeon tertius ex pyrrichio et trochaeo, hoc est ex duabus breuibus et longa et breui, temporum quinque, ut catamitus. huic contrarius est hippius tertius. paeon quartus ex pyrrichio et iambo, hoc est ex tribus breuibus et longa, temporum quinque, ut celeritas facilitas. huic contrarius est hippius quartus. et est hippius siue epitritus primus ex iambo et spondeo, hoc est ex breui et tribus longis, temporum septem, ut Capenates. hippius siue epitritus secundus ex trochaeo et spondeo, hoc est ex longa et breui et duabus longis, temporum septem, ut conditores. hippius siue epitritus tertius ex spondeo et iambo, hoc est ex duabus longis et breui et longa, temporum septem, ut discordiae heroici. hippius siue epitritus quartus ex spondeo et trochaeo, hoc est <ex> tribus longis et breui, temporum septem, ut inuitamus. ionicus ἀπὸ μείζονος ex spondeo et pyrrichio, hoc est ex duabus longis et duabus breuibus, temporum sex, ut Demetrius. huic contrarius [p. 481 vol. I Keil] est ionicus ἀπὸ ἐλάσσονος, qui constat ex pyrrichio et spondeo, hoc est ex duabus breuibus et duabus longis, temporum sex, ut Diomedes Lacedaemon. diiambus ex breui et longa et breui et longa temporum sex, ut Cleonides propinquitas; qui pes dactylus ab iambo appellatur. huic contrarius est ditrochaeus ex longa et breui et longa et breui temporum sex, ut cantilena dimicare; qui pes creticus κατὰ τροχαῖον dicitur. antispastus ex iambo et trochaeo, hoc est ex breui et duabus longis et breui, temporum sex, ut medullina Saloninus. huic contrarius est choriambus ex trochaeo et iambo, hoc est ex longa et duabus breuibus et longa, temporum sex, ut nobilitas armipotens. hos omnes, cum de metri tractatu aliquid legimus, diligentius considerare et in memoria habere debemus, ut singuli quique uersus quibus pedibus constent scire possimus.
pedes heteroploci pentasyllabi sunt numero triginta et duo hi. orthius ex breuibus quinque temporum totidem. pariambus ex longa et breuibus quattuor temporum sex. parapycnos ex breui et longa et tribus breuibus temporum sex. mesomacros ex duabus breuibus et longa et duabus breuibus temporum sex. antispastus ex tribus breuibus et longa et breui temporum sex. pyrrichioanapaestus ex breuibus quattuor et longa temporum sex. probrachys ex breui et longis quattuor temporum nouem. hypobrachys ex longa et breui et tribus longis temporum nouem. mesobrachys ex duabus longis et breui et duabus longis temporum nouem. molossiambos ex tribus longis et breui et longa temporum nouem. colobos ex quattuor longis et breui temporum nouem. diphyes ex duabus breuibus et tribus longis temporum octo. orthius ex longa et duabus breuibus et longis duabus temporum octo. amoebacos ex duabus longis et totidem breuibus et longa temporum octo. molossopyrrichos [hoc est] ex tribus longis et duabus breuibus temporum octo. symplectos ex duabus longis et tribus breuibus temporum septem. musicos ex longa et breui et longa et duabus breuibus temporum septem. antanapaestus ex breui et duabus longis et duabus breuibus temporum septem. antamoebaeos ex duabus breuibus et duabus longis et breui temporum septem. dasios ex tribus breuibus et duabus longis temporum septem. thymelicos ex longa et tribus breuibus et longa temporum septem. dochmios ex duabus breuibus et longa et [p. 482 vol. I Keil] breui et longa temporum septem. pariambodes ex breui et longa et breui et duabus longis temporum octo. doriscos ex longa et duabus breuibus et longa et breui temporum septem. iambodes ex breui et longa et breui et longa et breui temporum septem. cyprios ex breui et longa et duabus breuibus et longa temporum septem. anticyprios ex longa et breui et duabus longis et breui temporum octo. bacchiochorios ex duabus longis et breui et longa et breui temporum octo <...> hypodochmios ex longa et breui et longa et breui et longa temporum octo. dochmios per synzugian antistrophos ex breui et tribus longis et breui temporum octo. molossospondios ex longis quinque temporum decem.
hactenus originem et historiam generalium pedum exposuimus.
poematum genera metrorumque tractatus ostendere tempus est.
de poematibus
poematos genera sunt tria. aut enim actiuum est uel imitatiuum, quod Graeci dramaticon uel mimeticon, aut enarratiuum uel enuntiatiuum, quod Graeci exegeticon uel apangelticon dicunt, aut commune uel mixtum, quod Graeci κοινόν uel μικτόν appellant. dramaticon est uel actiuum in quo personae agunt solae sine ullius poetae interlocutione, ut se habent tragicae et comicae fabulae; quo genere scripta est prima bucolicon et ea cuius initium est «quo te, Moeri, pedes?». exegeticon est uel enarratiuum in quo poeta ipse loquitur sine ullius personae interlocutione, ut se habent tres georgici' et prima pars quarti, item Lucreti carmina et cetera his similia. κοινόν est uel commune in quo poeta ipse loquitur et personae loquentes introducuntur, ut est scripta Ilias et Odyssia tota Homeri et Aeneis Vergilii et cetera his similia.
de generibus poematos dramatici uel actiui
poematos dramatici uel actiui genera sunt quattuor, apud Graecos tragica comica satyrica mimica, apud Romanos praetextata tabernaria atellana planipes.
de specie poematos exegetici uel enarratiui
exegetici uel enarratiui species sunt tres, angeltice, historice, didascalice. angeltice est qua sententiae scribuntur, ut est Theognidis liber, item chriae. historice est qua narrationes et genealogiae conponuntur, ut [p. 483 vol. I Keil] est Hesiodu γυναικῶν κατάλογος et similia. didascalice est qua conprehenditur philosophia Empedoclis et Lucreti, item astrologia, ut phaenomena Aratu et Ciceronis, et georgica Vergilii et his similia.
de specie poematos communis
κοινοῦ uel communis poematos species prima est heroica, ut est Iliados et Aeneidos; secunda est lyrica, ut est Archilochi et Horatii.
poematos characteres sunt quattuor, μακρός, βραχύς, μέσος, ἀνθηρός.
μακρός est character, ut apud Vegilium in undecimo, ubi de Camilla facit narrationem sic, «pulsus ob inuidiam regno uiresque superbas»; aut ut se habent secundus et tertius liber. βραχύς est ut in quinto, ubi de Ganymede strictim narrat sic, «uictori chlamydem auratam, quam plurima circum / purpura <maeandro> duplici Meliboea cucurrit, / intextusque puer frondosa regius Ida / ueloces iaculo ceruos c(ursuque) f(atigat)».
μέσος est ut in primo, «huic coniux Sychaeus erat d(itissimus) a(gri) / P(hoenicum) e(t) m(agno) <m(iserae)> d(ilectus) a(more)».
est enim castigata narratio, sic tamen ut omnia conplexa sit. ἀνθηρός ut in septimo, ubi amoenitatem luci ac fluminis describendo facit narrationem sic, «hunc inter fluuio Tiberinus amoeno / uerticibus rapidis et multa flauus harena / in mare prorumpit; uariae circumque supraque / adsuetae ripis uolucres et fluminis alueo / aethera mulcebant cantu lucoque uolabant».
epos dicitur Graece carmine hexametro diuinarum rerum et [p. 484 vol. I Keil] heroicarum humanarumque conprehensio; quod a Graecis ita definitum est, ἔπος ἐστὶν περιοχὴ θείων τε καὶ ἡρωϊκῶν καὶ ἀνθρωπίνων πραγμάτων. Latine paulo communius carmen auditur. epos Latinum primus digne scripsit is qui res Romanorum decem et octo conplexus est libris, qui et annales <in>scribuntur, quod singulorum fere annorum actus contineant, sicut publici annales, quos pontifices scribaeque conficiunt, uel Romanis, quod Romanorum res gestas declarant. epos autem appellatur, ut Graecis placet, παρὰ τὸ ἕπεσθαι ἐν αὐτῷ τὰ ἑξῆς μέρη τοῖς πρώτοις. praecipue uero hexameter uersus epos dicitur, quoniam quidem hoc uersu uerba responsi in mutuam, ut sic dixerim, consequentiam primus deus uates conprehendit, unde postea abusiue uerbum et solutae orationis ipsa scriptura consequens ab aliis epos dictum. rapsodia dicitur Graece ποιήσεως μέρος, aliqua particula discreta atque diuulsa; dicta παρὰ τὸ ῥάπτειν, quod uersus in unum uolumen uelut consuantur et conprehendantur, uel quod olim partes Homerici carminis in theatralibus circulis cum baculo, id est uirga, pronuntiabant qui ab eodem Homero dicti Homeristae.
elegia est carmen conpositum hexametro uersu pentametroque alternis <in> uicem positis, ut «diuitias alius fuluo sibi conserat auro / et teneat culti iugera multa soli».
quod genus carminis praecipue scripserunt apud Romanos Propertius et Tibullus et Gallus imitati Graecos Callimachum et Euphoriona. elegia autem dicta siue παρὰ τὸ εὖ λέγειν τοὺς τεθνεῶτας (fere enim defunctorum laudes hoc carmine conprehendebantur), siue ἀπὸ τοῦ ἐλέου, id est miseratione, quod θρήνους Graeci uel ἐλεεῖα isto metro scriptitauerunt. cui opinioni consentire uidetur Horatius, cum ad Albium Tibullum elegiarum [p. 485 vol. I Keil] auctorem scribens ab ea quam diximus miseratione elegos miserabiles dicit hoc modo, «neu miserabiles / decantes elegos».
apud Romanos autem id carmen quod cum lamentatione extremum atque ultimum mortuo accinitur nenia dicitur παρὰ τὸ νείατον, id est ἔσχατον: unde et in chordis extremus neruus appellatus est νήτη. nam et elegia extrema mortuo accinebatur sic uti nenia, ideoque ab eodem elegia uidetur tractum cognominari, quod mortuis uel morituris ascribitur nouissimum.
iambus est carmen maledicum plerumque trimetro uersu et epodo sequente conpositum, ut «mala soluta nauis exit alite / ferens olentem Maeuium».
appellatum est autem παρὰ τὸ ἰαμβίζειν, quod est maledicere. cuius carminis praecipui scriptores apud Graecos Archilochus et Hipponax, apud Romanos Lucilius et Catullus et Horatius et Bibaculus.
epodoe dicuntur uersus quo libet metro scripti et sequentes clausulas habentes particularum, quales sunt epodoe Horatii, in quibus singulis uersibus singulae clausulae adiciuntur, ut «nox erat et caelo fulgebat luna sereno», deinde «inter minora sidera»; et «altera iam teritur bellis ciuilibus aetas», deinde «suis et ipsa Roma uiribus ruit», et quicumque sunt similes. dicti autem epodoe συνεκδοχικῶς a partibus uersuum quae legitimis et integris uersibus ἐπᾴδονται, id est accinuntur.
satira dicitur carmen apud Romanos nunc quidem maledicum et ad carpenda hominum uitia archaeae comoediae charactere conpositum, quale scripserunt Lucilius et Horatius et Persius. et olim carmen quod ex uariis poematibus constabat satira uocabatur, quale scripserunt Pacuuius et Ennius. satira autem dicta siue a Satyris, quod similiter in hoc carmine ridiculae res pudendaeque dicuntur, quae uelut a Satyris proferuntur et fiunt: siue satura a lance quae referta uariis multisque primitiis in sacro [p. 486 vol. I Keil] apud priscos dis inferebatur et a copia ac saturitate rei satura uocabatur; cuius generis lancium et Vergilius in georgicis meminit, cum hoc modo dicit, «lancibus et pandis fumantia reddimus exta» et «lancesque et liba feremus»: siue a quodam genere farciminis, quod multis rebus refertum saturam dicit Varro uocitatum. est autem hoc positum in secundo libro Plautinarum quaestionum, «satura est uua passa et polenta et nuclei pini ex mulso consparsi». ad haec alii addunt et de malo punico grana. alii autem dictam putant a lege satura, quae uno rogatu multa simul conprehendat, quod scilicet et satura carmine multa simul poemata conprehenduntur. cuius saturae legis Lucilius meminit in primo, «per saturam aedilem factum qui legibus soluat», et Sallustius in Iugurtha, «deinde quasi per saturam sententiis exquisitis in deditionem accipitur».
bucolica dicuntur poemata secundum carmen pastorale conposita.
instituta autem sunt, sicut quidam putant, in Laconica uel, ut alii, in Sicilia.
nam inter Lacedaemonios et Siculos diuersa fuit conditio. sed quod ad Laconas pertinet, haec eorum fuit origo. quo tempore aduentante Xerxe in Graeciam omnes deserta Laconica metu barbarorum perterriti in diuersas partes fugisse creduntur, et cum uirgines timore laterent, ex hoc euenisse ut eo die quo solitus erat chorus uirginum Dianae Caryatidi hymnum canere nemo ad solemne sacrificium inueniretur. tunc itaque pastores ex rure in urbem conuenerunt et, ne ritus sacrorum interrumperetur, pastorali carmine conposito deae honorem celebrauerunt, unde est bucolismus dictus. a Siculis autem origo quae trahitur haec est. antequam Hiero rex Syracusas expugnaret, morbo Sicilia laborabat. uariis et adsiduis caerimoniis Dianam placantes finem malis inuenerunt eamque Lyaeam cognominauerunt, quasi solutricem malorum. inde res in consuetudinem tracta est, ut greges rusticorum theatrum ingrederentur et de uictoria canerent.
habitus autem huius modi uidebatur. erat panis magnus omnium ferarum imagine conpletus et uter cum uino et follis cum omnium leguminum genere; [p. 487 vol. I Keil] inerat et corona in capite et in manu pedum clauatum; atque ita uictorum omnium fores multitudo circumibat, carmen in uictoriam quam adepti fuerant canebant et de eo folle limina frugibus spargebant. non nulli et in Italiam et in Lydiam et in Aegyptum transisse creduntur, quos lydiastas et bucolistas appellauerunt. quamquam est et alia opinio, circum pagos et oppida solitos fuisse pastores conposito cantu precari pecorum ac frugum hominumque prouentum, atque inde in hunc diem manere nomen et ritum bucolicorum. putant autem quidam hoc genus carminis primum Daphnin conposuisse, deinde alios conplures, inter quos Theocritum Syracusanum, quem noster imitatur.
tragoedia est heroicae fortunae in aduersis conprehensio. a Theophrasto ita definita est, «τραγῳδία ἐστὶν ἡρωϊκῆς τύχης περίστασις». tragoedia, ut quidam, a τράγῳ et ᾠδῇ dicta est, quoniam olim actoribus tragicis τράγος, id est hircus, praemium cantus proponebatur, qui Liberalibus die festo Libero patri ob hoc ipsum immolabatur, quia, ut Varro ait, depascunt uitem; et Horatius in arte poetica«carmine qui tragico uilem certauit ob hircum, / mox etiam agrestis Satyros nudauit», et Virgiluis in georgicon secundo, cum et sacri genus monstrat et causam talis hostiae reddit his uersibus, «non aliam ob culpam Baccho caper omnibus aris / caeditur».
alii autem putant a faece, quam Graecorum quidam τρύγα appellant, tragoediam nominatam, per mutationem litterarum υ in α uersa, quoniam olim nondum personis a Thespide repertis, tales fabulas peruncti ora faecibus agitabant, ut rursum est Horatius testis sic, «ignotum tragicae genus inuenisse Camenae / dicitur et plaustris uexisse poemata Thespis, / quae canerent agerentque infecti faecibus ora».
alii <a> uino arbitrantur, propterea <quod> olim τρύξ dictitabatur, a quo τρύγητος hodieque uindemia est, quia Liberalibus apud Atticos, die festo [p. 488 vol. I Keil] Liberi patris, uinum cantoribus pro corollario dabatur, cuius rei testis est Lucilius in duodecimo.
comoedia est priuatae ciuilisque fortunae sine periculo uitae conprehensio, apud Graecos ita definita: κωμῳδία ἐστὶν ἰδιωτικῶν πραγμάτων ἀκίνδυνος περιοχή. comoedia dicta ἀπὸ τῶν κωμῶν. κῶμαι enim appellantur pagi, id est conuenticula rusticorum. itaque iuuentus Attica, ut ait Varro, circum uicos ire solita fuerat et quaestus sui causa hoc genus carminis pronuntiabat. aut certe a ludis uicinalibus. nam postea quam ex agris Athenas conmigratum est et hi ludi instituti sunt, sicut Romae Conpitalicii, ad canendum prodibant, et ab urbana κώμῃ καὶ ᾠδῇ comoedia dicta est: uel quod in ea uiculorum, id est humilium domuum, fortunae conprehendantur, non ut in tragoedia publicarum regiarumque: uel ἀπὸ τοῦ κώμου, id est comessatione, quia olim in eius modi fabulis amantium iuuenum κῶμοι canebantur. comoedia a tragoedia differt, quod in tragoedia introducuntur heroes duces reges, in comoedia humiles atque priuatae <personae>; in illa luctus exilia caedes, in hac amores, uirginum raptus: deinde quod in illa frequenter et paene semper laetis rebus exitus tristes et liberorum fortunarumque priorum in peius adgnitio <...> quare uaria definitione discretae sunt. altera enim ἀκίνδυνος περιοχή, altera τύχης περίστασις dicta est. tristitia namque tragoediae proprium; ideoque Euripides petente Archelao rege ut de se tragoediam scriberet abnuit ac precatus est ne accideret Archelao aliquid tragoediae <proprium>, ostendens nihil aliud esse tragoediam quam miseriarum conprehensionem. poetae primi comici fuerunt Susarion Mullus et Magnes. hi ueteris disciplinae iocularia quaedam minus scite ac uenuste pronuntiabant, in quibus hi uersus fuerunt, «Σουσαρίων ταῦτα λέγειΊ / [p. 489 vol. I Keil] κακὸν γυναῖκες· ἀλλ' ὅμως, ὦ δημόται, / οὐκ ἔστιν εὑρεῖν οἰκίαν ἄνευ κακοῦ».
secunda aetate fuerunt Aristophanes Eupolis et Cratinus, qui et principum uitia sectati acerbissimas comoedias conposuerunt. tertia aetas fuit Menandri Diphili et Philemonis, qui omnem acerbitatem comoediae mitigauerunt atque argumenta multiplicia Graecis erroribus secuti sunt. ab his Romani fabulas transtulerunt, et constat apud illos primum Latino sermone comoediam Liuium Andronicum scripsisse. sunt qui uelint Epicharmum in Co insula exulantem primum hoc carmen frequentasse, et sic a Co comoediam dici. antea itaque galearibus, non personis utebantur, ut qualitas coloris indicium faceret aetatis, cum essent aut albi aut nigri aut rufi. personis uero uti primus coepit Roscius Gallus, praecipuus histrio, quod oculis peruersis erat nec satis docorus in personis nisi parasitus pronuntiabat.
initio togatae comoediae dicebantur, quod omnia in publico honore confusa cernebantur. quae togatae postea in praetextatas et tabernarias diuidebantur. togatae fabulae dicuntur quae scriptae sunt secundum ritus et habitum hominum togatorum, id est Romanorum (toga namque Romana est), sicut Graecas fabulas ab habitu aeque palliatas Varro ait nominari.
togatas autem, cum sit generale nomen, specialiter tamen pro tabernariis non modo communis error usurpat, qui Afrani togatas appellat, sed et poetae, ut Horatius, qui ait «uel qui praetextas uel qui docuere togatas».
togatarum fabularum species tot fere sunt quot et palliatarum. nam prima species est togatarum quae praetextatae dicuntur, in quibus imperatorum negotia agebantur et publica et reges Romani uel duces inducuntur, personarum dignitate et [personarum] sublimitate tragoediis similes.
praetextatae autem dicuntur, quia fere regum uel magistratuum qui praetexta utuntur in eius modi fabulis acta conprehenduntur. secunda species <est> togatarum quae tabernariae dicuntur et humilitate personarum et argumentorum similitudine comoediis pares, in quibus non magistratus regesue sed humiles homines et priuatae domus inducuntur, quae quidem olim quod tabulis tegerentur, communiter tabernae uocabantur. tertia species est [p. 490 vol. I Keil] fabularum Latinarum quae a ciuitate Oscorum Atella, in qua primum coeptae, appellatae sunt atellanae, argumentis dictisque iocularibus similes satyricis fabulis Graecis. quarta species est planipedis, qui Graece dicitur mimus. ideo autem Latine planipes dictus, quod actores pedibus planis, id est nudis, proscenium introirent, non ut tragici actores cum cothurnis neque ut comici cum soccis; siue quod olim non in suggestu scenae sed in plano orchestrae positis instrumentis mimicis actitabant. cuius planipedis Atta togatarum scriptor ita in aedilicia fabula meminit, «daturin estis aurum? exultat planipes».
siquas tamen ex soccis fabulas fecerant, palliati pronuntiabant. togata praetextata a tragoedia differt, quod in tragoedia heroes inducuntur, ut Pacuuius tragoedias nominibus heroicis scripsit, OrestemChrysen et his similia, item Attius; in praetextata autem quae inscribitur Brutus uel Decius, item Marcellus. togata tabernaria a comoedia differt, quod in comoedia Graeci ritus inducuntur personaeque Graecae, Laches Sostrata; in illa uero Latinae. togatas tabernarias in scenam datauerunt praecipue duo, L(ucius) Afranius et G(aius) Quintius. nam Terentius et Caecilius comoedias scripserunt. Latina atellana a Graeca satyrica differt, quod in satyrica fere Satyrorum personae inducuntur, aut siquae sunt ridiculae similes Satyris, Autolycus Busiris; in atellana Oscae personae, ut Maccus.
dramata autem dicuntur tragica aut comica παρὰ τὸ δρᾶν, id est agere.
Latine fabulae appellantur siue fatibulae; in Latinis enim fabulis plura sunt cantica quae canuntur: uel a faciendo; nam et agi fabula, non referri ab actoribus dicitur. ideoque Horatius utraque significatione interpretatur, cum ita de fabula dicit, «aut agitur res in scenis aut acta refertur», sicut in choro. in Graeco dramate fere tres personae solae agunt, ideoque Horatius ait [p. 491 vol. I Keil] «ne quarta loqui persona laboret», quia quarta semper muta. at Latini scriptores conplures personas in fabulas introduxerunt, ut speciosiores frequentia facerent.
satyrica est apud Graecos fabula, in qua item tragici poetae non heroas aut reges sed Satyros induxerunt ludendi causa iocandique, simul ut spectator inter res tragicas seriasque Satyrorum iocis et lusibus delectaretur, ut Horatius sensit his uersibus, «carmine qui tragico uilem certauit ob hircum, / mox etiam <agrestes> Satyros nudauit et asper / incolomi <grauitate> iocum temptauit, eo quod / inlecebris erat et <grata> nouitate morandus / spectator».
mimus est sermonis cuius libet <imitatio et> motus sine reuerentia, uel factorum et <dictorum> turpium cum lasciuia imitatio; a Graecis ita definitus: μῖμός ἐστιν μίμησις βίου τά τε συγκεχωρημένα καὶ ἀσυγχώρητα περιέχων. mimus dictus παρὰ τὸ μιμεῖσθαι, quasi solus imitetur, cum et alia poemata idem faciant; sed solus quasi priuilegio quodam quod fuit commune possedit: similiter atque is qui uersum facit dictus ποιητής, cum et artifices, cum aeque quid faciant, non dicantur poetae.
membra comoediarum sunt tria, diuerbium canticum chorus. membra comoediae diuersa sunt, definito tamen numero continentur a quinque usque ad decem. diuerbia sunt partes comoediarum in quibus diuersorum personae uersantur. personae autem diuerbiorum aut duae aut tres aut raro quattuor esse debent, ultra augere numerum non licet. in canticis autem una tantum debet esse persona, aut si duae fuerint, ita esse debent ut ex occulto una audiat nec conloquatur sed secum, si opus fuerit, uerba faciat. in choris uero numerus personarum definitus non est, quippe iunctim omnes loqui debent, quasi uoce confusa et concentu in unam personam reformantes. Latinae igitur comoediae chorum non habent, sed duobus membris tantum constant, diuerbio et cantico. primis autem temporibus, sic uti adserit Tranquillus, omnia quae in scena uersantur in [p. 492 vol. I Keil] comoedia agebantur. nam et pantomimus et pythaules et choraules in comoedia canebant. sed quia non poterant omnia simul apud omnes artifices pariter excellere, siqui erant inter actores comoediarum pro facultate et arte potiores, principatum sibi artificii uindicabant. sic factum est <ut> nolentibus cedere mimis in artificio suo ceteris separatio fieret reliquorum. nam dum potiores inferioribus, qui in communi ergasterio erant, seruire dedignantur, se ipsos a comoedia separauerunt, ac sic factum est ut exemplo semel sumpto usus quisque artis suae rem exequi coeperit neque in comoediam uenire. cuius rei indicia produnt nobis antiquae comoediae, in quibus inuenimus: acta tibiis paribus aut inparibus aut sarranis. quando enim chorus canebat, choricis tibiis, id est choraulicis, artifex concinebat, in cantico autem pythaulicis responsabat. sed quod: paribus tibiis uel: inparibus inuenimus scriptum, hoc significat quod, siquando monodio agebat, unam tibiam inflabat, siquando synodio, utrasque.
catholica de extremitate nominum
quoniam extremitas nominum ad metricam conpositionem necessario indaginem inquirit, idcirco singulorum extremitates regulatim quam potuimus definitas contulimus, quo facilius metrorum tractatus, cum legi coeperit, colligatur et pura uia in sensus legentis et sine ullis caliginibus ueniat.
omnis casus numeri singularis et pluralis obseruata nouissima syllaba facilius monstrabit quo modo separare debeamus, quae sit producenda uel quae corripienda ultima nominum syllaba. quinque enim uocales suam potestatem mutant, cum per casus nomina a prima sui positione inflexa uarientur.
omnia igitur nomina quibus uniuersa dictionis silua copiosa est non plus quam per duodecim ultimas litteras [syllabas] finiuntur, quinque uocales, a e i o u, sex semiuocales, l m n r s x, unam mutam, t, ut Sisenna monile sinapi Cicero ueru consul scamnum pecten Caesar Liuius silex caput.
age nunc omnium nominum extremitates per omnes casus, quae sint producendae uel corripiendae, exponemus.
de nominatiuo casu singulari. omnia nomina exceptis monosyllabis casu nominatiuo singulari memoratis litteris duodecim nouissimis terminata corripiuntur praeter ea quae o littera finiuntur, ut Cato, syllabaue es, ut Alcides fides nubes, uel as, ut Maecenas facilitas Aeneas, in en, ut lien; item Graeca in os, ut heros; feminina quoque nominatiuo e littera finita, ut Circe Dirce Phoenice.
[p. 493 vol. I Keil]de genetiuo casu singulari. omnia nomina trium generum casu genetiuo numero singulari producuntur quae in has litteras syllabasue deferuntur: in ae masculina et feminina, ut huius Aeneae huius fortunae; in i masculina, ut pueri, feminina, ut huius lauri, neutra, <ut> huius doni; in us masculina et feminina, ut huius portus et huius porticus; in u neutrum tantum, ut huius cornu; in ei masculina et feminina tantum, ut diei aciei; <in> es Graeca, ut huius Dirces Phoenices. corripiuntur uero memorato casu quae in is syllaba terminantur, et sunt trium generum, masculina, ut Catonis, feminina, ut orationis, neutra, ut sideris, et cetera his similia.
de datiuo casu singulari. omnia nomina trium generum casu datiuo singulari uariisque uocalibus terminata producuntur.
de accusatiuo casu singulari. omnia nomina accusatiuo casu singulari corripiuntur praeter Graeca, si non reformentur in Latinam declinationem. Graeco enim statu terminata in en syllabam producuntur, ut Alciden Dircen Phoenicen.
de uocatiuo casu singulari. omnia nomina casu uocatiuo singulari corripiuntur exceptis his quae o littera uel e uocali producta syllabaue es uel as uel en terminantur, o, ut Cicero Iuno, e, ut Alcide Circe, es, ut dies, as, ut dignitas Maecenas, en, ut lien.
de ablatiuo casu singulari. omnia nomina trium generum ablatiuo casu singulari quinque uocalibus finita producuntur. ex his uero e littera tam corripitur quam producitur; et prius quidem sic, masculina, <ut> ab hoc oratore, feminina, ut ab hac Iunone, neutra, <ut> ab hoc sidere; posterius uero sic, masculina, ut ab hoc die, feminina, ut ab hac re et similia. neutrum enim e littera producta memorato casu nullum terminatur.
de nominatiuo casu plurali. omnia nomina casu nominatiuo plurali tam masculina quam feminina quacumque syllaba terminata producuntur exceptis his quae Graeca sunt, ut Troes Phryges delphines.
de genetiuo casu plurali. omnia nomina trium generum casu genetiuo plurali quibuscumque syllabis terminata corripiuntur.
de datiuo casu et ablatiuo plurali. omnia nomina trium generum casu datiuo et ablatiuo numero plurali tam producuntur ea quae in is syllaba finiuntur quam corripiuntur ea quae bus syllaba memoratis casibus terminantur.
de accusatiuo et uocatiuo plurali. omnia nomina masculina et feminina accusatiuo casu et uocatiuo plurali in quibus libet syllabis terminata producuntur praeter Graeca, quae tam accusatiuo as syllaba finita quam [p. 494 vol. I Keil] uocatiuo es terminata corripiuntur; accusatiuo sic, Troas Phrygas delphinas, uocatiuo, o Troes Phryges et cetera similia.
de metris
metrorum, id est legitimae conpositionis, obscuritas scrupulosae intentionis indaginem uehementer inquirit. quam ob rem omni anfractu circumitionis ablato quaedam metra dilucide et breuiter exposui. etenim mihi res uidebatur absurda rem natiua obscuritate difficilem etiam caligine expositionis obtegere.
de uersu
uersus est partium legitima dispositio et pedum culta copulatio consonandi specie metricam exhibens regulam.
de dactylico hexametro
uersus heroicus a duodecim syllabis in septem decem longiatur; ultra non potest. nam si plus habet, excutiuntur per ecthlipsin uel synaliphen. scanditur autem sexiens. recipit etiam pedes, cum est legitimus, inter se uariatos duos, spondeum et resoluta eius posteriore parte dactylum. sed spondeus perpetuo in fine ponitur, cuius loco plerumque trochaeus inuenitur, ea ratione qua indifferentem in omnibus metris postremam syllabam ueteres esse crediderunt. hi igitur pedes syllabis inpares, temporibus aequales, sex regionibus distributi quaterna tempora sua scandendo partientes quattuor et uiginti temporibus metri totius siue tomas uel commata siue cola, quae Latine sectiones incisa membra dicuntur, perfecta conformatione concludunt. obseruatur autem ne ultimus pes sit trisyllabus, exceptis pauculis uersibus qui hypermetri dicuntur, quorum abundantiam excipiunt hi uersus qui secuntur incipientes a synaliphe ratione rythmica facta, eoque facto uitium quod erat in fine uersus continuatio sequentis emendat.
de nomine uersus heroici
uersus herous senarius diuersis uocabulis appellatur. idem enim et hexameter uel pythius uel epicus et priapeus et bucolicus uocatur, super quas appellationes etiam Latine longus [pes] dicitur. heroici igitur sunt, quotiens in primo spondius est et in tertio et in sexto. heroicus autem propterea dicitur, quod uirorum fortium res gestas ac facta conmemoret; hexametrum quoque, quod sex regionibus spondium et dactylum pedes [p. 495 vol. I Keil] diuersis modis rationibusque conseruet. pythii etiam origo inde tracta est (nec enim uidetur incongruum fabulosae antiquitatis commenta depromere): Apollo cum Pythona Delphis propter ultionem matris necasset, accolae primum timore carmen heroicum hexametrum initio sex spondiis conpositum texuerunt; deinde soluta spondii altera syllaba sine damno temporis dactylum quoque suscepit. quidam autem dicunt <quod> iambicum magis gaudio subleuati motu celeri protulerunt. fertur etiam hoc heroicum metrum eius oraculis postea celebratum et ex hoc uersum pythii nomen accepisse. item priapii sunt, quotiens in primo loco spondius ponitur et in quarto et in sexto, ut apud Vergilium «defecisse uidet, sua iam promissa reposci», item «immotamque coli dedit et contemnere uentos, / cui non dictus Hylas puer et Latonia Delos».
bucolici sunt, quotiens in quarta regione dactylus finiens partem orationis inuenitur. identidem dactylicus nominatur, cum omnes fere dactylos habet, maxime nouissimum, ut est apud Homerum «Κύκλωψ, τῆ, πίε οἶνον, ἐπεὶ φάγες ἀνδρόμεα κρέα».
apud Vergilium tale est, «panditur interea domus omnipotentis Olympi».
item spondiacus appellatur, cum omnes spondios, quem quidam molossicum dixerunt, ut «Romani uictores Germanis deuictis».
apud Homerum tale est, «ψυχὴν κικλήσκων Πατροκλῆος δειλοῖο».
de pulchritudine heroici uersus
uersus heroicus is dignitate primus est et plenae rationis perfectione firmatus ac totius grauitatis honore sublimis multaque pulchritudinis uenustate praeclarus qui sine ulla coniunctione quascumque alias orationis partes ita mutuis inter se conexionibus colligat ut in scansione propria nullus pes nisi nouissimus tantum [interdum] integram partem orationis includat, atque ita sex regionibus suis spondium pedem dactylumque custodiat ut dactylus perraro, et hoc quidem ornandi poematis gratia, quintam regionem suam spondio concedat, spondius uero postremis finibus suis [p. 496 vol. I Keil] numquam dactylum patiatur insidere. in tertia quoque regione melius spondius penthemimeres quam dactylus diuidit. ceteri autem pedes sine ulla inter se discretione uariantur. exempli gratia ponamus aliquem uersum qui sit his omnibus quae supra memorauimus clarus, et qui adeo ipsi Vergilio placuit ut nullo inmutato elemento duobus eum uoluminibus ponere delectatus sit, «Oceanum interea surgens Aurora relinquit».
animaduertis pedes singulos ita esse scansionis lege diuisos ut eorum nullus partem orationis incluserit nisi nouissimus, quem finalis necessitas cogit.
de figuris uersus heroici
uersus heroicus recipit figuras triginta duas. aut enim ex omnibus spondeis erit et ob hoc spondiazon dicitur, quod uix apud Latinos inuenitur, raro apud Graecos est, et erit huius modi uersus monoschematistus, id est unius figurae, ut si facias «aut leuis lamnas lento ducunt argento».
aut si auctus numero quinque syllabarum omnes habuerit dactylos, id est quinque, et ob hoc dactylicus nominatur (nam ultimum etiam supra diximus disyllabum esse debere), monoschematistus dicetur, ut est «panditur interea domus omnipotentis Olympi».
uersus uero qui est sedecim syllabarum de quinque pedibus habens unum spondeum uarie quinque regiones percurrentem erit figurarum quinque, hoc est penteschematistus, ut est una species illarum in hoc uersu, «Aeole, namque tibi diuum pater atque hominum rex».
item e contra uersus qui est tredecim syllabarum de quinque pedibus habens unum dactylum identidem in uicem quinque regiones percurrentem erit figurarum quinque, hoc est penteschematistus, ut est una species quinque figurarum «cum Iuno aeternum seruans sub pectore uulnus».
ille uero uersus qui de quinque pedibus duos habuerit dactylos promiscue per quinque regiones uariatos decem figurarum erit et nominatur decaschematistus uersus, qui constat quattuordecim syllabis, ut est una species decem figurarum «multa quoque et bello passus, dum conderet urbem».
et contra si de quinque pedibus duo spondei fuerint in uicem dactylis mixti et item quinque regiones percurrentes, erit decem figurarum uersus, qui syllabis quindecim longiatur, ut supra, et est una species [p. 497 vol. I Keil] «arma uirumque cano <Troiae qui primus ab oris>».
meminerimus autem figuras maiores dici, si dactyli plures fuerint, si spondei, minores.
de incisionibus
illud quoque obseruare debemus ut in heroo hexametro incisiones, quas alii caesuras appellant, non nulli sectiones nominant, facias, quas Graeci rite custodiunt. incisiones uersus heroici sunt quattuor. hae finitis partibus orationis fiunt et tali ordine colligentur. prima est penthemimeres, secunda est κατὰ τρίτον τροχαῖον, tertia hephthemimeres, quarta tetrapodia bucolice dicitur, quia Theocritus auctor bucolici carminis hac plurimum usus esse creditur. penthemimeres est semiquinaria, ubi post duos pedes et unam syllabam pars orationis expletur, et ideo penthemimeres uocatur, quia quinque <semi>pedes diuidit sic, «defecisse uidet», «se signari oculis».
horum residuis partibus trimetri anapaestici hypercatalecti fiunt tales, «sua iam promissa reposci», «ultro inplacabilis ardet».
haec si acceperit unam breuem, faciet finita parte orationis secundam caesuram. secunda est κατὰ τρίτον τροχαῖον, in qua finita parte orationis tertium trochaeum ponas, a quo nomen traxit, ut est «infandum regina».
[huic] addito anapaesto uel spondio tertia constabit incisio. tertia est hephthemimeres, Latina lingua translata semiseptenaria, scilicet quia septem diuidit, ut est «Italiam fato profugus», «tum demum mouet arma leo», «excutiens ceruice toros».
hinc quod remanet sic contexere poesin potest, «gaudetque comantis», «fixumque latronis».
huic parti si adiciatur pyrrichius, eadem rursus efficit metrum ionicum ἀπὸ τοῦ μείζονος hypercatalectum: tale est gaudetque comantis leo, fixumque latronis leo, fremit ore cruento leo, [p. 498 vol. I Keil] haec duabus additis breuibus quartam incisionem efficiet, ita ut quarto dactylum inuenias, ut est «inferretque deos Latio g(enus) u(nde) L(atinum)».
sunt qui quartum trochaeum in hac caesura conlocant et ex eo κατὰ τέταρτον τροχαῖον appellant, ut est «quae pax longa remiserat arma nouare parabant», alii uero spondeum, ut est «inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto»; ita tamen ut per omnia ista interualla quae diximus pars orationis finiatur.
remanebit pars uersus quae dicitur comma. hoc comma si priorem habuerit dactylum, dicetur dactylicum, ut est «orsus ab alto»; si spondeum, spondiazon appellabitur, ut est «cornua uelatarum obuertimus antemnarum».
hae incisiones, quas Graeci tomas appellant, figuris formantur tribus, simplici conposita coniuncta. simplex est cum inuenitur in uersu una incisio, ut est «panditur interea domus omnipotentis Olympi»; conposita cum duae inueniuntur, ut est «infandum regina iubes <renouare dolorem>»; coniuncta cum tres inueniuntur, ut est «talibus Ilioneus c(uncti) s(imul) o(re) f(remebant) / D(ardanidae)».
de pedibus metricis siue significationum industria
optimi uersus dena proprietate spectantur, principio ut sint inlibati iniuges aequiformes quinquipartes partipedes fistulares aequidici teretes sonores uocales. itaque et Graeci suos nuncupant ἀπληγεῖς ἀζυγεῖς ἀπρόσχημοι πενταμερεῖς ποδομερεῖς συρόποδες ἰσόλεκτοι κυκλοτερεῖς ἡχητικοὶ φωναστικοί. sic uero hac in appellatione inprobantur ut quinque speciebus designentur, mutili exiles ecaudes fragosi fluxi; et hos Graeci ἀκεφάλους λαγαροὺς μειούρους τραχεῖς κολοβούς appellant. igitur inlibati sunt qui non aucta uel inminuta aut amputata syllaba uel littera uitiantur, sed integra et plenissima dictione firmantur, ut [p. 499 vol. I Keil] «depresso incipiat iam tum mihi taurus aratro».
est enim uersus integer et nullo uitio contaminatus. iniuges sunt qui nulla coniunctionis syllaba copulantur, quos Graeci ἀσυνδέτους nuncupant, sicut «tectum augustum, ingens, centum sublime columnis», sine nexu. nullus enim coniunctionis nexus occursat. aequiformes sunt qui non conposita sed simplici figura ostentantur, ut «urbe fuit media, Laurentis regia Pici».
nusquam hic enim duae partes orationis nectuntur. quinquipartes sunt qui quinque partes orationis liberas possident, ut «ora citatorum cursu detorsit equorum».
partipedes sunt qui in singulis pedibus singulas orationis partes adsignant, ut «miscent fida flumina candida sanguine sparso».
fistulares sunt qui paulatim adcrescente partis orationis numero ab unica syllaba plures adusque ducuntur, ut Homericus ille declarat, «ὦ μάκαρ Ἀτρείδη, μοιρηγενές, ὀλβιόδαιμον», aequidici sunt qui singulis propositionibus antithetas apparant dictiones, ut «alba ligustra cadunt, uaccinia nigra leguntur».
albis enim nigra opposuit, ligustris autem uaccinia tribuit et cadentibus legenda adsignauit. teretes sunt qui uolubilem et cohaerentem continuant dictionem, ut «torua Mimalloniis inflatur tibia bombis».
sonores sunt qui crepitant pronuntiatione fragosa et exultantem informant dictionem, ut «at tuba terribilem sonitum procul aere canoro / increpuit» et «quadripedante putrem sonitu quatit ungula campum».
uocales sunt qui alte producta elocutione sonantibus litteris uniuersam dictionem inlustrant, ut est illud Paconianum, [p. 500 vol. I Keil] «Eoo Oceano Hyperion fulgurat euro, / Arctoo plaustro boreas bacchatur aheno, / Hesperio zephyro Orion uoluitur <...> [austro], / fulua Paraetonio uaga Cynthia proruit austro».
de inprobatis uero uersibus uaria traduntur. mutili uel trunci sunt qui in principio amputantur et litteram uel syllabam amittunt uel tempore deficiunt; Graece dicuntur ἀκέφαλοι, quale est «fluuiorum rex Eridanus»; item Homericus ille, «ἐπεὶ δὴ νῆάς τε καὶ Ἑλλήσποντον ἵκοντο».
uersus in media parte exiles uel hiulci Graece uocantur λαγαροί, qualis est item Homericus «βῆν δ' εἰς Αἰόλου κλυτὰ δώματα».
ecaudes sunt qui in ultima conclusione oratiuncula uel syllaba fraudantur uel tempore deficiunt; Graece μείουροι uel σκάζοντες uocantur, ut est «Τρῶες δ' ἐρρίγησαν, ὅπως ἴδον αἰόλον ὄφιν».
fragosi sunt qui inleuigato et incondito sono uariantur. fluxi sunt qui soluto modo et uberi metro uacillanter quatiuntur.
de qualitate metri
qualitas metri est qua intellegimus utrum principale sit metrum an deriuatiuum, hoc est finitae an infinitae <qualitatis>. finita est quae statuto pedum conuenientium modo, numero etiam syllabarum definito quoad protendi debeat, multiformis structurae conuersione decurrit, ut esse in omni principali forma cognoscimus. infinita est in deriuatiuis, quae metrum seruat et numerum syllabarum non seruat uni structurae adnexa, aut nec metrum nec numerum syllabarum seruat sed structurae unitati deseruit, [p. 501 vol. I Keil] aut diuersis uersibus et metris constructa a tertio uersu uel quarto conualuit. metrum seruat et numerum syllabarum non seruat, ut in glyconio uel pherecratio, quae metra dactylici imaginem habent, sed pedum minore numero concluduntur. at uero nec metrum seruat nec numerum syllabarum, ut in sapphico hendecasyllabo, in quo contrarios pedes unum in uersum coniungit. item diuersis uersibus et metris a tertio uersu uel quarto strophen reuocat, ut in Horatio alcaica illa tria uel asclepiadium et glyconium et pherecratium coniunctum uidemus.
de metrorum specie
species metri sunt duae, finita et infinita. finita est qua intellegimus utrum principale sit metrum an deriuatiuum. principale est quod ipsum ex se formatum est et sua lege, non adsumpta, decurrit, et est finita in omnibus metris principalibus. deriuatiuum quod ex principali originem ducit, et est in omnibus deriuatiuis infinita species.
de formis principalium metrorum
formae principalium metrorum secundum antiquitatis rationem generalissimae duae sunt inuentae, dactylica et iambica. his etiam, ut aliorum probat auctoritas, accedunt aliae septem hae, trochaica, anapaestica, antispastica, choriambica, duae ionicae, paeonica, quam plerique rythmicam esse dixerunt. quarum additione uel inminutione reliquae species uarie contextae deriuantur. et aut a pedum quantitate quaedam nominantur, ut est epos hexametrum; alia a pedum praecipua structura, ut anapaestica trochaica iambica; alia <a> synzugiae quantitate, ut est trimetrum tetrametrum; alia a numero syllabarum, ut est sapphicum hendecasyllabum et heccedecasyllabum; alia ab inuentoribus, ut est sapphicum alcaicum; alia ab iis qui frequentes in illis fuerunt, ut sunt aristophania archebulia phalaecia asclepiadia glyconia, quae quidem infinitum possunt uariari beneficio rythmorum, quorum uelut fuit conpositio.
de modis metrorum
modi metrici sunt sex, κατὰ στίχον definitiuus uel principalis, συστηματικός conpositus, ἀσυνάρτητος inconpositus, συγκεχυμένος confusus, συνεζευγμένος coniunctus, παραγωγός deriuatiuus. definitiuus uel [p. 502 vol. I Keil] principalis est legitimorum metrorum ordo. conpositus constat ex legitimo uersu et eiusdem legitimi medietate isdem pedibus. inconpositus est [peregrinis pedibus uersus ornatus], cum fuerit alius uersus medius, secutus trimeter heroicus. confusus est ex peregrinis pedibus uersus ordinatus. coniunctus est, quando ex duobus metris uersus ordinatur, ut heroicus et iambicus <...> de specie carminum
species carminum sunt quattuor, acatalecta catalectica hypercatalecta brachycatalecta. acatalecta est integer uersus singulorum metrorum. catalectica est uersus minus habens metricae constitutionis. hypercatalecta est super principium uersus syllabam plus habens. brachycatalecta pedem plus habet quam poscit pedum dispositio.
de qualitate carminum
qualitates carminum sunt sex, heroica comica tragica melica satyrica dithyrambica.
de pedum regione
regiones pedum sunt quinque, thesis arsis basis synzugia dipodia.
hae sic ordinantur. thesis in disyllabis constat, arsis in trisyllabis, basis synzugia dipodia in tetrasyllabis constat; sed basis in epitritis et paeonibus fit, synzugia <in> contrariis, sed dipodia <in> paribus.
haec interim, quantum ad simplicem cognitionem spectat, prudentiae tuae sensibus explanasse sufficiat. cetera uero metra, quae sunt tortuosis obscuritatibus implicata ac multarum rerum diuersitate perplexa, oportunis temporibus ac certis rationibus edocebo. quae quidem omnia siquis profundis sensibus intimarit ac sincera mentis intentione perspexerit et conpetenti studio diligentiaque seruarit, non tantum ipse in pangenda uersificatione pollebit uerum etiam de aliorum carminibus, quotiens libitum fuerit, iustis rationibus et inreprehensibili sententia iudicabit, quae metra quibus pedibus regantur.
de elegio pentametro
elegium metrum binis uersibus constat, hexametro heroo et ei subiuncto quinario. prior pedes heroi recipit, posterior pentameter, id est quinarius, scanditur duabus semiquinariis, id est ut posterior tome duos [p. 503 vol. I Keil] dactylos habeat et semipedem, quod genus scansionis est usitatius. alii uero sic scandunt: feritur quinquies, in primis duabus gressionibus admittit dactylum et spondeum tam in uicem inter se conpositos quam sese iterantes, pro ut ratio postulauerit; tertiam regionem sine dubio perpetuo spondeus debet habere. et si memorati pedis breuem priorem syllabam pro longa positam inueneris, quod raro fit, ne te moueat. potest enim haec esse communis, quia pars orationis finitur. duobus anapaestis terminatur.
de eodem aliter. pentametrum elegeum constat ex duabus semiquinariis, id est ut posterior tome duos dactylos habeat et semipedem.
quidam uero sic scandunt: tertium pedem spondeum faciunt, ut duo anapaesti sequantur, propter quod oportet semipedem prioris tomes longam esse.
alii uero, quia duo commata esse dixerunt, uoluerunt breuem esse et prioris tomes semipedem, quia nouissima semper indifferens est, atque hoc utuntur exemplo, «<hoc mihi tam grande munus habere datur>», id est ut semipes partem orationis uideatur implere. nam talis pentameter uitiosus erit, «<inter nostros gentilis oberrat equus>».
sed et hoc accipiendum est, quod <non tantum> geminum comma, id est elegus, hexametro subiungitur sed, ut Archilochus inuenit, et dactylica tome.
de iambico
uersus ternarius iambicus, quo tragoediae et comoediae scribuntur, ipso iugiter iambo et sine auxilio pedis alterius constat, a quo nominatur.
sed uarietatis causa recipit dactylum spondeum anapaestum tribrachyn.
fiunt itaque numero quinque, qui conuenienter, pro ut ratio postulauerit, inter se uariantur: sed in sinistris pedibus ipsum debet recipere iambum aut tribrachyn aut pyrrichium, quarta tamen regione ipsum perpetuo dominum; in dextris quem libet, ut fors obtulerit, de supra memoratis. in comoediis uero latius funditur et, licet currit sic uti in tragoediis senarius iambicus, tamen recipit pedes spondium dactylum anapaestum proceleumaticum tribrachyn pyrrichium et ipsum dominum iambum; sed in dextris [p. 504 vol. I Keil] pedibus in comoedia quemcumque ex his, in sinistris tribrachyn et pyrrichium et se ipsum; aliquando in secundo et sexto loco et anapaestum et proceleumaticum. quarto uero aut ipse aut proceleumaticus esse debet, magis, in quantum potest, ipse. catalexin facit in bacchio. feritur quoque senarius iambicus conbinatis pedibus ter et singulis conbinationibus praeponitur qui libet pes de supra memoratis quinque pedibus. item subiungitur unus sine dubio ex tribus his, id est tribrachys uel anapaestus uel ipse dominus. non numquam etiam pyrrichium admittit, quia nouissima metri syllaba indifferenter ponitur. ex hoc utique deriuatur choliambus, in fine clodicans, quoniam expulso pyrrichio uersa uice spondeus interpositus utpote contrarius aduersarii crura frangit. saepius autem tertiae conbinationis secundo pede inuenitur communis syllaba, quae excipitur a duabus consonantibus, quarum prior sit muta, sequens liquida. sane huic metro ternario si accesserit quarta dipodia, fit uersus quadratus, qui per conbinationem quater feritur, eosdem recipiens pedes quos iambicus ternarius, aeque tragoediae comoediaeque conueniens; et habet uero in se catalecticum et acatalectum. in hoc metro tam inseritur in fine pariambus quam excluditur choriambus.
de trochaico
trochaicum metrum recipit pedes quinque, dactylum spondeum anapaestum tribrachyn trochaeum, a quo nominatur. in triplicem autem feritur dipodian, et uni cuique sine dubio pedes tam praeponuntur hi, trochaeus dactylus tribrachys, quam subiungitur qui libet de supra memoratis quinque pedibus. catalexin facit aut in amphimacro aut in epitrito quarto. hoc autem metrum ab iambico distat, quod in illo conbinatis pedibus, id est singulis conbinationibus, praeponitur qui libet pes de supra memoratis quinque pedibus et subiungitur unus de tribus qui ex breui constant, in trochaico uero uersa uice trinae conbinationi praeponitur unus de tribus et item subiungitur qui libet de quinque pedibus.
de anapaestico
anapaesticum metrum est quod aut solo ipso anapaesto constat aut adiunctis cum eo, pro ut fors tulerit, spondio tribracho dactylo. sed dactylum numquam recipit nisi in dextris pedibus uel quemque ex illis aliis; in sinistris uero quem libet ex tribus, pro ut res exegerit, extra dactylum, spondeum tribrachyn anapaestum. hoc metrum catalexin facit aut <in> ionico ἀπὸ μείζονος aut ἀπὸ ἐλάσσονος aut in molosso <...> aut in paeone quarto aut [p. 505 vol. I Keil] in choriambo. scire debemus tum demun in ultimo trisyllabos hoc metrum admittere, cum in paenultimo loco spondeum habet.
alii de eodem sic. anapaesticum metrum recipit pedes quattuor, dactylum spondeum proceleumaticum anapaestum, a quo nomen meruit. horum conpositio frequens est anapaesto, per quem plurimum constat; sed dactylum in dextris pedibus tantum habet uel quem libet ex aliis, in sinistris uero extra dactylum quem libet ex tribus, pro ut res exegerit, id est spondeum, tribrachyn, ipsum dominum. a dimetro autem in tetrametrum ampliatur. <praeponitur> autem tam dactylus perpetuo dexter et tres alii quam subiungitur unus qui libet ex tribus. huius clausula spondeo et dactylo terminatur.
de antispastico
antispasticum metrum conponitur antispasto, admittit autem et iambicam basin per synpathian. et prima quidem regio primae gressionis antispasticae magnitudinis omni genere a poetis mouetur. longiatur autem a dimetro usque pentametrum. perfectissimum autem est heccedecasyllabon sapphicum, et hoc quidem acatalectum est et habet nouissimam basin iambicam. tetrametrum autem catalecticum perfectissimum est quod appellatur priapium, quod πολυειδές admittit.
de choriambico
choriambicum metrum constat choriambo pede quadrato, a quo nomen sumpsit. a dimetro autem in tetrametrum longiatur. feritur per dipodian quater, in qua antecedit trochaeus, sequitur iambus, sed interdum priore trochaei syllaba in duas breues resoluta tribrachyn admittit. mediae duae quoque dipodiae iambicae optime ponuntur; quartae clausula, id est ultimus pes, aut bacchio aut amphibracho terminatur, uel potius iambica dipodia conlocatur, in qua antecedit anapaestus, sequitur <una syllaba>.
de ionico maiore
ionicus maior constat homonymo pede, admittit autem κατὰ συμπάθειαν basin trochaicen. et huius metri primae gressionis prima regio multiformiter uariatur et brachycatalecton desiderat. a dimetro in tetrametrum longiatur.
[p. 506 vol. I Keil]de ionico minore
ionicus quoque minor constat ex homonyma dipodia, in qua antecedit pyrrichius, sequitur spondeus, uel anapaestus et pyrrichius. non numquam etiam κατὰ συναίρεσιν breuium syllabarum molossus interponitur.
et in dimetris quidem, cum prior basis pentasemos fuerit, id est temporum quinque, erit sine dubio secunda heptasemos, id est temporum septem. a dimetro in trimetrum ampliatur. de paeonico
paeonicum metrum, quod plerique rythmicum esse dixerunt, constat priore paeone, admittit uero et quartum et creticum et bacchium a breui qui est. a dimetro <in tetrametrum longiatur>. hoc ἐν παραβάσει Aristophanes conposuisse creditur. elegantissimum est igitur, cum per singulos pedes pars orationis impleatur.
de uersuum generibus
uersuum genera praecipua sunt quinque. aut enim dimetri sunt aut trimetri aut tetrametri aut pentametri aut hexametri. sed singulorum plurimae sunt species.
de dimetro. dimeter [est] ex inferiore parte hexametri, qui habet dactylum et spondeum uel trochaeum. huius exemplum est in Horatio tale, «terruit urbem»; quale illud est, «primus ab oris».
de trimetro. trimeter herous ex inferiore parte hexametri. huius exemplum est tale, iam uaga tollere Phoebus, lumina destinat ortu.
de tetrametro. tetrameter herous ex inferiore parte. cuius exemplum est tale, fulmina nubibus obuia torques.
de pentametro heroo. pentameter herous ex inferiore parte. huius exemplum est sparsaque luminibus polus indicat astra.
haec incisa dicuntur, id est commata. et quaedam ex inferiore parte hexametri detracta possunt uideri de superiore eiusdem parte desecta.
[p. 507 vol. I Keil]de pentametro elegiaco. pentameter elegiacus, cuius exemplum est «candida caeruleo nata Venus pelago».
hic constat ex duobus principiis hexametri. recipit in imo duo anapaestos uel certe nouissimum tribrachyn praedicta ratione ultimarum syllabarum.
de iambico comico. iambicus qui uerus est constat ex omnibus iambis, ut «anus uirente secta pinus in Crago».
hic recipit spondeos uel alios sui generis pedes, id est totidem temporum, etsi non totidem syllabarum, recipit, inquam, spondeos, sed primo et tertio et quinto loco, ultimo autem aliquando pariambum.
de iambico tragico. iambicus tragicus. hic, ut grauior iuxta materiae pondus esset, semper quinto loco spondeum recipit. aliter enim esse non potest tragicus. cetera ratio superioris iambici in hoc obseruanda est. de iambico scazonte. iambicus scazon idem hipponacteus ab auctore dicitur fere similis superioribus, nisi quod in imo habet spondeum. huius exemplum est «ligare guttur pendulo cauum uinclo».
de iambico archilochio. iambicus colobus archilochius. hic de uero iambico syllaba extrema detracta factus est, et est eius exemplum in Horatio tale, «trahuntque siccas machinae carinas».
si esset carinulas, esset iambicus uerus.
de trochaico. trochaicus idem septenarius et quadratus. hic si uerus est, omnes septem trochaeos habet et semipedem, id est unam syllabam, cuius exemplum tale est, inmerens anus uirente secta pinus in Crago.
hic fit cum ad iambici ueri principium additur pes trisyllabus amphimacrus.
hic recipit pedes sui generis, quam rem de iambico diximus.
<de trochaico hipponacteo> <...> fit trochaicus hipponacteus, quoniam iambico cognatus est. huius exemplum est festa dies amoene luce praepotens salue.
hoc sic est ut si facias tale, Socrates ligare guttur pendulo cauum uinclo.
quos autem pedes recipit ex superioribus lique fiet.
[p. 508 vol. I Keil]de trochaico colobo <...> si dicam Socrates trahuntque siccas machinae carinas.
et hic recipit trochaeos et ceteros sui generis pedes et in imo spondeum uel trochaeum.
de asclepiadeo. asclepiadeum ab auctore dictum, cuius exemplum est «Maecenas atauis edite regibus».
hic potest, unde ortus est, ad pentametrum elegiacum redigi addita una syllaba sic, Maecenas atauis edite remigibus.
quod tale est quale illud supra, «candida caeruleo nata Venus pelago».
potest asclepiadeus ab hexametro nasci detracto in mediis partibus disyllabo uerbo et <in> ultimis, ut si dicas «nimborum in patriam, loca feta furentibus austris», <nimborum in patriam feta furentibus>; aut illud «auolsumque humeris caput et <sine> nomine corpus», <auolsumque humeris et sine nomine>.
rursus illi asclepiadeo adde disyllabum uerbum in medio et in imo, facies hexametrum sic, Maecenas atauis ades edite regibus olim.
de hendecasyllabo sapphico. hendecasyllabum sapphicum Sappho poetria inuenit. exemplum huius tale est, «iam satis terris niuis atque dirae».
superior pars ex trochaico est. nam si haec uerba «iam satis terris» suppleas, facies integrum trochaicum sic, iam satis terris uirente secta pinus in Crago.
inferior autem, uerba haec «niuis atque dirae», de principio iambici sunt. denique additis quae desunt iambicus poterit inpleri sic, niuis atque dirae secta pinus in Crago.
haec metra quae ex commatibus constant, unde partes habent, inde et pedes sumunt.
de choriambico. choriambicus est qui constat choriambo pede, qui est ex longa et duabus breuibus et longa. huius exemplum est: ergo ades huc ambrosia de Veneris palude.
est in Horatio tale, «hoc deos uere Sybarin quid properas amando».
[p. 509 vol. I Keil]recipit hic in imo uel palimbacchium pedem, qui est ex breui et duabus longis, uel amphibrachyn, qui est ex breui et longa et breui.
de archilochio. archilochium de proximo superiore praecisum est huius modi, «Lydia dic per omnes».
hoc tale est quale si facias: «cur properes amando».
quod magis apparebit unde sit sectum, si sic iungas, hoc deos uere Sybarin Lydia dic per omnes.
sic enim integer est choriambicus.
de hendecasyllabo phalaecio. hendecasyllabum phalaecium a Phalaeco inuentum tale est, uidi credite per lacus Lucrinos.
huius pars prior de hexametro est, quam supplebimus sic, uidi credite per liquidos Nereida fluctus.
posterior autem pars de principio iambici est, quam si suppleamus, integrum iambicum faciemus sic, lacus Lucrinos inter alta nauium.
anacreontius in Horatio talis est, «sic te diua potens Cypri».
praecisus hic est de proximo superiore hendecasyllabo et tale est quale illud, uidi credite per lacus.
rursus hendecasyllabos ex isto superiore potest <fieri sic>, sic te diua potens Cypri Lucrinos.
ergo apparet tris syllabas hendecasyllabo esse <de>tractas, ut anacreontius fieret.
archilochium aliud in Horatio tale est, «soluitur acris hiems grata uice ueris et fauoni».
hoc ut fieret, indita est hexametro syllaba ante duas ultimas. denique si eam detrahas, facies hexametrum sic, soluitur acris hiems grata uice ueris et oni, alcaicum ab Alcaeo inuentum in Horatio tale est, «uides ut alta stet niue candidum».
hoc ex duobus commatibus constat. nam superius illud «uides ut alta» tale est quale illud in iambico «ibis Liburnis»; inferius illud «stet niue candidum» tale est quale illud in asclepiadeo «edite regibus».
[p. 510 vol. I Keil]alcaicum aliud in Horatio tale est, «pones iam<bis> siue flamma».
hic si addas uerbum torrida, erit plenus iambicus sic, pones iambis siue flamma torrida.
ergo apparet hoc alcaicum ab iambico esse praecisum.
alcaicum aliud in Horatio tale est, «usque meis pluuiosque uentos».
ut hic fieret, hexametri ultra medium <sex syllabae> exectae sunt; quas si uelis reddere, supplebis hexametrum sic, usque meis pluuiosque rapaci turbine uentos.
archilochium aliud in Horatio tale est, «nullam, Vare, sacra uite prius seueris arborem».
huic tolle duo uerba disyllaba iuxta principium, facies asclepiadeum sic, nullam uite prius seueris arborem.
hoc enim tale est quale illud, «Maecenas atauis edite regibus».
ergo apparet quid Archilochus interposuerit.
<anacreontium> dimetrum ex archilochio huius modi est, capiunt feras et aptant.
hoc tale est quale illud, «uice ueris et fauoni».
glyconium ex iambico dimetrum in Horatio tale est, «non ebur neque aureum».
hoc ex inferiore iambici parte praecisum est. nam si reddas ei principia, supplebis iambicum sic, ibis Liburnis non ebur neque aureum.
ionicus ἀπ' ἐλάσσονος dicitur, quia hic pes constat ex duabus breuibus et duabus longis. huius exemplum in Horatio «miserarum est neque amori dare ludum».
ionicus ἀπὸ μείζονος superiori contrarius. nam ex duabus longis et duabus breuibus constat, cuius exemplum «Pansa optime, diuos cole, si uis bonus esse».
hic et sotadeus uocatur, quia Sotades eo plurimum usus est.
archilochium ex iambici parte priori in Horatio tale est, «ut prisca gens mortalium».
[p. 511 vol. I Keil]huic si inferiora restituas, quae Archilochus amputauit, facies iambicum plenum sic, ut prisca <gens> mortalium uitam trahit.
archilochium aliud in Horatio tale est, «scribere uersiculos amore percussum graui».
satis apparet priorem partem hexametri esse, posteriorem ex iambico. nam illud «scribere uersiculos» tale est quale «arma uirumque cano»; illud autem quod est «amore percussum graui» tale est quale «ut prisca gens mortalium».
de hoc supra dictum.
Archilochus ita metra consecuit ut et iambico detraheret <primam syllabam> et faceret uersum talem, Iuppiter salutis arbiter meae.
nam si dicas: o Iuppiter salutis arbiter meae, erit iambicus plenus.
anapaesticus, qui ex pedibus anapaestis constat, talis est in Sereno, «cede testula trita, sol occurrit tibi per speculum, Panope».
hic recipit pedes sui generis, de qua re supra diximus. anapaestus autem fit ex duabus breuibus et longa.
anapaesticum choricum habemus in Seneca, «audax nimium qui freta primus».
admiscetur huic propter gratiam uarietatis dimeter herous. nam tale est «qui freta primus» quale «terruit urbem».
in cetero recipit hoc metrum spondeos et alios sui generis pedes.
Archilochus etiam de iambico colobo fecit comma tale, «huc ades, Lyaee».
quod tale est quale illud, «machinae carinas»; et potest suppleri iambicus colobus sic, trahuntque siccas huc ades Lyaee.
dimetrum heroum ex superiore parte hexametri factum est, ut sunt illa, [p. 512 vol. I Keil] scribenti mihi, praemonstra dea.
hic enim duo pedes sunt de principio hexametri.
sic et trimetrum ex superiore parte hexametri tale, Musae Pierides nouem.
sed hoc idem anacreontion est, de quo supra diximus. nam simile est illud quod posueramus exemplum, «sic te diua potens Cypri».
tetrametrum heroum ex superiore tale est, optima mente tibi fero munera.
hic si addas duos pedes, id est «terruit urbem», hexameter inplebitur.
pentameter quoque heroicus fit ex superiore parte hexametri sic, fontes et gelidi peragro uada fluminis.
hic perspicuum est unum pedem deesse quo minus sit plenus hexameter.
heptametrum heroum fieri solere si dixero, ridiculum quibusdam uidebitur, sed eius exemplum tale in<uenitur>, Clio cui dedit ingenium docile atque libidine uinctum.
saturnium in honorem dei Naeuius inuenit addita una syllaba ad iambicum uersum sic, «summas opes qui regum regias refregit».
huic si demas ultimam syllabam, erit iambicus, de quo saepe memoratum est.
angelicum metrum celeritate nuntiis aptum Stesichorus inuenit. unam enim ultimam syllabam detraxit hexametro et fecit tale, optima Calliope miranda poematibus.
restitue quam libet in ultimam syllabam, et inplebis hexametrum.
priapeum, quo Vergilius in prolusionibus suis usus fuit, tale est, incidi patulum in specum procumbente Priapo.
prius comma ex inferiore parte iambici supplebitur sic, ibis Liburnis incidi patulum in specum.
posterius comma ex inferiore parte hexametri supplebitur sic, arma uirumque cano qui procumbente Priapo.
anapaesticum dimetrum fit incisione, cuius haec exempla sunt, «agite o pelagi cursores», «cupidam in patriam portate».
sunt hic bini anapaesti aut qui recipi solent, in imo autem aut bacchius est, qui constat ex duabus longis et breui, aut molossus, qui constat ex tribus longis. alienum autem pedem metra nisi recipiant, modus non facile [p. 513 vol. I Keil] finitur et magis rythmus est quam metron. et Varro dicit inter rythmum, qui Latine numerus uocatur, et metrum hoc interesse quod inter materiam et regulam.
dimeter ex ionico sotadico solet fieri talis, Venus ex marmore pulchro.
hoc tale est quale illud, cole si uis bonus esse.
nam integri sotadici dederamus exemplum tale, «Pansa optime, diuos cole, si uis bonus esse».
proceleumaticum metrum est quale fecit Serenus, «animula miserula properiter abiit».
hoc constat ex proceleumatico pede, qui est ex quattuor breuibus. in imo recipit trisyllabum pedem incertum quem, quia de ultima syllaba id uarie obseruandum est quod supra dictum est.
molossicum metrum mihi durissimum uidetur. huius exemplum dat Caesius Bassus tale, «Romani uictores Germanis deuictis».
omnes longae sunt, quia molossus constat ex tribus longis. hunc sane uersum simillimum puto illi hexametro qui spondiacus dicitur. nam et hic similiter duodecim syllabas longas habet.
cretici uersus hoc exemplum est, alma lux roscida prima flamma nitens.
me sat est dixisse creticum constare ex longa et breui et longa, qui idem amphimacros nominatur.
antibacchius uersus huius modi est, mariti beati paremus nepotes.
huius facilis partitio, cum sciamus pedem ipsum constare ex breui et duabus longis.
bacchiacum metrum est tale, «laetare bacchare praesente Frontone».
hoc mihi uidetur magis ad prosam conuenire. et sane multis pedibus in oratione utimur, licet stulti putent liberum a uinculis pedum sermonem prosae esse debere.
[p. 514 vol. I Keil]archebulium metrum, ubi hexametro prima syllaba ablata est et ab ultima tertia, et factum est tale, «tibi nascitur omne pecus, tibi crescit herba».
restitue syllabas amputatas et implebis hexametrum sic, nam tibi nascitur omne pecus, tibi crescit in herba.
trimeter herous ex inferiore, supra quod dixi. sed hoc Serenus nouum fecit hoc modo, «culicellus amasio Tulle».
hic praeposita est una syllaba. nam si esset tale, cellus amasio Tulle, manifeste tres pedes essent, quos habet pars posterior hexametri.
galliambum. metrum apud Maecenatem tale est, «ades, inquit, o Cybebe fera montium dea».
superius comma quod est «ades, inquit, o Cybebe», simile est illi, «uice ueris et fauoni».
inferius comma superiori simile esset, nisi amisisset ultimam syllabam.
galliambum aliud ex hoc ipso factum, et ei simillimum esset, nisi quod, ut eneruatius fieret et mollius, secunda aut tertia ab ultima syllaba in duas breues geminata est, et factum tale, «latus horreat flagello, comitum chorus ululet».
si esset sic: comitum chorus uolet, esset illi simile, «fera montium dea».
ceterum huic metro, quod eneruatum diximus, simile est illud neotericum, quod est tale, «rutilos recide crines habitumque cape uiri».
[p. 515 vol. I Keil]hoc simile est illi de quo paulo antea disputaui, quod fuit tale, «latus horreat flagello, comitum chorus ululet».
septenarium uersum Varro fieri dicit hoc modo, cum ad iambicum trisyllabus pes additur, et fit tale, quid inmerentibus noces, quid inuides amicis? similis in Terentio uersus est, «nam si remittent quippiam Philumenae dolores».
et in Plauto saepius tales reperiuntur.
octonarius est, ut Varro dicit, cum duo iambi pedes iambico metro praeponuntur, et fit uersus talis, pater meus dicens docendo qui docet dicit docens.
tolle hinc primos duos iambos, et erit tale quale illud est, «ibis Liburnis inter alta nauium».
trimeter herous ex superiore <...> iambico diximus. sed hoc Varro ab Archilocho auctum dicit adiuncta syllaba et factum tale, omnipotente parente meo.
huic si auferas ultimam syllabam, erunt tales tres pedes quos prior pars hexametri recipere consueuit.
archilochium Varro illud dicit quod est tale, ex litoribus properantes nauibus recedunt.
hic superius comma, quod est tale, <ex litoribus properantes, simile est illi quod est tale>, «Troiae qui primus ab oris»; inferius comma, quod est tale, nauibus recedunt, simile est illi quod est tale, «machinae carinas».
dimetrum quoque quod est ex superiore parte hexametri Archilochus una syllaba auxit et fecit tale, uult tibi Timocles.
hoc tale est quale in Horatio «arboribusque comae» et illud, [p. 516 vol. I Keil] «arma uirumque cano».
denique detrahe ultimam syllabam, et erunt duo pedes qui priorem hexametri habent partem.
dimetrum et illud quod est ex inferiore parte hexametri Archilochus auxit praeposita una syllaba, immo duabus quae pro una sunt et semipedem faciunt, et est tale, noua munera diuum.
hic tolle semipedem, et erit: munera diuum.
hoc simile est illi, «terruit urbem», de quo dictum <...> Archilochum et Horatium «niuesque deducunt Iouem, nunc mare nunc siluae», hic superius comma ex principio iambici est, inferius ex principio <hexametri>.
hexametrum heroum plerique ita adcumularunt ut facerent talem rythmum, et mediis properas aquilonibus ire per aequora, litus ama.
hic utrumque comma ex superiore parte hexametri est. sed illud superius, quod est tale, et mediis properas aquilonibus, tetrametrum heroum est; illud autem inferius, quod est tale, ire per aequora litus ama, trimetrum heroum est.
reciprocus uersus apud neotericos talis est, «uersu uolo, Liber, tua praedicentur acta, / acta praedicentur tua, Liber, uolo uersu».
sotadicus est ex utraque, sed durus, ut possit ad recursum conuenire.
<de> sotadico iam dictum. reciprocus alter huius modi est, «esse bonus si uis, cole diuos, optime Pansa», «Pansa optime, diuos cole, si uis bonus esse».
hic in procursu hexameter est, in recursu sotadicus. reciprocum genus mirum inuenerunt otia curiosa. nam repertum est posse hexametrum per hexametrum recurrere in illo uersu, [p. 517 vol. I Keil] «Musa, mihi causas memora quo numine laeso», laeso numine quo memora causas mihi, Musa.
reciprocum neoterici, si non fallor, nouum protulerunt, ut per duos uersus duo alii recurrant, ut in illis uersibus, Nereides freta sic uerrentes caerula tranant, / flamine confidens ut notus Icarium; / Icarium notus ut confidens flamine, tranant / caerula uerrentes sic freta Nereides.
hic et in currentibus et in recurrentibus uersibus priores hexametri sunt, posteriores pentametri elegiaci. reciprocus item qui est talis, «pio precare ture caelestum numina, / numina caelestum ture precare pio».
hic decurrit iambicus, recurrit elegiacus. sed iambicus recipit nouam syllabam ab ultima tertiam, ut possit recurrere.
iambicus hexameter fit, cum iambo terminatur, et fit talis, per uarios semper currunt mea carmina modos.
si proximam ultimae syllabam producas, erit uersus hexameter. dimeter ἐκ τελείου ἰάμβου est, si faciam talem: carmina modos. tetrameterἐκ τελείου ἰάμβου, fulmina nubibus obuia moues.
si esset in hoc uerbum torques, esset tetrameter ex heroo. pentameter ἐκ τελείου ἰάμβου fieri potest talis, undique nominibus pons indicat iter.
si uelis in imo astra ponere ubi est iter, facies pentametrum heroum ex inferiore.
Serenus fecit huius modi uersum, «qui nauigium nauicula aufers Picenae marginis acta».
superius comma est ex anapaestico chorico, de quo supra dictum est.
nam hoc «qui nauigium nauicula aufers» simile est illi, «audax nimium qui freta primus».
inferius autem comma, quod est tale, «Picenae marginis acta», simile est illi, «Troiae qui primus ab oris».
Sereni aliud tale est, [p. 518 vol. I Keil] «pingere conlibitum est, graphidem date, promite uolarium».
superius comma est tetrametrum heroum ex superiore, posterius comma est dimidium elegiaci; de quibus plenissime disputatum est.
Sereni aliud tale, «quod si tibi uirgo furens reseret cita claustra puerperii».
hic si primum semipedem detrahas, erit simile proximo superiori.
Serenus mirum comma huius modi fecit in his uersiculis, «pusioni meo»«septuennis cadens».
haec dimetra ex epitrito sunt. epitritus autem pes constat ex longa et breui et duabus longis. posterior pes aut iambus est aut pariambus. <ex> iambico nouum carmen refert Varro, cuius exemplum est tale, pedem rythmumque finit.
si addas hic quae detracta sunt ex iambico, eundem iambicum supplebis sic, pedem rythmumque finit alta nauium.
potest hoc comma tale esse quale illud, «Philumenae dolores», quod est ex iambico septenario. et illud hinc est comma, quod Arbiter fecit tale, «anus recocta uino / trementibus labellis».
de metris Horatianis
metra etiam quae Horatii corpus continet quod carminum inscribitur necessario conpendiosa diligentius inserere studuimus. sane adtendendum hoc fuit ut scires in omni metro uel maxime lyrico nouissimas uersuum syllabas, siue longae siue breues naturaliter fuerint, indifferenter ex consuetudine omnium poni, ne te moueat, cum aut longam pro breui aut breuem pro longa positam coeperis inuenire.
prima ode metrum asclepiadeum habet. scanditur uero sic et dicitur penthemimeres, spondius dactylus semipes dactylus dactylus, «Maecenas atauis edite regibus».
[p. 519 vol. I Keil]alii sic scandunt, spondius choriambus <choriambus> pyrrichius, «Maece…nas atauis. edite re…gibus». hoc metrum ab elegiaco tractum est una syllaba detracta, quam si reddideris uel in secunda uel in tertia ab ultima syllaba, erit uersus elegiacus sic, Maecenas atauis edite remigibus.
item si huius nouissimam syllabam dempseris, erit hendecasyllabon phalaecium. secunda ode tetracolos metro sapphico, quod est pentametrum hendecasyllabum, scripta est, et sunt eius tres uersus pares. recipiunt autem singuli quattuor hos pedes binarum syllabarum, trochaeum spondeum trochaeum iambum, et ultimum trisyllabum bacchium, et scanditur sic, «iam sa…tis ter…ris ni…uis at…que dirae».
quartus, qui breuis est, recipit strophen et κῶλον δακτυλικῆς διποδίας appellatur et scanditur sic, dactylus spondeus, «terruit. urbem». aliis uero hoc metrum his pedibus placuit constare, hippio secundo et choriambo et bacchio, et feritur sic, «iam satis ter…ris niuis at…que dirae».
hoc metrum catalecticum est, quoniam illi syllaba deest quo mimus possit ter feriri κατὰ διποδίαν. tertia ode dicolos Horatianum metrum habet, cuius prior uersus constat ex glyconio et recipit tres pedes, spondeum choriambum iambum, «sic te. diua potens. Cypri». alter uero asclepiadeum habet et penthemimeres appellatur, spondeus dactylus semipes dactylus dactylus sic, «sic fra…tres Hele…nae. lucida. sidera». quarta ode dicolos metrum ithyphallicum habet, et constat prior uersus ex tetrametro heroo arctico et ex tribus trochaeis sic, dactylus dactylus spondeus dactylus trochaei tres sic, «soluitur. acris hi…ems gra…ta uice. ueris. et fa…uoni»; alter uero ex penthemimere iambico et tribus trochaeis sic, «trahuntque siccas. machi…nae ca…rinas». quinta ode tetracolos Horatianum metrum habet et per quaternos uersus scanditur. nam ex duobus primis asclepiadeis et tertio pherecratio et quarto glyconio constat. asclepiadei scanduntur ut supra diximus (nam duo penthemimeres et duae dipodiae sunt dactylicae) sic, spondeus dactylus semipes dactylus dactylus, [p. 520 vol. I Keil] «quis mul…ta graci…lis. te puer. in rosa». sic et secundus. pherecratium autem est trimetrum heroicum, spondeus dactylus spondeus, «grato. Pyrra sub. antro». item glyconium ex spondeo et choriambo et iambo sic, «cui fla…uam religas. comam». sexta ode tetracolos Horatianum <metrum> habet. constat autem ex tribus uersibus asclepiadeis, de quibus supra diximus, sic, «scribe…ris Vari…o. fortis et. hostium» et quarto glyconio. constat autem ex spondeo et choriambo et iambo sic, «miles. te duce ges…serit». alii uero κατὰ τριποδίαν δακτυλικήν scandunt sic, spondeus dactylus dactylus, «miles. te duce. gesserit». septima ode dicolos metrum archilochium habet, quod constat hexametro heroico et tetrametro item heroico arctico. <et scanditur> unus sic, spondeus dactylus spondeus dactylus dactylus spondeus, «lauda…bunt ali…i cla…ram Rhodon. aut Mity…lenen»; alter uero sic, dactylus dactylus dactylus spondeus, «aut Ephe…sum bima…risue Co…rinthi».
octaua ode dicolos metrum habet anacreonteum et alcaicum. scanditur uero sic, anacreonteum ex choriambo et bacchio, interdum et amphibracho, «Lydia dic. per omnes». item alcaicum constat ex hippio secundo et duobus choriambis et bacchio sic, «hoc deos ue…re Sybarin. cur properes. amando». nona ode metrum alcaicum habet et scanditur per quaternos uersus. nam duos catalecticos, tertium hypercatalectum <...> habet. catalectici scanduntur sic, hippius tertius ionicus ἀπὸ μείζονος <dactylus, «uides ut al…ta stet niue. candidum». tertius sic, duo hippii tertii> et semipes, «siluae labo…rantes gelu…que».
quartus sic, choriambus paeon tertius <spondeus>, «flumina con…stiterint a…cuto».
[p. 521 vol. I Keil]hoc metrum ab Horatio conpositum alio genere scanditur, quod constat ex tribus alcaicis. primus et secundus uersus ex penthemimere constat iambico et duobus dactylis, tertius ex epitritis tertiis duobus et syllaba, quartus ex dimetro heroo et dimetro trochaico. decima ode tetracolos sapphicum metrum hendecasyllabum habet et per quaternos uersus scanditur et habet tres similes, ex quibus unus constat ex duobus choriambis et bacchio sic, «Mercuri fa…cunde nepos. Atlantis». in hunc modum sunt sequentes duo. uersu quarto recipit strophen heroicen telicen dimetron sic, dactylus spondeus, «more pa…laestrae».
undecima ode phalaecium metrum habet et constat uersibus qui scanduntur sic, spondeus dactylus semipes dactylus semipes dactylus <dactylus>, «tu ne. quaesie…ris. scire ne…fas. quem mihi. <quem tibi>». duodecima ode tetracolos sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «quem ui…rum aut he…roa. lyra. uel acri». tertia decima ode asclepiadeum metrum habet et per binos uersus scanditur, <ex quibus unus tripodia dactylice,> alter penthemimeres appellatur; spondeus dactylus <dactylus>, «cum tu. Lydia. Telephi». quarta decima ode asclepiadeum metrum habet et per quaternos uersus scanditur, duo qui penthemimeres appellantur et duo qui tripodia dactylice dicuntur sic, spondeus dactylus semipes dactylus dactylus, «o na…uis refe…rent. in mare. te noui». quinta decima ode idem metrum habet et per quaternos uersus scanditur, sed tres penthemimeres, unum qui tripodia dactylice appellatur; spondius dactylus semipes dactylus dactylus, «pastor. cum trahe…ret. per freta. nauibus». sexta decima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur sic, hippius tertius <...> choriambus bacchius, «o matre pul…chra filia. pulchrior». alii sic scandunt, ex alcaicis tribus; et constat unus ex penthemimere iambico et dimetro heroo. eodem modo et alter. tertius uero ex duobus epitritis tertiis et una syllaba. quartus, qui strophen cludit, constat ex [p. 522 vol. I Keil] dimetro heroico et dimetro trochaico. septima decima ode supra dictum metrum habet et similiter utroque genere scanditur, «uelox amoe…num saepe Lu…cretilem».
octaua decima ode sapphicum metrum heccedecasyllabum habet, quod constat <ex> spondeo et tribus choriambis et pyrrichio, «nullam. Vare sacra. uite prius. seueris ar…borem». nona decima ode Horatianum metrum habet et constat ex glyconio et asclepiadeo, quod supra scriptum est in ecloga proseuctice Vergilii. alio autem genere scanditur per binos uersus, quorum unus est tripodia dactylica, alter penthemimeres, «mater. saeua Cu…pidinum». uicesima ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «uile. pota.bis mo…dicis. Sabinum». uicesima prima ode Horatianum metrum habet et per quaternos uersus scanditur, quorum duo constant ex asclepiadeis, tertius pherecratio, quartus glyconio. alii uero sic scandunt, duo penthemimeres et duo tripodia dactylice, «Dia…nam tene…rae. dicite. uirgines». uicesima secunda ode idem metrum habet et simili modo dupliciter scanditur, «uitat. inule…o. me simi…lis Chloe». uicesima tertia ode idem metrum habet et per quaternos uersus scanditur, sed tres penthemimeres, unum qui tripodia dactylice dicitur, quae glyconio metro constat, «quis de…sideri…o. sit pudor. aut modus». uicesima quarta ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «Musis ami…cus tristiti…am et metus».
uicesima quinta ode idem metrum habet et similiter scanditur, «natis in u…sum laetiti…ae scyphis».
uicesima sexta ode hexametro et tetrametro dactylicis constat, «te maris. et ter…rae nume…roque ca…rentis ha…renae». uicesima septima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «Icci bea…tis nunc Ara…bum <in>uides».
uicesima octaua ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, [p. 523 vol. I Keil] «o Ve…nus re…gina. Cnidi. Paphique». uicesima nona ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «quid dedica…tum poscit A…pollinem».
tricesima ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «posci…mus si. quid ua…cui. sub umbra». tricesima prima ode asclepiadeum metrum habet et per quaternos uersus scanditur, ex quibus tres penthemimeres, quartus tripodia dactylica appellatur, «Albi. ne dole…as. plus nimi…o memor». tricesima secunda ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus <scanditur>, «parcus deo…rum cultor <et.> infrequens». tricesima tertia ode asclepiadeum metrum habet et per binos uersus scanditur, ex quibus unus tripodia dactylice, alter penthemimeres appellatur, «et tu…re et fidi…bus iuuat».
tricesima quarta ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur.
«nunc est biben…dum nunc pede. libero». tricesima quinta ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «Persi.cos o…di pu…er ap…paratus». liber secundus
prima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «motum ex Metel…lo consule. ciuicum». secunda ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, <«nullus. argen…to co…lor est. auaris». tertia ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur,> «aequam memen.to rebus in. arduis». quarta ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «ne sit. ancil…lae ti…bi amor. pudori». quinta ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «nondum subac…ta ferre iu…gum ualet».
sexta ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «Septi…mi Ga…des a…ditu…re mecum et».
[p. 524 vol. I Keil]septima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «o saepe me…cum tempus in. ultimum». octaua ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «ulla. si iu…ris ti…bi pe…ierati». nona ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «non semper im…bres nubibus. hispidos». decima ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «recti…us ui…ues Li…cini. neque altum». undecima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «quid bellico…sus Cantaber. et Scythes». duodecima ode asclepiadeum metrum habet et per quattuor uersus scanditur. nam tres penthemimeres, quartus tripodia dactylice appellatur, «nolis. longa fe…rae. bella Nu…mantiae». tertia decima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «ille et nefa…sto te posu…it die».
quarta decima ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, «eheu fuga…ces Postume. Postume». quinta decima ode sapphicum metrum habet et similiter superioribus scanditur, «oti…um di…uos ro…gat in. patenti». sexta decima ode alcaicum metrum habet, quod similiter supra dictis scanditur, «cur me querel…lis exani.mas tuis». septima decima ode metrum habet quod ab Horatio conpositum dicitur et per binos uersus scanditur, ex quibus unus trochaicus trimeter appellatur, alter pentameter iambicus dicitur; sed uterque una syllaba pedem postremum debet habere longiorem. scanduntur autem sic, «non e…bur ne…que aure…um»; item iambicus sic, «mea. reni…det in. domo. lacu…nar»: accedente scilicet iambico lege quam referemus in epodon libro, cum iambicos uersus coeperimus exponere. octaua decima ode alcaicum metrum habet, quod alcaici modo supra dicto scanditur, «Bacchum in remo…tis carmina. rupibus». nona decima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «non usita…ta nec tenu…i ferar».
[p. 525 vol. I Keil]liber tertius
prima ode alcaicum metrum habet, quod similiter scanditur, «odi profa…num uulgus et. arceo». secunda ode asclepiadeum metrum habet et per quaternos uersus scanditur. nam duo penthemimeres, duo tripodia dactylice insunt. «quid fles. Asteri…e. quem tibi. candida». tertia ode asclepiadeum metrum habet et per binos uersus scanditur.
nam unus tripodia dactylice, alter penthemimeres inest, «donec. gratus e…ram tibi» <...> quinta ode asclepiadeum metrum habet et per quaternos uersus scanditur.
nam tres penthemimeres, quartus tripodia dactylice <insunt>, «extre…mum Tana…in. si bibe…res Lyce». sexta ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «Mercu…ri nam. te do…cilis. magistro». septima ode ionicum metrum habet et per singulos uersus scanditur, «miserarum est. neque amori. dare ludum». omnes tres pedes ionici sunt qui ἀπ' ἐλάσσονος appellantur. octaua ode asclepiadeum metrum habet et per quaternos uersus scanditur. nam duo penthemimeres, duo tripodia dactylice insunt, «o fons. Bandusi…ae. splendidi…or uitro». nona ode sapphicum metrum <habet>, quod ut supra diximus scanditur, «Hercu…lis ri…tu mo…do dic…tus o plebs».
decima ode asclepiadeum metrum habet et per binos uersus scanditur.
nam unus tripodia dactylice, alter penthemimeres inest, «uxor. pauperis. Ibyci». undecima ode asclepiadeum metrum habet et per quaternos uersus scanditur. nam tres penthemimeres, quartus tripodia dactylice inest, «inclu…sam Dana…en. turris a…henea». duodecima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «Aeli uetu…sto nobilis. ab Lamo». tertia decima ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «Faune. nympha…rum fu…gien…tum amator». quarta decima ode asclepiadeum metrum habet et per binos uersus scanditur. nam prior tripodia dactylica, sequens penthemimeres inest, «quantum. distet ab. Inacho». quinta decima ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, [p. 526 vol. I Keil] «non ui…des quan…to mo…ueas. periclo». sexta decima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «o nate me…cum consule. Mallio». septima decima ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «monti…um cu…stos ne…morum…que uirgo».
octaua decima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «caelo supi…nas si tule…ris manus».
nona decima ode asclepiadeum metrum habet et per binos uersus scanditur. nam unus tripodia dactylice, alter penthemimeres inest, «intac…tis opu…lentior».
uicesima ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, «quo me. Bacche ra…pis tui». uicesima prima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «uixi puel…lis nuper i…doneus».
uicesima secunda ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «impi…os par…rae re…cinen…tis ore».
uicesima tertia ode asclepiadeum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur. nam unus tripodia dactylice, alter penthemimeres inest, «festo. quid poti…us die». uicesima quarta ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «Tyrrena re…gum progeni…es tibi».
uicesima quinta ode asclepiadeum metrum habet, quod singulis uersibus scanditur, qui penthemimeres appellantur, «exe…gi monu…men…tum aere pe…rennius».
liber quartus
prima ode asclepiadeum metrum habet et per binos <uersus> scanditur.
nam primus tripodia dactylice, sequens penthemimeres inest, «inter…missa Ve…nus diu».
secunda ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «Pinda…rum quis…quis stu…det ae…mulari».
tertia ode asclepiadeum metrum habet et per binos uersus tripodia et penthemimeres scanditur, [p. 527 vol. I Keil] «quem tu. Melpome…ne semel». quarta ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «qualem mini…strum fulminis. alitem». quinta ode asclepiadeum metrum habet et per quaternos uersus scanditur.
tres penthemimeres, quartus tripodia dactylice inest, «diuis. orte bo…nis. optime. Romule». sexta ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «diue. quem pro…les Ni…obe…a magnae». septima ode archilochium metrum habet et per binos uersus scanditur, ex quibus unus hexameter, «diffu…gere ni…ues rede…unt iam. gramina. campis»; alter dipodia dactylice et semipes, «arbori…busque co…mae».
octaua ode asclepiadeum metrum habet et per singulos uersus penthemimeres scanditur, «dona…rem pate…ras. grataque. commodus». nona ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «ne forte cre…das interi…tura quae».
decima ode asclepiadeum metrum habet et per singulos uersus scanditur, «o cru…delis adhuc. et Veneris. muneribus. potens». undecima ode sapphicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «est mi…hi no…num su…peran…tis annum».
duodecima ode asclepiadeum metrum habet et per quaternos uersus, tribus penthemimeres, quarto tripodia dactylice, scanditur, «iam ue…ris comi…tes. quae mare. temperant». tertia decima ode hoc idem metrum habet et per quaternos uersus scanditur; duos penthemimeres, duos tripodian dactylicen habet, «audi…uere Ly…ce. di mea. uota di». quarta decima ode alcaicum metrum habet, quod ut supra diximus scanditur, «quae cura pa…trum quae<ue> Qui…ritium».
quinta decima ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, «Phoebus uolen…tem proelia. me loqui». liber quintus qui epodon inscribitur
prima ode iambicum metrum habet et per binos uersus scanditur.
nam unus iambicus hexameter uel trimeter, si conpositis eum uel [p. 528 vol. I Keil] quadratis pedibus scandas, dicitur; alter tetrameter, si simplicibus, dimeter, si conpositis pedibus scandatur. ut hexametrum facias, sic scandas, «ibis. Libur…nis in…ter al…ta na…uium». ante omnia tamen meminisse debemus uitium non esse in eius modi uersibus, si primus pes, tertius et quintus spondei inter ceteros iambos occurrerint, aliquando aliqui ex tribus, aliquando nullus, et erit sincerus iambicus, non quod ita appellatur, sed utique sine alienis pedibus, id est sine spondeis. in secundo autem quarto et sexto pedibus siquando spondei inueniuntur, uitiosum uersum pronuntiabimus. hoc in tetrametro obseruabimus, ut primum pedem et tertium spondeum, siquando occurrerit, recipiamus, secundum et quartum iambos reseruemus. secunda ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, «bea…tus il…le qui. procul. nego…tiis». tertia ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, «paren…tis o…lim si…quis im…pia. manu». quarta ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, <«lupis. et a…gnis quan…ta sor…tito ob…tigit». quinta ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur,> «at o. deo…rum quid…quid in. caelo. regit». sexta ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, «quid in…meren…tes ho…spites. uexas. canis». septima ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, «quo quo. scele…sti rui…tis aut. cur dex…teris». octaua ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, «roga…re lon…go pu…tidam. te sae…culo». nona ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, «quando. repo…stum Cae…cubum ad. festas. dapes». decima ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, «mala. solu…ta na…uis ex…it a…lite». undecima ode genus metri habet quod ab Horatio conpositum dicitur et per binos uersus scanditur. nam primus hexameter uel trimeter iambicus est, «Petti. nihil. me si…cut an…tea. iuuat». alter ex duobus hexametris dactylico et iambico conponitur. nam de dactylico duos pedes et semipedem habet, de iambico simplices quattuor, uel conpositos duos. scanditur autem sic, [p. 529 vol. I Keil] «scribere. uersicu…los. amore per…cussum. graui». duodecima ode archilochium metrum habet et per binos uersus scanditur.
nam unum hexametrum, alterum tetrametrum dactylicos habet, «quid tibi. uis mulier ni…gris dignissima. barris». tertia decima ode metrum habet quod aeque ab Horatio conpositum dicitur et per binos uersus scanditur, ex quibus unus hexameter heroicus est, «horrida. tempe…stas cae.lum con.traxit et. imbres»; alter ex dactylico et iambico conponitur. nam quattuor pedes iambos habet uel duos, si conpositos malueris ponere, et duos dactylos et semipedem. scanditur autem sic, «niues…que de…ducunt. Iouem. nunc mare. nunc silu…ae». quarta decima ode aeque ab Horatio conposita dicitur et per binos uersus scanditur, ex quibus est unus hexameter dactylicus, alter tetrameter iambicus uel dimeter, «mollis in…ertia. cur tan.tam dif…fuderit. imis». quinta decima ode hoc idem metrum habet et similiter scanditur, «nox erat. et cae…lo ful…gebat. luna se…reno». sexta decima ode ex duobus hexametris constat, dactylico et iambico, «altera. iam teri…tur bel…lis ci…uilibus. aetas». septima decima ode iambicum metrum habet et per singulos uersus scanditur, «iam iam ef…fica…ci do. manus. scientiae». hi uersus qui carmen saeculare appellantur sapphicum metrum habent, quod ut supra diximus scanditur, «Phoebe. silua…rumque. potens. Diana». hactenus quae didici, quae legi et quae pro mediocri usu conprehendi tribus his commentariis rettuli, sperans me profecto legentium gratum testimonium, si non laboris, certe simplicitatis, consecuturum.
[p. 1 vol. I Keil]